عمر گفت: اى بنى هاشم اين حقد و حسد ديرينه كه از ما در خاطر داريد هرگز بيرون نخواهيد كرد و اين كيد و كينه كه در سينه نهفته داريد هيچ گاه بيرون نخواهيد گذاشت. قسم به خدا اگر بخواهم او را از قبر بيرون مى آورم و بر او نماز گزارم.

على (عليه السلام) فرمود: اى پسر صهّاك، قسم به خدا اگر اين اراده بكنى دست راست تو به تو بازنگردد چنانچه اگر شمشير بركشم تا خون تو را نريزم در غلاف نكنم.

عمر دانست كه على قسم خود را راست كند دم فروبست.

در «ناسخ» نقل مى كند كه مهاجر و انصار در بقيع انجمن شدند و چهل قبر يافتند كه مانند هم بودند و قبر فاطمه شناخته نمى شد. از مردم ناله برآمد و يكديگر را ملامت مى كردند و مى گفتند: پيغمبر (صلى اللَّه عليه و آله) از دنيا رفت و جز يك دختر نداشت و او وفات يافت بر او نماز نخوانديد و قبر او را نشناختيد. بعضى از بزرگان قوم گفتند: زنان مسلمين حاضرند، اين قبور را نبش مى كنند تا صدّيقه (عليهاالسلام) را بيابند آنگاه بر وى نماز مى كنيم و ديگر باره به خاك مى سپاريم و قبر او شناخته گردد.

اين خبر را به اميرالمؤمنين (عليه السلام) بردند، آن حضرت چون شير خشمناك از خانه بيرون شد، چشمهاى گونه طبر خون داشت و رگهاى اوداجش آكنده از خون بود و جامه ى اصفر كه خاصّ روز مقاتله و يوم كريهه بود در بر داشت با حمايل ذوالفقار [ فى المجمع البحرين: و ذوالفقار بفتح الفاء و كسرها عند العامّة اسم سَيفٍ كانَ لِرَسول اللَّه (صلى اللَّه عليه و آله) و نزل به جبرئيل (عليه السلام) مِنَ السَّماء و كانت حَلْقَتُهُ فضّة، كذا من حديث الرضا (عليه السلام) قال: و هو عندى.

قيل سمّى بذلك لانّه كانت فيه حفٌر صغار حسان و خُروز مُطمئنة والمفقّر من السّيوف ما فيه خُروز مطمئنة. 2/ 419 حرف ذال. ] طى طريق مى فرمود تا در بقيع درآمد. مردمان يكديگر را همى اِنْها نمودند كه اينك علىّ بن ابى طالب است كه به اين صفت كه مى نگريد در مى رسد و سوگند ياد مى كند كه اگر كسى از اين قبور سنگى را جنبش دهد، اين جماعت را تا به آخر با تيغ درگذرانم.

اين وقت عمر با گروهى آن حضرت را ديدار كرد.

«وَ قالَ لَهُ: يا اَبَاالْحَسَنِ وَاللَّهُ لَنُنْبِشَنَّ قَبْرَها وَ لَنُصَلِّيَنَّ عَلَيْها، فَضَرَبَ عَلِىٌّ (عليه السلام) بِيَدِهِ اِلى جَوامِعِ ثَوْبِهِ، فَهَزَّهُ، ثُمَّ ضَرَبَ بِهِ الْأَرْضَ وَ قالَ لَهُ:

