تكثر ماهوى يا ذاتى

پس يكنوع تكثر ادراكى ديگر از لحاظ تكثر معلومات و واقعيتهاى عينى داريم .

اين نوع از تكثر از لحاظ دخالت در توسعه و افزايش تصورات عمده‏ترين تكثرات است ولى از آنجايى كه اين نوع از تكثر بر خلاف ساير اقسام آن كه قبلا بيان شد اولا و بالذات مربوط به واقعيتهاى خارجى است و بالتبع مربوط بادراكات و تصورات است از موضوع بحث اين مقاله خارج است و همچنانكه در مقدمه اين مقاله گفتيم موضوع بحث اين مقاله آن تكثرهائى است كه بالذات مربوط بخود ادراكات است و آن كثرتها آنها است كه عامل اصلى آنها فعاليت‏خود ذهن است از قبيل كثرتهايى كه از راه حقيقت و اعتبار يا از راه بساطت و تركب يا از راه كليت و جزئيت پيدا مى‏شود و اما آن كثرتى كه از ناحيه معلومات خارجيه است از جنبه انفعالى ذهن سرچشمه مى‏گيرد و بالذات مربوط بادراكات نيست و لهذا از موضوع اين مقاله خارج است .

اين نوع از تكثر را مى‏توان تكثر ماهوى و يا تكثر ذاتى ناميد زيرا اين تكثر به عقيده بعضى از فلاسفه نماينده اختلافات ماهوى و ذاتى اعيان خارجيه است‏بيانات گذشته مربوط به انقسام ادراكات بادراكات حقيقى و ادراكات اعتبارى متكى به قبول نظريه اختلافات ماهوى و ذاتى اعيان خارجيه است زيرا ادراكات حقيقى همانها است كه مستقيما صورت يك پديده خارجى است از قبيل صورت ذهنى انسان و اسب و سنگ و درخت كه در نظر اين مقاله ماهيات مختلف و متنوعى هستند .

آشنايان به منطق و فلسفه مى‏دانند كه بسيارى از مسائل در منطق و در فلسفه مبتنى بر مسئله تكثر ماهوى تصورات و اختلافات ذاتى اعيان خارجيه است و از اين مسئله سرچشمه مى‏گيرد و بسيارى از مسائل ديگر پايه و اساس اين مسئله بشمار ميرود .

مثلا مبحث معروف مقولات دهگانه يا پنجگانه يا دوگانه بحسب اختلاف نظرى كه بين دانشمندان بوده در منطق و فلسفه كه ماهيات را بنحو مخصوصى دسته‏بندى مى‏كرد و جهات مشترك آنها را از جهات اختصاصى تميز مى‏داد مبتنى بر اين مسئله است‏بر خلاف مقولات دوازده‏گانه كانت كه امور انتزاعى و اعتبارى را به ميان آورده و همچنين مبحث معروف تعريفات جنسى و فصلى در منطق از اين مسئله سرچشمه مى‏گيرد و مبحث معروف صور نوعيه در فلسفه از پايه‏ها و ريشه‏هاى اين مسئله بشمار ميرود .

على اى حال نظريه متن راجع بادراكات حقيقى متكى باين است كه ما پاره‏اى از صور ذهنيه خود را ماهيات بدانيم از قبيل صورت ذهنى انسان و اسب و درخت و غيره و آن ماهيات را با يكديگر مختلف بالذات و نماينده انواع خارجيه متباين بالذات بدانيم ولى روى اصول علمى جديد مى‏توان مطلب بالا را از دو راه مورد مناقشه قرار داد يكى از راه انكار اختلافات ذاتى انواع خارجيه يعنى انكار اين جهت كه انسان و سنگ و درخت و مس و آهن هر يك داراى ذات و ماهيت جداگانه هستند و ذاتا با يكديگر اختلاف دارند و يكى از راه انكار يكسان ماندن ماهيات اشياء يعنى انكار اينكه هر چيز داراى هر ماهيتى كه هست‏براى هميشه همان ماهيت را دارا خواهد بود .

