قسم سوّم: زدودن فضلات ظاهر بدن
غزّالى مىگويد: فضلات ظاهر بدن دو
نوع است: چركها، اجزاء نوع اوّل: چركها و رطوباتى است كه از بدن ترشح مىكند و
اينها هشت نوعند:
1- چرك و شپش كه در موى سر پديد مىآيد و مستحبّ است كه با
شستن و شانه زدن و روغن ماليدن سر
تنظيف و چركها زدوده شود. پيامبر خدا (صلّى الله عليه
وآله وسلّم) يك روز در ميان بر موهايش روغن مىماليد و آنها را شانه مىزد،
و به ديگران همين را سفارش مىكرد، و مىفرمود: «يك روز در ميان روغن بماليد.» و
فرموده است: «هر كه داراى موى سر است بايد آن را گرامى بدارد.» يعنى از چركها پاك
نگه دارد. مردى به خدمت پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
رسيد كه موى سر و محاسنش در هم و ژوليده بود پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
فرمود: «اين مرد را روغن نبود كه با آن موى سرش را
بنشاند» سپس فرمود: «يكى از شما وارد مىشود كه گويى شيطان است.»
مىگويم: آنچه از احاديث اهل بيت (عليهم
السلام) استفاده مىشود اين است كه چيدن مو و تراشيدن آن بهتر از بلند بودن
و نگه داشتن آن است، و موى پيامبر خدا (صلّى الله عليه
وآله وسلّم) هرگز به فرق سرش نرسيد مگر در سالى كه از زيارت خانه خدا ممنوع
شد.
در كافى از عمرو بن ثابت از ابى عبد
الله (عليه السلام) روايت كرده و گفته است:
به آن حضرت عرض كردم آنها روايت
مىكنند كه فرق سر از سنّت است؟
فرمود: «از سنّت است.» عرض كردم: و
ادّعا مىكنند پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
فرق موى سر داشت، فرمود: «پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
فرق نداشت، و پيامبران (عليهم السلام)
مو نگه نمىداشتند.»
در روايت ديگرى است كه: «پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
هر گاه مويش را بلند نگه مىداشت تا حدّ نرمه گوشش
بود».
و نيز كافى به سند خود از اسحاق بن
عمّار از ابى عبد الله (عليه السلام) روايت
مىكند كه گفته است: آن حضرت به من
فرمود: «موهايت را از ته بزن تا كثافت و جانور و آلودگى آن كم و گردنت كشيده به نظر
آيد و چشمانت روشن گردد.»، و در روايت ديگرى است «.. و بدنت آسودگى يابد.»
به سند صحيح از ابو الحسن موسى بن
جعفر (عليه السلام) روايت شده: «سه چيز است كه هر
كس (فوايد) آنها را بداند تركشان نمىكند: چيدن مو، بالا كشيدن جامه و ازدواج با
كنيزكان.»
به امام صادق (عليه السلام) عرض شد: مردم مىگويند تراشيدن سر مثله است، امام (عليه السلام)
فرمود: «براى ما عمره و براى دشمنان ما مثله است.»
و به سند خود از آن حضرت روايت كرده
كه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرموده
است:
«كسى كه مو مىگذارد بايد خوب از آن نگهدارى كند، و گرنه آن را بتراشد.»
در الفقيه آمده كه امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «كسى كه مو بگذارد و آنها را مرتّب نكند، خداوند در روز
رستاخيز با ارّهاى از آتش موهايش را مرتّب خواهد كرد.»
پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) به مردى فرمود: «سرت را بتراش كه بر زيبايى تو خواهد
افزود.»
غزّالى مىگويد:
2- چركهايى است كه در سوراخ گوش گرد مىآيد، اگر در ظاهر گوش باشد با دست كشيدن
زايل مىشود، و اگر در ته سوراخ باشد بايد به هنگام بيرون آمدن از گرمابه آنها را
به آهستگى بيرون آورد، زيرا بسا زياد شدن آنها
به شنوايى زيان رساند.
3- رطوبات بسته و چسبيدهاى را كه در اطراف داخل بينى گرد مىآيد، استنشاق يعنى آب
را به داخل بينى كشانيدن برطرف مىكند.
4- آن جرم و زردى را كه بر روى دندانها و اطراف زبان مىنشيند، مسواك و مضمضه
مىزدايد.
5- چرك و شپش كه اگر مراقبت لازم به عمل نيايد در محاسن پديد مىآيد، و مستحبّ است
آنها را با شستشو و شانه زدن برطرف كرد. در اخبار آمده است كه هرگز شانه در سفر و
حضر از پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
جدا نمىشده، و اين سنّت عرب است.
در خبرى شگفت آمده كه آن حضرت (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
محاسن خود را در روز دو بار شانه مىزد، و محاسن او
انبوه بود، و محاسن على (عليه السلام) پهن و ميان
دو كتفش را گرفته بود.