يَابْنَ السَّوْداءِ، [ احتمال مى رود كه «سوداء» به معنى قبيحه باشد. فى «المجمع»: و يقال: كلّمت فلاناً فما ردّ على سوداءً و لا بيضاءً اى لاكلمة قبيحة و لا حسنة. مجمع البحرين: 1/ 451 حرف سين. ] اَمَّا حَقّى فَقَدْ تَرَكْتُهُ مُخافَةَ اَنْ يَرْتَدَّ النَّاسُ عَنْ دينِهِمْ، وَ اَمَّا قَبْرُ فاطِمَةَ، فَوَ الَّذى نَفْسى بِيَدِهِ لَئِنْ رُمْتَ [ فى «المجمع»: و رُمْتَ الشى ء ارومُه رَوَماً اذا طلبتهُ. مجمع البحرين: 1/ 254 حرف راء. ] وَ اَصْحابَكَ [ الواو فى «وَ اصحابك» به معنى اَوْ و يفيد هيهُنا مَنعُ الخلوّ لا مَنعُ الجمع. فافهم. ] بِشَى ءٍ مِنْ ذالِكَ، لَأَسْقِيَنَّ الْأَرْضَ مِنْ دِمائِكُمْ، فَاِن شِئْتَ فَاعْرِضْ يا عُمَر.

فَتَلْقاهُ اَبُوبَكْرٍ فَقالَ: يا اَبَالْحَسَنِ (عليه السلام) بِحَقِّ رِسُولِ اللَّهِ [ فى «المجمع»: والرّسول و احد الرّسل و هو الّذى ياتيه جبرئيل قبلاً و يكلّمه.

انتهى. اگر كسى بگويد در آيه ى شريفه ى (فأتيا فِرْعَوْنَ فَقُولا اِنَّا رَسُول ربّ العالمين) شعراء: 16، چرا در مقام تثنيه، مفرد ذكر فرموده؟ جواب اين است كه فعول و فعيل، مفرد و تثنيه و جمع و مذكر و مؤنث در آنها يكسان است، چنانچه از «قاموس» و «مجمع» استفاده مى شود. مجمع البحرين: 1/ 177 حرف راء. ] وَ بِحَقِّ مَنْ فَوْقَ الْعَرْشِ اِلَّا خَلَّيْتَ عَنْهُ، فَاِنَّا غَيْر فاعِلينَ شَيْئاً تُكْرِهُهُ» [ ناسخ التواريخ: 1/ 233- 235. ] «عُمر گفت: يا اباالحسن چيست تو را؟ سوگند به خداى نبش مى كنم قبر فاطمه را و بر او نماز مى گزارم.

على (عليه السلام) دست برد و اطراف جامه ى عمر را در هم آورد و او را جنبشى داد و سخت بر زمين بكوفت و گفت: اى پسر كنيزك سياه! خلافت كه حقّ من بود به من نگذاشتيد و من دست باز داشتم تا مبادا مردمان مرتد شوند و يكباره از دين برگردند. امّا سوگند به آن كس كه نفس على به دست اوست اگر تو و اصحاب تو قصد قبر فاطمه كنيد زمين را از خون شما سيراب مى كنم، هان اى عمر! اكنون اگر مى خواهى تقديم اسعاف (برآوردن حاجت) آرزو مى كن.

اين هنگام ابوبكر قدم پيش گذاشت و گفت: يا اباالحسن تو را سوگند مى دهم به حقّ رسول خدا و به حق آفريننده ى عرش، دست از عمر بازدار كه ما هرگز دست به كارى نزنيم كه مكروه خاطر تو باشد».

پس على (عليه السلام) او را رها كرد و مردمان پراكنده شدند و ديگر عود نكردند و على (عليه السلام) به سوگوارى [ در بحار است و ذكر الحاكم، انّ فاطمة لمّا ماتت انشا علىّ (عليه السلام):

نفسى على زفراتها محبوسة- يا لَيتها خَرَجَت مَعَ الزّفراتِ لا خير بَعدَكِ فى الحيوة و انّما- اَبكى مَخافَةَ اَن تَطُولَ حيوتى (بحار: 43/ 213). ] فاطمه پرداخت و اين اشعار را در مرتبه ى حضرت صدّيقه (عليهاالسلام) فرمود:

خلاصه اى از اشعار اميرالمؤمنين در رثاى فاطمه

أرى علل الدُّنيا عَلَىّ كثيرةً++ و صاحبها حتى الممات عليلٌ و َّ اِنّى لمُشْتاقٌ اِلى مَن اُحِبُّه++ فَهل لِى اِلى من قد هَوَيْتُ سَبيلٌ و َ اِنّى وَ اِنْ شَطَّتْ [ شطّت الدّار و نزحت: بعدت والباء للتعدية. ] بِى الدَّارُ نازِحاً++ و َ قَدْ ماتَ قَبْلى بِالْفِراقِ جَميلٌ فَقَدْ قالَ فِى الْأَمْثالِ فِى الْبَين [و البَيْنِ الفراق اى ضرب المثل الذى قاله القائل فى يوم الفراق الّذى هُوَ رحيل والمثل قوله: لِكُلّ اجتماع. ] قائِلٌ++ اُضَرِّبُهُ [و التّضريب مبالغة فى الضَّرب. ] يَوْمَ الْفِراقِ رَحيلٌ لِكُلِّ اِجْتِماعٍ مِنْ خَليلَيْنِ فُرْقَةٌ++ و َ كُلُّ الَّذى دُونَ الْفِراقِ قَليلٌ و َ اِنَّ اِفتِقادى فاطِماً [و فاطم مرخم فاطمة لضرورة الشعر. ] بَعْدَ اَحْمَدٍ++ دَليلٌ عَلى اَنْ لا يَدُومَ خَليلٌ و َ كَيْفَ هُناكَ العَيْشُ مِنْ بَعْدِ فَقْدِهِمْ++ لَعَمْرُكَ شَى ءٌ ما اِلَيْهِ سَبيلٌ سَتُعْرَضَ عَنْ ذِكْرى وَ تُنْسى مَوَدَّت++ و َ يَظْهَرْ بعدى لِلْخَليلِ عَديلٌ اِذَا انْقَطَعَتْ يَوْماً مِنَ الْعَيْشِ مُدَّتى++ فَاِنَّ بُكاءَ الْباكِياتِ قَليلٌ [ ديوان منسوب به اميرالمؤمنين (عليه السلام): ص 327 بيت 1190- 1199. بحار: 43/ 216 ح 48.

حضرت اميرالمؤمنين در وفات صدّيقه (عليهاالسلام) اين اشعار را خواندند:

حَبيبٌ ليس يَعدلهُ حبيبٌ++ و َ ما لِسِواهٌ فى قَلبى نصيبٌ حَبيبٌ غابَ من عينى و جسمى++ و عن قلبى حبيبى لا يَغيبُ ديوان اميرالمؤمنين (عليه السلام): ص 89 شماره ى 250 و 251. بحار: 43/ 217. ] يا على، راضى نشدى كه عمر متعرّض قبر فاطمه شود. نمى دانم چه حالتى داشتى در زمين كربلا وقتى كه با شكم گرسنه و لب تشنه سر نازنين حسينت را جدا كردند و بدن مباركش را عريان و برهنه در آفتاب انداختند.

عمر سعد امر كرد ده نفر اسبها را بر بدنش بتازند.

فى «البحار» نادى عُمَرُ بْنُ سَعْدٍ: مَنْ يَنْتَدِبُ [ ندبه، فانتَدَب: اى دَعاه لامرٍ فاجابَ. ] الْحُسَيْنَ فَيُوطِى ءُ الْخَيْلَ ظَهرَهُ؟ فَانْتَدَبَ [و انتَدَبَ اى سارع. ] مِنْهُمْ عَشْرَةٌ... و اسمهاى آنها را ذكر مى فرمايد، بعد مى فرمايد:

«فَداسُوا [ الدّايس: هو الذّى يدوس الطّعام و يدَقّه ليخرج الحبّ من السّنبل. ] الْحُسَيْنَ بِحَوافِرِ خَيْلِهِمْ حَتَّى رَضُّوا ظَهْرهُ وَ صَدْرهُ وَ جاءَ هؤُلآءِ الْعَشْرَةَ [ آن ده نفر كه اسبها بر بدن مباركش تاختند:

«اسحاق بن حوّية» (حيوة خ) كه پيراهن حضرت را كند و «اخنس بن مرثد» و «حكيم بن طفيل سنبسى» و «عمرو بن صبيح صيداوى» و «رجاء بن منقذ عبدى» و «سالم بن خثيمه جعفى» و «واحظ (واهب) بن ناعم» و «صالح بن وهب جعفى» و «هانى بن ثبيت خضرمى» و «اسيد بن مالك» (لعنهم اللَّه اجمعين).

