مفاهيم حقيقيه مهيات و مفاهيم اعتباريه غير مهيات

مفهوم 1 و 2 سياهى و سفيدى را كه ادراك نموديم خود ماهيت‏بودند يعنى خود اقعيت‏خارج بودند هر چه هستند همانند كه هستند و در عين حال كه خود واقعيت‏خارج مى‏باشند اين فرق را با واقعيت‏خارج دارند كه واقعيت‏خارج آثارى مستقل از ذهن و ادراك دارد ولى اين ماهيتها فاقد آن آثار مى‏باشند و فرق ميان ماهيت و واقعيت‏خارج همين است كه واقعيت آثار خارجى دارد ولى ماهيت فاقد آن آثار است

و از اين روى مى‏توان گفت كه ما كنه سواد و بياض را نائل مى‏شويم يعنى سواد و بياض هر چه هستند در ذات خود همانند كه پيش ما هستند نه آنچنانكه سوفسطى يا قائلين به اشباح در وجود ذهنى مى‏گويند زيرا آنان مى‏گويند سواد و بياض كه پيش ما هستند همانند كه هستند و ميان اين دو سخن فرق بسيار است .

مفهوم سوم است كه مفهوم حكم است چنانكه بيان كرديم خود حكم فعل خارجى نفس است كه با واقعيت‏خارجى خود در ذهن ميان دو مفهوم ذهنى مثلا موجود مى‏باشد و چون نسبت ميان موضوع و محمول است وجودش همان وجود آنها است .

از يكسوى از واقعيت‏خارج حكايت مى‏كند يعنى نسبت‏بخارج بى اثر است و از يكسوى خودش در ذهن يك واقعيت مستقلى دارد كه مى‏توان خودش را محكى عنه قرار داد . (ما سابقا نظريه‏هاى مربوط به ماهيت قضيه موجبه را بيان كرديم در مورد قضاياى موجبه هر كدام از آن نظريه‏ها را انتخاب كنيم و هر كدام را مردود بشناسيم يك مطلب قطعى و مسلم است و آن اينكه هنگامى كه محمولى را براى موضوعى اثبات مى‏كنيم زيد ايستاده است علاوه بر تصور موضوع زيد و تصور محمول ايستاده يك عمل خاص ديگرى در ذهن انجام مى‏گيرد ما نام آن عمل را حكم يا اقرار و اذعان گذاشته‏ايم تنها نظريه سوم بود كه قضيه موجبه را فقط مشتمل بر دو جزء ميدانست و وجود حكم را انكار مى‏كرد ولى آن نظريه بسيار ضعيف و غير قابل اعتنا است متاخرين از روانشناسان جديد دليلهاى بسيارى بر بطلان آن نظريه اقامه كرده‏اند و اثبات كرده‏اند كه ذهن علاوه بر تصور موضوع و محمول يك نوع فعاليت از خود نشان مى‏دهد و آن فعاليت همان است كه نامش را حكم يا اقرار و اذعان گذاشته‏اند .

محققين منطقيين اين عمل خاص را از جنبه اول كه انفعالى و حصولى و ذهنى است تصديق مى‏نامند و از جنبه دوم كه فعلى و حضورى و غير ذهنى است‏حكم مى‏نامند و از جنبه اول است كه قابل تعبير لفظى است و با كلمه است‏به تعبير در مى‏آيد) و از اين جهت ذهن به آسانى ميتواند ازين پديده كه فعل خودش مى‏باشد مفهوم گيرى نموده و او را چنانكه گفته شد با يك صورت ادراكى حكايت نمايد و با اين حال نمى‏توان او را در صف ساير مهيات قرار داد زيرا آنچه براى او واقعيت‏بشمار ميرود حكم فعل ذهنى ذهنى است نه خارجى داراى آثار خارجيه .

و مفهوم چهارم مفهوم نيست چنانكه پيشتر گفتيم بواسطه يك اشتباه و خطاى اضطرارى ضرورى كه دامنگير ذهن مى‏شود از حكم ايجابى است گرفته مى‏شود پس او نيز مانند حكم ايجابى ماهيت نيست ولى مى‏توان گفت از ماهيت گرفته شده .

و مفهوم پنجم و ششم مفهوم كثرت نسبى و وحدت نسبى چنانكه دانسته شد از مفهوم نيست گرفته شده اگر چه ماهيت نيستند ولى متكى به ماهيت مى‏باشند .

پس از اين بيان روشن شد كه برخى از اين مفاهيم شش‏گانه ماهيت مى‏باشد مانند سياهى و سفيدى كه از واقعيت‏خارجى حكايت مى‏كنند يعنى خود همان خارجند با اين فرق كه منشا آثار نيستند .

و برخى ديگر ماهيت نيستند زيرا از يك امر ذهنى حكايت مى‏كنند كه با واقعيت‏خودش با امور ذهنيه متحد است و آن واقعيت‏حكم است كه يك واقعيت دو جانبه است و بواسطه وى ما مى‏توانيم يك نوع راهى بخارج از ذهن پيدا كنيم پس اينگونه مفاهيم اگر چه ماهيت و حاكى از خارج نيستند ولى يكنوع وصف حكايت‏براى آنها اثبات نموده و اعتبار كاشفيت و بيرون نمائى را بانها مى‏دهيم و از همين روى نام اعتبارى روى آنها مى‏گذاريم .

(اين اعتباريات را كه اعتباريات فلسفى و انتزاعى است‏با اعتباريات اجتماعى و اخلاقى كه در مقاله 6 بيان مى‏شود و صرفا قراردادى است نبايد اشتباه كرد)