در خبرى شگفتانگيزتر آمده كه عايشه
گفته است: گروهى به در خانه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
گرد آمدند ديدم پيامبر (صلّى الله عليه
وآله وسلّم) در خم آب مىنگرد، و موى سر و محاسن خود را مرتّب مىكند، گفتم:
اى پيامبر خدا تو اين كار را مىكنى؟
فرمود: «آرى، خداوند دوست دارد،
بندهاش به هنگامى كه بر برادرانش وارد مىشود خود را براى آنان آرايش دهد.» بسا
نادان كه اين كار را با اخلاق ديگران قياس و گمان كند كه اين صفت ناشى از حبّ آرايش
براى ديگران است و به اين سبب فرشتگان را به دربانان تشبيه كند، امّا ابدا اين گونه
نيست، زيرا پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
به دعوت مردم مأمور، و يكى از وظايف او اين بود كه عظمت
خود را در دلهاى آنها جا دهد، و صورتش
را در چشمان آنها نيكو جلوه دهد، تا مبادا آنان او را حقير بدانند، و در چشمانشان
كوچك به شمار آيد، در نتيجه باعث نفرت آنان از او شود، و براى منافقان وسيلهاى جهت
رماندن آنها از او گردد. و اين امر بر هر دانشمندى كه عهدهدار دعوت مردم به سوى
خداست واجب مىباشد، يعنى لازم است ظاهرا و به گونهاى باشد كه موجب نفرت مردم از
او نشود، بىترديد در اين گونه امور ملاك نيّت است، چه اين كارها ذاتا اعمال مباحى
هستند كه قصد و نيّت خصوصيّات آنها را تعيين مىكند، و آرايش اگر بدين نيّت باشد
محبوب شارع است، و ژوليدگى محاسن براى اظهار زهد، و نشان دادن بىتوجّهى به نفس از
ديدگاه شرع ممنوع است، ولى همين امر به سبب پرداختن به كارى كه در نظر شرع از آن
مهمّتر است محبوب مىباشد. اينها احوالى است درونى ميان انسان و خدا، و در اين
ميدان حسابرس بصير است و نيرنگ و تزوير در او به هيچ وجه راه ندارد.
و بسيارند نادانهايى كه اين كارها را
انجام مىدهند، و منظورشان جلب توجّه مردم به سوى خويش مىباشد، در حالى كه او را
بر خود و ديگران مشتبه، و گمان مىكنند كه قصدشان خير است، از اين رو مشاهده مىشود
گروهى از علما لباسهاى فاخر مىپوشند و ادّعا مىكنند كه در اين كار قصدشان به خاك
مالاندن دماغ بدعتگران و مخالفان و تقرّب جستن به درگاه خداوند است، امّا اين كار
در آن روز معلوم خواهد شد كه پرده از اسرار برداشته شود، و مردگان از گورها
برانگيخته شوند، و آنچه در سينههاست تحقّق يابد، و در آن روز سره از ناسره جدا
خواهد شد. و ما از رسوايى آن روز بزرگ به خداوند پناه مىبريم.
مىگويم: در تشويق به شانه كردن،
اخبار بسيارى از اهل بيت (عليهم السلام) وارد، و
در كتابهاى كافى و الفقيه و جز اينها نقل شده است:
در كافى به سند خود از ابى الحسن موسى
بن جعفر (عليه السلام) روايت
است كه درباره قول خداوند: خُذُوا
زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ فرموده است:
«از جمله اينهاست شانه كردن براى هر نمازى.»
و نيز از آن حضرت روايت شده است:
«شانه كردن وبا را از ميان مىبرد، و امام صادق (عليه السلام) شانهاى در مسجد داشت كه به هنگام فراغ در نماز با آن شانه مىكرد.»
و نيز فرموده است: «با عاج شانه كنيد
كه آن وبا را برطرف مىكند.»
و نيز: «هنگامى كه سر و محاسنت را
شانه كردى آن را بر سينهات بكش، زيرا اين كار غم و وبا را از ميان مىبرد.»
از امام صادق (عليه السلام) نقل است: «جامه پاكيزه دشمن را زبون مىكند، و ماليدن روغن فقر را
از ميان مىبرد، و شانه زدن سر وبا را برطرف مىكند.»
پرسيدند وبا چيست؟ فرمود: «تب است، و
شانه زدن محاسن دندانها را محكم مىكند.» در روايت ديگرى «ونا» با نون ذكر شده كه
به معناى ضعف است.
از آن حضرت (عليه السلام) درباره روغندان و شانه كه از استخوان فيل ساخته شود پرسيدند، فرمود:
«باكى نيست.»
و شايسته است به هنگام شانه زدن
بگويد: اللّهم سرّح عنى الهموم و الغموم و وحشة الصدور و وسوسة الشيطان چنان كه از
امام صادق (عليه السلام) روايت شده است.
و چون از آن فارغ شد بگويد: سبحان من
زيّن الرجال باللّحى و النساء بالذوائب.
درباره تشويق بر خضاب كردن نيز اخبار
بسيارى از اهل بيت (عليهم السلام) وارد شده است.
در كتاب من لا يحضره الفقيه آمده است: حسن بن جهم بر ابى الحسن امام موسى بن جعفر (عليه السلام)
وارد شد، در حالى كه آن حضرت با رنگ سياه خضاب كرده بود، به او
فرمود: «خضاب كردن را پاداشى است و با خضاب و آمادگى خداوند بر عفّت زنان
مىافزايد، و زنان عفّت را به سبب آن كه شوهرانشان آمادگى را ترك كردند رها
ساختند.» وى عرض كرد: به ما رسيده كه حنا انسان را مسنتر نشان مىدهد. فرمود:
«كدام چيز پيرى را مىافزايد؟ انسان روز بروز پيرتر مىشود.»