ابوعمر زاهد گويد: نگاه كردم به اين ده نفر، ديدم همه ولدالزّنا هستند و مختار اين ده نفر را گرفت و دست و پاى آنها را به ميخهاى آهن بست و اسب بر پشت آنها تاخت تا هلاك شدند. ] حتّى وَقَفُوا عَلَى ابْنِ زِيادٍ فَقالَ اَسيدُ بْنُ مالِكٍ اَحَدُ الْعَشْرَةِ:

نَحن رَضَضْنَا الصَّدْرَ بَعْدَ الظَّهْرِ

بِكُلِّ يَعْبُوبٍ شَديدُ الْأَسْرِ

فَقالَ ابْنُ زِيادٍ: مَنْ اَنْتُمْ؟ فَقالُوا: نَحْنُ الَّذينَ وَ طَئْنا بِخُيُولِنا ظَهَْرَ الْحُسَيْنِ حَتَّى طَحَنَّا جَناجِنَ صَدْرهِ. فَاَمَرَ لَهُمْ بِجائِزَة يَسيرَةٍ». [ بحار: 45/ 59- 60، اللّهوف: ص 58- 59، ارشاد: 2/ 113. ] .

اَلا لَعْنَةِ اللَّهِ عَلَى الْقَوْمِ الظَّالِمينَ وَ سَيَعْلَمَ الَّذينَ ظَلَمُوا اىَّ مُنْقَلِبٍ يَنْقَلِبُونَ.

گفتار هفتم

فاطمه ى زهراء، شب قدر خدا

بسم الله الرحمن الرحيم اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذى اَنْزَلَ الْقُرْآنَ فى لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَ جَعَلَها خَيْراً مِنْ اَلْفٍ شَهْرٍ وَ الصَّلوةُ وَالسَّلامُ عَلى مَنْ نَزَلَ عَلَيَْهِ الْمَلئِكَةُ وَالرُّوحُ مِنْ كُلِّ اَمْرٍ وَ عَلى آلِهِ وَ اَوْلادِهِ ما طَلَعَ الْفَجْرُ وَ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلى اَعْدائِهِمْ اِلى يَوْمِ الْحَشْرِ.

قال الله تبارك و تعالى: (اِنَّا اَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْرِ). [ قدر: 1. ] مجلسى رحمه اللَّه در «بحار» از تفسير «فرات ابن ابراهيم» نقل مى فرمايد كه حضرت صادق (عليه السلام) فرمودند:

«اَللَّيْلَةُ فاطِمَةُ، وَ الْقَدْرُ [ معانى قدر: ] از كتاب «مجمع البحرين» شش معنى به جهت قدر استفاد مى شود به انضمام بعضى مطالب ديگر، لهذا عين عبارت آن را ذكر مى نمائيم:

قال قدس سره: «قوله تعالى: (انّا انزلناه فى ليلة القدر). قال الشيخ ابوعلى: الهاء كناية عن القرآن و ان لم يجر له ذكر لانّه لا يشتبهُ الحال فيه.