توضيح اينكه اما نظريه تباين ذاتى انواع كه مطلب بالا متكى بان است اينست كه ما اشياء و واقعيتهاى خارجى را دسته‏بندى كنيم و هر دسته‏اى را داراى ذات و مهيتى مغاير با ذات و ماهيت‏ساير دسته‏ها بشناسيم و بعبارت ديگر مبتنى بر اينست كه معتقد شويم كه اشياء در قالبهاى مخصوصى ريخته شده‏اند و هر قالبى ذاتا غير از قالب ديگر است و هر يك از آن قالبها را بعنوان ذات و ماهيت آن اشياء بشناسيم ولى تحقيقات مقرون به مشاهده و آزمايش جديد ثابت كرده كه اشياء در قالبهاى مخصوص و جداگانه ريخته نشده‏اند و اساسا واقعيتهاى خارجى اختلافات ذاتى با يكديگر ندارند تحقيقات جديد ثابت كرده كه آنچه در خارج واقعيت دارد فقط يك واقعيت است كه تركيبات گوناگون بخود مى‏گيرد و اختلافات اشياء مربوط باختلاف تركيبات اجزاء همان واقعيت وحدانى است چيزى كه هست ما از هر يك از آن تركيبات يك تصور خاص داريم و ابتدا قبل از آنكه تحقيقات علمى كافى بكنيم مى‏پنداريم كه هر يك از واقعيتهاى متصوره ما ذاتا مباين و مخالف آن ديگرى است مثلا ما ابتدا سنگ و درخت و انسان و هزارها چيز ديگر مى‏بينيم و مى‏پنداريم هر يك از اينها ذاتا مباين با ديگرى است ولى پس از تحقيق و آزمايش باين نتيجه مى‏رسيم كه تمام اين اشياء بى‏شمار از يك عده عناصر معدود كه با نسبتهاى مختلف با يكديگر ارتباط پيدا كرده‏اند تركيب يافته‏اند يعنى مى‏فهميم كه اختلافات اين مركبات ذاتى نيست‏سپس عناصر را بررسى مى‏كنيم در بررسى عناصر نيز ابتدا مى‏پنداريم كه هر يك از آنها ذاتا مباين ديگرى است ولى تحقيق و آزمايشهاى دقيقتر علمى بر ما روشن مى‏كند كه عناصر نيز به نوبه خود از اتمها تشكيل يافته‏اند و اختلاف وضع و ساختمان داخلى اتمها عناصر را از يكديگر متمايز ساخته است‏يعنى مى‏فهميم كه اختلافات عناصر نيز ذاتى نيست‏سپس گامى جلوتر مى‏رويم و اتمها را مورد مطالعه قرار مى‏دهيم مى‏بينيم آنها نيز از ذرات كوچكترى ساخته شده‏اند يعنى اختلافات آنها نيز ذاتى نيست و مربوط باختلاف وضع و عدد و حركت ذرات تشكيل دهنده آنها است‏سپس گامى ديگر پيش مى‏رويم مى‏بينيم خود آن ذرات تشكيل دهنده اتمها نيز داراى ماهيتهاى جداگانه و غير قابل تغيير و تبديل نيستند زيرا گاهى در وضع داخلى اتمها تغييراتى حاصل مى‏شود و در نتيجه عنصرى به عنصر ديگر تبديل مى‏شود و عملا نيز مى‏توان آن تغييرات را ايجاد و عنصرى را به عنصر ديگر تبديل كرد تغييراتى كه در وضع داخلى اتمها پيدا مى‏شود از اين راه است كه بعضى از ذرات داخلى اتم از بين مى‏روند يعنى تبديل به انرژى مى‏شوند و يا آنكه از تكاثف انرژى از نو بوجود مى‏آيند و بالاخره از تحليل‏هاى علمى متكى بمشاهدات و تجربيات اين نتيجه بدست مى‏آيد كه جز يك واقعيت كه فضا را اشغال كرده و در زمان تغييراتى حاصل مى‏كند و شكلهاى متعدد بخود مى‏گيرد چيزى وجود ندارد و ما آن واقعيت واحد شاغل مكان و متغير در زمان را ماده مى‏خوانيم .

على هذا اختلافات ادراكات و تصورات ما نماينده اختلافات ذاتى و ماهوى واقعيتها يست‏بلكه تنها نماينده اوضاع و احوال و اشكال و تركيبات يك واقعيت است كه همان ماده است .

سابقا روى نظريه تباين ذاتى انواع عمل كيمياگرى از قبيل تبديل آهن و مس به طلا در نظر دانشمندان امرى محال و ممتنع مى‏نمود زيرا در نظر آنان مستلزم تغيير و تبديل اهيت‏شيئى به شى‏ء ديگر و انقلاب ذاتى بود و باصطلاح مستلزم سلب ذاتيات شى‏ء از شى‏ء بود و حال آنكه ثبوت ذاتيات از براى قواعد منطقى ضرورى و ممتنع العدم شناخته مى‏شد ولى امروز ثابت‏شده كه عمل كيمياگرى هيچ مانع عقلى و عملى ندارد بعلاوه آزمايشها ثابت كرده كه تبدل نوعى بنوع ديگر نه تنها در اشياء بى‏جان ميسر است در موجودات جاندار نيز ممكن است‏بلكه در موجودات جاندار تبدل و تسلسل انواع طبق قانون نشوء و ارتقاء جزء قوانين ضرورى و نواميس قطعى طبيعت است على هذا نظريه اين مقاله و همچنين مبحث معروف مقولات و مبحث تعريفات جنس و فصلى و مبحث صور نوعيه و مباحث مربوط باثبات نفوس ناميه و حيوانيه و ناطقه و يك سلسله مباحث ديگر در منطق و در فلسفه كه از اين مباحث‏سرچشمه مى‏گيرد بكلى از درجه اعتبار ساقط است .

اين بود خلاصه قسمت اول اشكال.

پاسخ به قسمت اول اشكال مبنى بر اينكه اختلافات خارجى تنها مستند به اختلاف تركيبات مادى است

اين قسمت اشكال در السنه تمام كسانى كه طرز تفكر حسى دارند مادى و غير مادى و جهان را تنها از دريچه حواس مى‏نگرند شايع است اين اشخاص گمان كرده‏اند كه از روزى كه نظريه اتميسم قوت گرفت پايه‏هاى نظريه اختلافات ماهوى و ذاتى اشياء با همه متفرعات آن فرو ريخت و يك ركن اصلى منطق تعقلى و فلسفه‏هاى متفرع بر آن خراب شد ما اگر بخواهيم پاسخ مشروح اين اشكال را بدهيم بايد مباحث زيادى را در اينجا مطرح كنيم از قبيل مبحث وحدت وجود و اصالت وجود و مبحث قوه و فعل و حركت و جزء لا يتجزى و ماده المواد و جوهر و عرض در حالى كه اين مباحث چندين برابر اين مقاله است و خود اين مباحث در طى مقالات 7 - 9 - 10 خواهد آمد و ما خوانندگان را به آن مقاله‏ها ارجاع مى‏كنيم آنچه مربوط به اين مقاله است اينست كه ادراكات كثرتى از لحاظ حقيقت و اعتبار دارند و ادراك حقيقى آنست كه مستقيما صورت يك امر خارج از ذهن است از قبيل تصور انسان و درخت و سنگ كه در فلسفه معقولات اوليه خوانده مى‏شوند و اما ادراكات اعتبارى آنها هستند كه مستقيما صورت يك امر خارج از ذهن نيستند و از راه يكى از حواس خارجى يا داخلى وارد ذهن نشده‏اند بلكه بترتيب ديگرى ذهن آن مفاهيم را تهيه كرده است از قبيل تصور وجود و عدم و وحدت و كثرت و ساير مفاهيم عامه ذهن كه مسائل فلسفه اولى را تشكيل ميدهند و در فلسفه معقولات ثانيه خوانده مى‏شود و اشكال بالا مربوط به قسم اول يعنى ادراكات حقيقى است و البته خواننده محترم مى‏داند كه چه ما ادراكات حقيقى را ماهيات بناميم و نماينده اختلافات ذاتى واقعيتهاى خارجى بدانيم و چه آنكه آنها را نماينده اشكال و احوال و تركيبات يك واقعيت‏بدانيم در مدعاى اين مقاله كه انقسام ادراكات است‏به حقيقى و اعتبارى تغييرى حاصل نمى‏شود لهذا فعلا خود را از ورود در آن مباحث‏بى نياز ميدانيم ولى در عين حال براى آنكه خواننده محترم اجمالا از نظريه فلسفى ما راجع باين اشكال آگاه شود همين قدر مى‏گوييم كه بر خلاف انتظار شخص اشكال كننده نظريه تحليلى فيزيكى جديد نمى‏تواند آن مدعاى فلسفى را كه در ضمن اشكال تقرير شد نتيجه بدهد زيرا نظريه تحليلى فيزيكى فقط ساختمان محسوس اشياء را بيان مى‏كند و جزء مادى علت مادى وجود اشياء را توضيح مى‏دهد و بيان مى‏كند كه در ضمن همه تطورات يك ماده اصلى است كه لباسهاى مختلف بخود مى‏پوشد و اما آن مدعاى فلسفى مبنى بر اينكه تمام جنبه‏هاى هستى موجودات طبيعت منحصر به همان جنبه محسوس است كه فيزيك نشان مى‏دهد و طبيعت را با تمام مظاهر مختلف يك واقعيت وحدانى بوجود آورده است از اين نظريه نمى‏توان نتيجه گرفت .

ما بدون اينكه با نظريه‏هاى فيزيكى و زيست‏شناسى مربوط به اتم و انرژى و ملكول و سلول كوچكترين مخالفتى داشته باشيم روى اصول كلى فلسفى در مبحث قوه و فعل ثابت مى‏كنيم كه واقعيت وحدانى و به تعبير بالا واقعيت واحد شاغل مكان و متغير در زمان كه در ذات خود هيچگونه كثرت و تعدد ندارد نمى‏تواند مظاهر مختلف طبيعت را پديد آورد و خود تغيير و تكامل پيدا كند و اين نظام محسوس را بوجود آورد .

لازم است تذكر دهيم كه مسئله كيمياگرى و تبدل انواع كه در ضمن اشكال ذكر شد چندان ارتباطى به مسئله تباين ذاتى انواع ندارد از نظر اصول كلى فلسفى ما هر چند انواع را متباين بدانيم تبدل نوعى بنوع ديگر چه تبدل نوع بى‏جان بنوع بى‏جان ديگر و چه تبدل نوع جاندار بنوع جاندار ديگر و چه تبدل نوع بى‏جان به نوع جاندار مانعى ندارد و اما اينكه آيا قوانين مخصوص علم الحيات در مورد جانداران اجازه مى‏دهد يا نمى‏دهد مطلب ديگر است .

پاسخ به قسمت دوم اشكال مبنى بر عدم ثبوت ماهيات