محمّد بن مسلم از ابى جعفر امام باقر
(عليه السلام) درباره خضاب كردن پرسيد، امام
فرمود: «پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
خضاب مىكرد، و اين موى اوست كه نزد ماست.»
روايت شده است كه در سر و محاسن
پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) هفده موى
سپيد بود.
و نيز روايت است كه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
و حسين بن على (عليه السلام) و ابو جعفر محمّد بن على (عليه السلام)
با وسمه خضاب مىكردند. و على بن الحسين (عليه السلام)
با حنا و وسمه خضاب مىفرمود.
امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «خضاب با رنگ سياه مايه انس زنان و ترس دشمنان است.»
و نيز درباره قول خداوند متعال: وَ
أَعِدُّوا لَهُمْ ما اسْتَطَعْتُمْ من قُوَّةٍ فرمود: از جمله آنها خضاب كردن با
رنگ سياه است. مردى بر پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
وارد شد كه محاسنش را زرد كرده بود، به او فرمود: «چه خوب است اين»
سپس بعد از مدّتى بر آن حضرت وارد شد در حالى كه ريشش را با حنا قرمز كرده بود،
پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) تبسّمى كرد و
فرمود: «اين از آن بهتر است» پس از مدّت ديگر دوباره نزد پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
آمد، و ريشش را رنگ سياه زده بود، پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
خنديد، و به او فرمود: «اين از هر دو بهتر است.»
گفتهاند: ائمّه (عليهم
السلام) با وسمه خضاب مىكردند، و خضاب با رنگ زرد خضاب ايمان، و با حنا
(قرمز) رنگ اسلام، و با رنگ سياه خضاب اسلام و ايمان و نور است.
پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) به على (عليه السلام)
فرمود: «يك درهم براى خضاب خرج كردن بهتر از هزار درهم است كه در غير آن در راه خدا
خرج شود. و در آن چهارده خصلت است: بادى را كه در گوشهاست دفع مىكند چشم را جلا
مىدهد بيخ بينى را نرم مىكند دهن را خوشبو مىسازد لثهها را محكم مىگرداند
بيمارى و ضعف را از ميان مىبرد وسوسههاى شيطان را كم مىكند فرشتگان بدان خوشحال،
مؤمنان شاد و كافران به سبب آن خشمگين مىشوند خضاب زينت و آرايش است بوى خوش است
نكير و منكر از آن شرم مىكنند، و در قبر مايه برائت و خلاصى است.»
بيشتر اين اخبار با اسناد معتبر در
كتاب كافى نيز روايت شده است.
در كتاب مذكور به سند صحيح از عمر بن
يزيد روايت شده كه گفته است ابو عبد الله (عليه السلام)
فرمود: «زنهار كه محاسنت از خضاب خالى باشد، چه اين فقر و بيچارگى است.»
و به سند خود از حنص اعور نقل مىكند
كه گفته است: از ابا عبد الله (عليه السلام)
درباره خضاب ريش و سر پرسيدم كه آيا آن سنّت است، فرمود: «آرى» عرض كردم: امير
مؤمنان (عليه السلام) خضاب نمىكرد، فرمود: «آنچه
مانع آن حضرت شده بود گفتار پيامبر خدا بود كه: اين (محاسن) را از آن خون (سر) خضاب
خواهى كرد.»
مىگويم: غزّالى درباره منع از خضاب
بويژه به رنگ سياه مبالغه
بسيار كرده كه نبايد به سخنان او
توجّه كرد، زيرا اهل خانه به آنچه در خانه است داناترند.
6- چرك بندهاى پشت انگشتان كه بايد زدوده شود، و عرب اينها را زياد نمىشست زيرا پس
از خوراك عادت به شستن دست نداشت در نتيجه چرك در آنها جمع مىشد، و پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
به شستن آنها دستور داد.
7- چرك سر انگشتان و زير ناخنها كه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
به زدودن و تنظيف آنها امر كرده است، زيرا اعراب به
ناخنگير دسترسى نداشتند و در هر موقع چرك زير ناخنهاى آنان را فرا گرفته بود،
پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) براى چيدن
ناخنها و ستردن موهاى زير بازو و موهاى زهار در هر چهل روز يك بار تعيين وقت كرد، و
ليكن فرمود همواره زير ناخنها را پاك كنند.
در اخبار آمده است: زمانى در نزول وحى
تأخير شد. چون جبرئيل (عليه السلام) بر پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
فرود آمد به آن حضرت عرض كرد: چگونه وحى بر شما فرود
آيد و حال آن كه بندهاى انگشتان را نمىشوييد، و زير ناخنهايتان را پاك نمىكنيد و
زردى دندانهايتان را با مسواك نمىزداييد، امّت خود را دستور ده تا آنها را به جا
آورد.»
مىگويم: اين خبر از طريق خاصّه نيز
در كتاب كافى از امام صادق (عليه السلام) روايت
شده كه فرموده است: در نزول وحى بر پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
تأخير شد، به او عرض كردند، وحى از تو بازداشته شده است،
فرمود: «چگونه بازداشته نشود و حال آن كه ناخنهايتان را نمىچينيد، و زير
ناخنهايتان را پاك نمىكنيد.»
8- چركى كه بر اثر ريزش عرق و گرد و غبار راه در تمام بدن به وجود مىآيد و گرمابه
آن را زايل مىكند».
مىگويم: اكنون چگونگى ورود به گرمابه
و سنّتها و آداب آن را طبق
طريقه اهل بيت (عليهم
السلام) شرح مىدهيم.
چگونگى ورود به گرمابه و آداب آن
در كافى به سند صحيح از امام صادق (عليه السلام)
روايت شده، و الفقيه نيز آن را نقل كرده كه امام (عليه السلام) گفته است: «پيامبر خدا (صلّى الله عليه
وآله وسلّم) فرموده: هر كس به خدا و روز بازپسين ايمان دارد بىلنگ وارد
حمّام نشود.»
در الفقيه آمده است كه يحيى بن سعيد
اهوازى از احمد بن محمّد بن ابى نصر از محمّد بن حمران روايت كرده كه امام صادق (عليه السلام)
فرموده است: هر گاه وارد گرمابه شدى به هنگام لخت شدن بگو: اللهم
انزع عنى ربقة النفاق و ثبّتنى على الايمان، و چون به قسمت مقدّم آن رسيدى بگو:
اللهم انّى اعوذبك من شرّ نفسى و أستعيذبك من اذاه، و چون به قسمت مؤخّر آن وارد
شدى بگو: اللهم اذهب عنّى الرّجس النجس و طهّر جسدى و قلبى، و مقدارى از آب گرم
برگير و بر سر و پاهايت بريز، و اگر ممكن باشد جرعهاى از آن بنوش، زيرا مثانه را
پاك مىكند. و در قسمت دوّم گرمابه ساعتى درنگ كن، و چون وارد قسمت سوّم
شدى بگو: نعوذ بالله من النّار و
نسأله الجنة و اين را تكرار كن تا از خزانه آب گرم خارج شوى، و زنهار از اين كه در
گرمابه آب سرد يا فقاع بنوشى زيرا معدهات را تباه مىكند، و آب سرد بر تو ريخته
نشود، چه بدنت را ضعيف و سست مىكند، و زمانى كه از گرمابه بيرون مىآيى آب سرد بر
پاهايت بريز، زيرا اين عمل درد را از بدنت بيرون مىكشد، و چون خواستى لباسهايت را
بپوشى بگو:
اللّهم ألبسنى التقوى و جنّبنى
الرّدى، چون اين كارها را انجام دهى از هر دردى ايمن شوى، و خواندن قرآن در حمّام
چنانچه لنگ بر تن داشته باشى و حمّام صدا را منعكس نكند مانعى ندارد.
محمّد بن مسلم از ابى جعفر امام باقر
(عليه السلام) پرسيده است: آيا امير مؤمنان (عليه السلام)
خواندن قرآن را در حمّام نهى كرده است؟ امام (عليه السلام)
به او پاسخ داده است: «خير تنها آن حضرت از اين كه انسان لخت باشد و
قرآن بخواند نهى فرموده است امّا اگر لنگ بر تن داشته باشد مانعى ندارد.»
علىّ بن يقطين به امام موسى بن جعفر (عليه السلام)
عرض كرد: مىتوانم در حمّام قرآن بخوانم و نكاح كنم؟ امام (عليه السلام)
فرمود: «اشكالى ندارد» شيخ صدوق مىگويد: همچنين نهى وارد در خصوص
سلام كردن در حمّام منحصر به كسى است كه لنگ بر خود نبسته باشد.
و نيز آن حضرت فرمود: «... واجب است
بر مرد كه چشمانش را فرو
گيرد، و عورتش را از اين كه به آن
نگاه كنند مستور بدارد.»
از امام صادق (عليه السلام) درباره قول خداوند متعال پرسيدند كه فرموده است: قُلْ
لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا من أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ
أَزْكى لَهُمْ، امام (عليه السلام) فرمود: «هر
چه در كتاب خدا در حفظ فرج ذكر شده محافظت آن از زناست جز در اين جا كه مراد حفظ آن
از ديد مردم است.»
و نيز از امام صادق (عليه السلام) روايت شده كه فرموده است: «تنها نظر كردن بر عورت مسلمان مكروه
مىباشد، امّا نظر كردن بر عورت ذمّى يا غير مسلمان مانند مشاهده عورت الاغ است.»
امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «ران جزو عورت نيست.»
پايان گفتار صدوق.
سزاوارتر اين است كه از ناف تا زانو
را بپوشند، چنان كه ابو جعفر امام باقر (عليه السلام)
در هنگامى كه ديگرى چيزى بر بدن او مىماليد به وى فرمود:
«بيرون شو» و با دست خويش از ناف به پايين را ماليد، و سپس فرمود: «به همين نحو
رفتار كن.» اين را كافى روايت كرده است و آن به خاطر اين است كه مواضع مذكور به
منزله حريم عورت است، و حتّى برخى قائل به وجوب ستر آنها شدهاند.
صدوق مىگويد: امير مؤمنان (عليه السلام) فرموده است: «گرمابه نيكو خانهاى است آتش را به ياد مىآورد، و
چركها را برطرف مىكند.»
و نيز آن حضرت فرموده است: «گرمابه
بدخانهاى است پردهها را پاره مىكند، و شرم را از ميان مىبرد.»
امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «بدخانهاى است گرمابه، پردهها را پاره، و عورت را
آشكار مىكند، و نيز گرمابه خوب خانهاى است زيرا سوزش آتش را به ياد مىآورد.»
مىگويم: غزّالى از جمله آدابى كه
براى حمّام ذكر كرده اين است كه «انسان با احساس گرمى آن گرمى و سوزش آتش آخرت را
به ياد آورد، و خود را ساعتى در فضاى گرم حمّام زندانى انگارد، و آن را با محيط
سوزان جهنّم مقايسه كند، چه آن از هر خانهاى به جهنّم شبيهتر است، جايى كه زير آن
آتش شعلهور است، و بر بالاى آن تاريكى چيره است، و از آن به خداوند پناه مىبريم،
بلكه خردمند كسى است كه حتّى يك لحظه از ياد آخرت غافل نباشد، كه آن جاى بازگشت و
قرارگاه اوست، پس به هر چيزى بنگرد چه آب و چه آتش و جز آنها بايد در آن براى او
پند و عبرتى باشد، و انسان بر حسب همّت و به مقتضاى مصلحت خود به اشيا مىنگرد،
مثلا اگر بزّاز و بافنده و بنّا و درودگرى وارد خانهاى آباد و مفروش شوند، چنانچه
احوال آنها را بررسى كنيم مىبينيم بزّاز به فرشهاى خانه مىنگرد، و به بهاى آنها
مىانديشد، و جولاهى در جامهها خيره مىشود و بافت آنها را مورد دقّت قرار مىدهد،
و نجّار به سقف مىنگرد، و به كيفيّت ساخت و تركيب آن فكر مىكند، و بنّا به
ديوارها توجّه مىكند و استحكام و استقامت آنها را مورد ملاحظه قرار مىدهد. سالك
راه آخرت نيز به همين گونه است به هر چيزى كه بنگرد براى او پند و موعظهاى را در
باب آخرت در خود دارد، و حتّى به هر چيزى كه نظر مىافكند خداوند راهى در آن به روى
او مىگشايد تا از آن پند و عبرت اندوزد. اگر به سياهى بنگرد تيرگى و ظلمت گور را
به ياد مىآورد، و اگر چشمش بر مار افتد، افعيهاى جهنّم را از خاطر مىگذراند،
و اگر بر چهره زشتى نظر افكند منكر و
نكير و مأموران دوزخ را ياد مىكند، و اگر آواز هولناكى به گوشش برسد نفخه صور در
ذهن او تداعى مىشود، و اگر چيز خوبى به چشمش بخورد نعمتهاى بهشت را به ياد
مىآورد، و اگر در بازار يا خانه واژه «آرى» يا «نه» را بشنود به ياد روزى مىافتد
كه پس از پايان حساب به او پاسخ ردّ يا قبول خواهند داد. چقدر سزاوار است كه اين
حالت بر قلب صاحبدلان غلبه داشته باشد، زيرا آنچه او را از اين حالت منصرف مىكند
امور و مقاصد دنيوى است، و اگر او از جمله كسانى نباشد كه دلشان قفل و ديده
بصيرتشان كور شده است چنانچه مدّت اقامت خود را در دنيا با مدّت توقّف خود در آخرت
مقايسه كند، عمر خود را در دنيا بسيار حقير و ناچيز خواهد ديد» پايان گفتار غزّالى.
در الفقيه آمده است: يكى از آداب
حمّام اين است كه انسان فرزندش را به همراه خود به گرمابه نبرد تا مبادا نظرش بر
عورت او افتد.
پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرموده است: «هر كس به خدا و روز بازپسين ايمان دارد
زنش را به گرمابه نفرستد». همچنين فرموده است: «هر كس از زنش اطاعت كند، خداوند او
را به صورت در آتش مىاندازد.» پرسيدند: اين اطاعت چيست؟ فرمود: «اين كه زنش از او
بخواهد به تعزيه و عروسى و حمّام رود، و جامه نازك بپوشد و شوهرش به او پاسخ مثبت
دهد.»
امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «در گرمابه تكيه مده، چه اين كار پيه كليهها را آب
مىكند، و در آن موها را شانه مزن كه مو سست مىشود، و سر را با گل مشوى زيرا چهره
را زشت مىكند، و در حديث ديگر است كه غيرت را از ميان مىبرد، و سفال را بر بدن
خود نمال كه ايجاد برص مىكند، و لنگ را به صورت خود مكش كه آبرو را مىبرد- روايت
شده منظور گل مصر و سفال شام است- و مسواك كردن در گرمابه موجب وباى دندانهاست، و
با غساله آب حمام وضو و غسل جايز نيست.»
ابو الحسن موسى بن جعفر (عليه السلام) فرموده است: «ناشتا وارد حمام نشويد مگر
آن كه چيزى خورده باشيد.»
و نيز فرموده است: «يك روز در ميان به
حمّام رفتن موجب فربهى است، و همه روز استحمام كردن گوشت كليهها را آب مىكند.»
امام صادق (عليه السلام) وارد حمّام شد صاحب حمّام عرض كرد: گرمابه را برايت خلوت كنم؟ امام
(عليه السلام) فرمود: «نه مؤمن كم خرج است.»
آن حضرت فرموده است: «شستن سر با خطمى
فقر را از ميان مىبرد، و روزى را زياد مىكند.»
و نيز: «شستن سر با خطمى در هر جمعه
موجب ايمنى از برص و ديوانگى است.»
امير مؤمنان (عليه السلام) فرموده است: «شستن سر با خطمى چركها را از ميان مىبرد، و بدن را از
كثافات پاك مىسازد».
روايت است پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
اندوهگين بود، جبرئيل به او عرض كرد:
سر خود را با سدر بشويد، و آن سدرى
بود كه از سدرة المنتهى آورده شده بود.
ابو الحسن موسى بن جعفر (عليه السلام) فرموده است: «شستن سر با سدر مايه رسيدن روزى مىشود.»
امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «سرتان را با برگ سدر بشوييد، زيرا همه فرشتگان مقرّب و
پيامبران مرسل آن را تقديس كردهاند، و هر كس سر خود را با برگ سدر بشويد خداوند
وسوسه شيطان را تا هفتاد روز از او دور مىكند، و كسى كه خداوند در هفتاد روز وسوسه
شيطان را از او دور كرده گناه نمىكند، و كسى كه گناه نكند وارد بهشت مىشود.»
امام حسن بن على بن ابى طالب (عليه السلام)
از گرمابه بيرون آمد، مردى به او
عرض كرد: استحمام تو گوارا باد امام (عليه السلام)
فرمود: «اى نادان، حرف طلب (است ...) در اين جا مناسبت ندارد»، گفت:
حمّام تو گوارا باد، فرمود: «هر گاه حمّام گوارا باشد، راحتى بدن از حمّام به چيست؟
عرض كرد: آب گرمت گوارا باد، امام فرمود: «واى بر تو آيا نمىدانى حميم (آب گرم) به
معناى عرق بدن است» عرض كردم: پس چه بگويم؟ فرمود: بگو: «طاب ما طهر منك و طهر ما
طاب منك».
امام صادق (عليه السلام) فرموده است: هر گاه در هنگامى كه از گرمابه بيرون مىآيى برادر
مسلمانت به تو بگويد: طاب حمامك (حمام گوارايت باد) بگو: انعم الله بالك (خداوند
خوشحالت كناد).
مىگويم: درباره غسل جمعه و آداب آن
ضمن مباحث نماز جمعه سخن خواهيم گفت، چنان كه غزّالى همين كار را كرده است.
غزّالى مىگويد:
نوع دوّم: اجزايى است كه از بدن زايل
مىشود، و آنها هشت چيز است:
1- موى سر- تراشيدن موى سر براى كسى كه منظورش حفظ نظافت و پاكيزگى است مانعى ندارد
همچنين گذاشتن موها براى كسى كه آنها را روغن زند و شانه كند بىاشكال است، مگر آن
كه بخواهد موها را به شيوه راهزنان و آدمكشان بر گرداگرد سر، و يا تكّه تكّه باقى
بگذارد، و يا به رسم اشراف گيسو براى خود قرار دهد كه اگر شريف نباشد نيرنگ به كار
برده است.»
مىگويم: ما پيش از اين ذكر كرديم كه
تراشيدن سر از گذاشتن مو بهتر و بيشتر مايه زيبايى است. امّا موها را بر گرداگرد سر
باقى گذاشتن و به شكلى كه آن را زلف مىگويند در آوردن كراهت دارد كه اين مسأله از
اهل بيت (عليهم السلام) نيز روايت شده است.
در كافى روايت شده كه امام صادق (عليه السلام) گفته است: «امير مؤمنان (عليه السلام)
فرموده سر كودكان را به شكلى كه آن را قزع مىگويند نتراشيد، و قزع اين است كه
قسمتى از سر را بتراشند و قسمتى را باقى بگذارند.»
از امام صادق (عليه السلام) نقل كردهاند كه آن حضرت تراشيدن سر كودكان را به گونهاى كه آن را
قزع مىگويند مكروه مىداشت»، و فرمود: «قزع آن است كه در وسط سر كودك دستهاى مو
كه كاكل گفته مىشود بگذارند و بقيّه سر را بتراشند.»
از آن حضرت روايت است كه فرمود: كودكى
را كه كاكل داشت نزد پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
آوردند تا برايش دعا كند، آن حضرت از دعا براى او خوددارى كرد، و دستور فرمود سرش
را بتراشند.
2- كندن يا قيچى كردن موهاى بينى مستحبّ است. در كافى و الفقيه از امام صادق (عليه السلام)
روايت شده كه فرموده است: «گرفتن موى بينى چهره را زيبا مىكند»، و
چنان كه در روايت آمده قيچى كردن آنها بهتر از كندن آنهاست. غزّالى از موى بينى
سخنى نگفته و به جاى آن زيادتى ناف را ذكر كرده و گفته است اين زيادتى در آغاز
تولّد بريده مىشود، و او به همين مقدار بسنده كرده است. همچنين زيادتى ريش را به
خاطر مصلحتى كه تصوّر كرده در قسمت هشتم اين بحث آورده كه از نظر ما اين مصلحت ساقط
است، و لذا ما آن را در محلّ خود ذكر كرديم، روشن است كه آنچه ما كردهايم
شايستهتر است.
3- موى شارب- در اين باره پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
فرموده است: قصّوا الشّوارب، و در الفاظ ديگرى است: جزّوا الشّوارب و
در عبارت ديگرى آمده: حفّوا الشّوارب،
و اعفوا اللّحى يعنى شارب را كنار لب
قرار دهيد، و حفاف به معناى پيرامون است. خداوند فرموده است: وَ تَرَى
الْمَلائِكَةَ حَافِّينَ من حَوْلِ الْعَرْشِ و در الفاظ ديگرى فرموده است: أحفوا
الشّوارب و اين دلالت بر قطع آنها از ته دارد، و عبارت حفوا مشعر بر قطع آنها در
كمتر از اين حدّ است. خداوند متعال فرموده است: ان يسألكموها فيحفكم تبخلوا، ...
يعنى بر شما اصرار ورزد. امّا تراشيدن شارب خواسته نشده، و چنان كه از برخى صحابه
نقل كردهاند احفاء نزديك به تراشيدن است. يكى از تابعين مردى را ديد كه شاربش را
از ته زده است، به او گفت: مرا به ياد اصحاب پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
انداختى. و در گذاشتن سبيل كه آن دو طرف موى لب است
باكى نيست، و بعضى از صحابه سبيل داشتند، زيرا آن دهان را نمىپوشاند، و چربى خوراك
در آن باقى نمىماند چون طعام با آن برخورد نمىكند، و معناى اعفوا اللحى اين است
كه ريشها را انبوه كنيد. در خبر آمده است كه «يهود شارب را مىگذاشتند و ريش را
قيچى مىكردند پس شما با آنها مخالفت كنيد.» و برخى از عالمان تراشيدن شارب را
مكروه و بدعت دانستهاند.
مىگويم: از طريق خاصّه (شيعه) حديثى
است كه در الفقيه از پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
نقل شده كه آن حضرت فرموده است: «مجوس ريش خود را با قيچى و شارب را انبوه
مىكردند، و ما شارب را قيچى و ريش را انبوه مىكنيم، و اين مطابق فطرت است.»
و نيز فرموده است: «شاربها در حدّ
لبهايتان و ريشهايتان انبوه باشد، و خود را همانند يهود نكنيد.»
كافى از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده كه: «پيامبر (صلّى الله عليه
وآله وسلّم) فرموده است:
هيچ كس از شما شارب خود را بلند نكند،
چه شيطان آن را مخفيگاهى براى خود قرار مىدهد و در آن پنهان مىشود.»
از امام باقر (عليه السلام) روايت است كه: «هر كس ناخنها و شاربش را در هر جمعه كوتاه كند، و در
آن هنگام بگويد: بسم الله و بالله و على سنّة محمد رسول الله و آل محمد
صلوات الله عليهم هر خردهاى از ناخن و موى او كه
بر زمين بيفتد خداوند ثواب آزاد كردن بندهاى را براى او مىنويسد، و هرگز به
بيمارى جز بيماريى كه از آن مىميرد دچار نخواهد شد.»
امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «گرفتن شارب از جمعهاى تا جمعه ديگر موجب ايمنى از
جذام است.»
عبد الله بن ابى يعفور به امام صادق (عليه السلام)
عرض كرد: فدايت شوم، گفته مىشود هيچ چيزى مانند تعقيبات نماز از
طلوع فجر تا برآمدن آفتاب روزى را زياد نمىكند امام (عليه السلام)
فرمود: «آرى، ليكن من چيزى را به تو خبر دهم كه بهتر از آن است و آن
گرفتن شارب و كوتاه كردن ناخنها در روز جمعه است.»
در كافى از عبد الله بن عثمان نقل شده
است كه او ابا عبد الله (عليه السلام) را ديد
كه شاربش را بقدرى كوتاه كرده كه چيزى
از مو بر پوست باقى نمانده است.
و نيز در كافى از ابى عبد الله (عليه السلام) روايت شده كه پيامبر (صلّى الله عليه
وآله وسلّم) فرموده است:
«از سنّت است كه شارب تا حدّ لب كوتاه شود.»
4- زيادتى ريش- در الفقيه آمده است كه پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
به مردى كه ريش بلندى داشت نگريست و فرمود: «اين را
چه مىشد اگر محاسنش را مرتّب مىكرد؟» چون سخن آن حضرت به گوش آن مرد رسيد، ريشش
را به گونهاى كه نه كوتاه بود و نه بلند اصلاح كرد سپس بر پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
وارد شد هنگامى كه آن حضرت او را ديد فرمود: «به همين
نحو عمل كنيد.»
امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «از ريش آنچه از يك قبضه زيادتر است در آتش است.»
محمّد بن مسلم گفته است: ابو جعفر
امام باقر (عليه السلام) را ديدم در حالى كه
حجّام محاسن او را اصلاح مىكرد، امام (عليه السلام)
به او فرمود: «آن را مدّور كن.»
امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «يك قبضه از ريشت را نگه دار و زيادى آن را قيچى كن.»
پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرموده است: «موى سفيد در جلوى سر ميمنت، و در دو طرف
پيشانى سخاوت، و در گيسوها شجاعت، و در پشت سر شوم است.»
امام صادق (عليه السلام) فرموده است: نخستين كسى كه مويش سفيد شد ابراهيم خليل (عليه السلام)
بود، او هنگامى كه محاسنش را اصلاح مىكرد، دستهاى موى سپيد در
محاسن خود ديد به جبرئيل گفت: اين چيست؟ پاسخ داد: اين وقار است.
ابراهيم (عليه السلام) عرض كرد: پروردگارا وقار مرا زياد كن.
پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرموده است: «كسى كه در اسلام موى خود را سپيد كند،
سپيدى موى او در روز بازپسين نورى براى او خواهد بود.»
و نيز فرموده است: «موى سپيد نور است
آن را نكنيد.»
على (عليه السلام) فرموده است: «قيچى كردن موى سپيد اشكالى ندارد، كندن آن مكروه است.»
نهى از كندن موى سپيد نهى كراهيّت است
نه نهى تحريم، چه امام صادق (عليه السلام)
مىفرمايد: «قيچى كردن و كندن موى سياه و سفيد اشكالى ندارد، و قيچى كردن آن نزد من
از كندن آن محبوبتر است.» بايد دانست كه احاديث معصومين (عليهم
السلام) در حال واحد با هم مختلف نيست، و اختلاف آنها بر حسب اختلاف احوال
مىباشد، زيرا الهام كننده اين اخبار خداوند متعال است.
مىگويم: امّا در مورد تراشيدن ريش
بعضى قائل به حرمت آن شدهاند، و غزّالى در اين كتاب متعرّض اين مطلب نشده و از
اصحاب ما كسانى كه مورد وثوق مىباشند سخنى در اين باره نگفتهاند، شايد حرمت آن به
اين دليل است كه مخالف سنّت و قهرا بدعت است و نيز خلاف قول پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
مىباشد كه فرموده است: «ريش بگذاريد.» و نيز به دليل
قول خداوند متعال است كه در حكايت از شيطان ملعون فرموده است: وَ لَآمُرَنَّهُمْ
فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ الله زيرا ازاله موهاى ديگر جز ريش همه از سوى شارع اجازه
داده شده است، و نيز به دليل آنچه در كافى از حبابه والبيّه روايت شده كه گفته است:
امير مؤمنان (عليه السلام) را در شرطة الخميس
ديدم در حالى كه تازيانهاى كه داراى دو رشته بود به همراه داشت، و با آن فروشندگان
مارماهى و ماهيهاى بىفلس را مىزد و به آنها خطاب مىكرد: اى فروشندگان مسوخات بنى
اسرائيل و لشكر بنى مروان فرات بن احنف برخاست و عرض كرد: اى امير مؤمنان! لشكريان
بنى مروان كدامند، فرمود: «گروهى هستند كه ريشها را تراشيدند و سبيلها را تاب دادند
و در نتيجه مسخ شدند.» اين حديثى طولانى است كه ما به مقدارى كه مورد نياز بود از
آن اخذ و در اين جا ذكر كرديم.
غزّالى مىگويد: امّا كندن موهاى ريش
در آغاز برآمدن براى تشبّه جستن به جوانهاى ساده زنخ از كارهاى زشت و منكرات بزرگ
است زيرا ريش، زينت مردان است، و خداوند را فرشتگانى است كه سوگند آنها اين است كه:
قسم به آن كه بنى آدم را به محاسن زينت داد. و آن جزئى است كه خلقت مردان بدان كامل
و موجب تميز آنان از زنان است، و يكى از تأويلات شگرف آيه يَزِيدُ في الْخَلْقِ ما
يَشاءُ اين است كه گفتهاند: مقصود از آن ريش است.
ياران احنف بن قيس مىگفتند: دوست
داريم محاسنى براى احنف بخريم هر چند به بهاى بيست هزار دينار باشد. شريح قاضى
مىگفت: دوست داشتم مرا محاسنى به بهاى ده هزار دينار مىبود. و چگونه ممكن است
محاسن ناپسند باشد و حال آن كه مايه احترام مرد و باعث اين است كه مردم به ديده علم
و وقار به او نظر كنند، و او را در مجالس برترى دهند، و روى خود را به او متوجّه
سازند، و در جماعت او را مقدّم بدارند، و آبروى او محفوظ باشد، زيرا كسى كه به
ديگرى دشنام مىدهد اگر او داراى ريش باشد دشنام خود را به طور كنايه متوجّه ريش او
مىكند. گفته شده است بهشتيان ساده زنخند جز هارون برادر موسى (عليه السلام)
كه به داشتن ريشى تا ناف خود اختصاص و بدان فضيلت دارد.