قال ابن عبّاس: انزل اللّه القرآن جملة واحدة من اللّوح المحفوظ الى السّماء الدّنيا ليلة القدر، ثمَّ كان ينزله جبرئيل (عليه السلام) نجوماً، و كان من اوّله الى الاخر ثلاث و عشرون سنة. و اختلف العلماء فى معنى هذا الاسم وحدّه، فقيل: سُميّت ليلة القدر لانّها الليلة الّتى يحكم اللّه فيها و يقضى بما يكون فى السّنة باجمعها من كل امرٍ، وَهِى الليلة المباركة فى قوله: (انّا انزلناه فى ليلة مباركة) دخان: 3)، لانّ الله تعالى ينزل فيها الخير والبركة والمغفرة. و فى الخبر عن ابن عباس انّه قال: يقضى القضايا فى ليلة النصف من شعبان ثمّ يسلّمها الى اربابها «فى ليلة القدر» اى ليلة الشرف والخطر و عظم الشأن، من قولهم: رجل له قدرٌ عند الناس، اى منزلة و شرف، و منهُ (ما قدروا اللّه حقّ قَدْرِهِ) انعام: 91)، اى ما عظّموه حقّ عظمته، و قيل: لان للطّاعات فيها قدراً عظيماً و ثواباً جزيلاً. و قيل: سمّيت ليلة القدر لانّه انزل فيها كتاب ذوقدر، الى رسول ذى قدر، لاجل امّة ذات قدر، على يدى ملكٍ ذى قدر. و قيل: لان اللّه قدّر فيها انزال القرآن. و قيل: سمّيت بذلك لانّ الارض تضيق فيها بالملائكة من قوله: (وَ من قُدِرَ عليه رزقه) طلاق: 7)، و هو منقول من الخليل بن احمد. انتهى محل الحاجة: ج 2/ 464 حرف قاف. اللَّهُ، فَمَنْ عَرِفَ فاطِمَةَ حَقَّ مَعْرِفَتِها، فَقَدْ اَدْْْرَكَ لَيْلَةَ الْقَدْرِ، وَ اِنَّما سُمِّيَتْ فاطِمَةَ لِأَنَّ الْخَلْقَ فُطِمُوا عَنْ مَعْرفَتِها». [ تفسير فرات: ص 581- 582، بحار: 43/ 65 ح 58. ] بنابراين تفسير، معنى آيه ى شريفه اين است: به درستى كه ما نازل كرديم قرآن را يا ابتدا به انزال قرآن كرديم در حق فاطمه ى خدا، به جهت آنكه ليلة القدر مضاف و مضاف اليه است و چنانچه مراد از ليله فاطمه باشد و مراد از قدر خدا باشد پس مراد از ليلة القدر فاطمه ى خدا مى شود.

بعد از آن مى فرمايد: پس هر كه فاطمه را بشناسد حقّ شناختن، پس به تحقيق ادراك كرده است شب قدر را و چون امام (عليه السلام) فرمود كه مراد از ليلةالقدر فاطمه خداست، بعد از آن، يكى از خواص ليلةالقدر را به جهت حضرت صدّيقه (عليهاالسلام) بيان فرمود و آن اين است كه خداوند در كلام مجيد خطاب به پيغمبر (صلى اللَّه عليه و آله) مى فرمايد:

(وَ ما اَدْريكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ) يعنى «وَ لَمْ يَبْلُغْ دِرايَتِكَ عُلُوَّ قَدْرِها» و نرسيده علم تو به نهايت بلندى رتبه و منزلت شب قدر. و درباره ى حضرت صدّيقه هم امام مى فرمايد: اين است و جز اين نيست كه ناميده شد «فاطمه» به جهت آنكه مردم قطع شده اند از شناختن اين حضرت، يعنى همچنان كه شب قدر شناخته نشده نهايت قدرش، حضرت صدّيقه هم شناخته نشده علوّ قدرش.

فاطمه و اوصاف شب قدر

و ممكن است از بعضى اخبار، بعضى از صفات ليلةالقدر را براى حضرت صدّيقه استكشاف نمود، من جمله خداوند رد صفت ليلةالقدر در كلام مجيد مى فرمايد: (لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ) شب قدر بهتر است از هزار شب.

در «بحار» از «كشف الغمّه» نقل مى فرمايد كه حضرت رسول فرمود: