فصل: تصديق وجود خداوند سبحان امرى
فطرى است
بسا گفته مىشود: تصديق به وجود بارى
تعالى امرى فطرى است، و به همين سبب ديده مىشود مردم در گرفتاريهاى هولناك و حالات
دشوار بر حسب سرشت خود به خدا توكّل مىكنند، و به طور ناخود آگاه به مسبّب الاسباب
و آسانكننده دشواريها رو مىآورند، گواه اين امر گفتار حق تعالى است كه فرموده
است: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ من خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ
الله، و نيز: قُلْ أَ رَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتاكُمْ عَذابُ الله أَوْ أَتَتْكُمُ
السَّاعَةُ أَ غَيْرَ الله تَدْعُونَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ، بَلْ إِيَّاهُ
تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما
تُشْرِكُونَ.
در تفسير امام عسكرى (عليه السلام) است كه از امام صادق (عليه السلام)
درباره خداوند پرسش شد امام (عليه السلام) به
پرسش كننده فرمود: «اى بنده خدا آيا هرگز سوار كشتى شدهاى؟ عرض كرد: آرى، فرمود:
آيا اتّفاق افتاده است كه كشتى تو شكسته شود، و كشتى ديگرى كه تو را نجات دهد وجود
نداشته، و شناورى هم سودى نداشته باشد. عرض كرد: آرى، فرمود: آيا در آن هنگام به
چيزى كه قادر است تو را از آن مهلكه نجات دهد دل نبستى؟ عرض كرد: آرى. امام صادق (عليه السلام) فرمود: آن چيز همان خداست، پروردگارى كه قادر است بندهاش را نجات
دهد به هنگامى كه هيچ نجاتدهندهاى نيست، و يارى كند در حالى كه هيچ فريادرسى
نيست.»
گفتهاند: در قول خداوند متعال كه
فرموده است: أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ اشاره ظريفى به اين موضوع است، چه حقّ تعالى
اقرار به ربوبيّت خود را از آنها خواسته و از وجود خود از آنها نپرسيده است، و اين
تذكارى است بر اين كه آنها در سرشت عقل و فطرت خود به هستى او اقرار داشتهاند، و
نيز به همين سبب است كه خداوند همه پيامبران را براى دعوت به يگانگى خود و گفتن لا
اله الّا الله برانگيخته است، و به آنها دستور داده نشده است كه مردم را به گفتن
لنا اله (ما را خدايى است) دعوت كنند، زيرا اقرار به هستى او در عقل و فطرت آنها
سرشته و نهفته شده است.
شيخ صدوق به سند صحيح از زراره از
امام باقر (عليه السلام) روايت كرده و گفته است:
از آن حضرت درباره قول خداوند متعال: حُنَفاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ به، و از
حنيفيّت پرسش كردم فرمود: «اين همان سرشت آدمى است كه خداوند انسانها را بر آن
آفريده است، و تبديلى در خلقت خداوند نيست.» و فرمود: «خداوند شناخت خود را در سرشت
انسان قرار داده است.» همچنين از آن حضرت پرسيدم: وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ من
بَنِي آدَمَ من ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ امام (عليه السلام) فرمود:
«خداوند ذريّه آدم را تا روز قيامت از صلب او بيرون آورد، و آنها مانند مورچه خارج
شدند، و خداوند خود را به آنها شناساند، و خلقت مخلوقات خود را به آنها نماياند، و
اگر اين نبود احدى خدا را نشناخته بود.» و گفت: «پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
فرموده است: هر مولودى بر فطرت يعنى بر شناخت اين كه
خداوند آفريننده اوست، به دنيا مىآيد، و اين به مقتضاى گفتار اوست كه فرموده است:
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ من خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ الله.»
در روايات ديگرى به طور مستفيص آمده
است: «فطرت همان توحيد است.»
و به سند خود از ابن عمر روايت كرده
كه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرموده
است:
«كودكانتان را به خاطر گريهاى كه مىكنند نزنيد، زيرا گريه آنها تا چهار ماه شهادت
لا اله الا الله، و چهار ماه صلوات بر پيامبر و آل او (صلوات
الله عليهم)، و چهار ماه دعاى بر پدر و مادر است.» در كافى نيز نزديك به
همين معنا روايت شده است.
مىگويم: شايد سرّش اين باشد كه كودك
در چهار ماه نخست جز خدا كه معرفت و توحيد خود را در سرشت او قرار داده است كسى را
نمىشناسد، و گريه او تنها براى توسّل به خداوند و التجاى به اوست نه غير او، و اين
شهادت او بر يگانگى خداوند است، در چهار ماه بعدى مادرش را از اين جهت كه وسيله
تغذيه او، نه از حيث اين كه مادر اوست مىشناسد، و به همين سبب غالبا از پستان
ديگران نيز شير مىنوشد، امّا در اين مدّت پس از خداوند جز كسى را كه واسطه ميان او
و پروردگار است و به طور طبيعى مكلّف به تأمين روزى اوست نمىشناسد آن هم از حيث
اين كه وسيله است نه چيز ديگر، و همين خود معناى رسالت است بنابراين گريه او در اين
مدّت در واقع اقرار به رسالت مىباشد. در چهار ماه ديگر پدر و مادرش را
مىشناسد و مىداند كه در تأمين روزى خود به آنها نيازمند است، پس گريه او در اين
دوران در واقع دعا براى پدر و مادر و طلب سلامتى و بقاى آنهاست.
در حديث مشهور آمده است: «هر نوزادى
بر فطرت خداپرستى به دنيا مىآيد، و پدر و مادرش او را يهودى يا نصرانى و يا مجوسى
مىكنند.»
از يكى از اهل معرفت و توحيد دليل
اثبات صانع را پرسيدند پاسخ داد:
روز ما را از چراغ بىنياز كرده است.
گفتار غزّالى در اين باره به خواست
خداوند در كتاب محبّت و انس از بخش منجيات بزودى خواهد آمد.
فصل: خداوند يگانه است و انبازى ندارد
او خداوندى است يگانه كه هيچ شريك و
انبازى ندارد، زيرا چنان كه خود فرموده است: وَ ما كانَ مَعَهُ من إِلهٍ إِذاً
لَذَهَبَ كُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ سُبْحانَ الله
عَمَّا يَصِفُونَ، يعنى اگر خداوند تعدّد داشت آفرينش هر يك از آنها با ديگرى
متفاوت بود، و هر كدام فرمانروايى مملكت خويش را داشت، و قهرا مانند پادشاهان دنيا
ميان آنها جنگ و ستيز اتّفاق مىافتاد.
از امام صادق (عليه السلام) پرسيدند: دليل بر يگانگى خدا چيست؟ فرمود:
«پيوستگى و انسجام تدبير، و تماميّت خلقت چنان كه فرموده است: لَوْ كانَ فِيهِما
آلِهَةٌ إِلَّا الله لَفَسَدَتا. مقصود امام (عليه السلام) اين است كه اگر خدا متعدّد بود ارتباط ميان موجودات وجود نداشت بلكه
نظام جهان به هم مىريخت، و آسمانها و زمين تباه مىشد.
امير مؤمنان (عليه السلام) در وصيّتهاى خويش به فرزندش امام حسن (عليه السلام) فرموده است: «و بدان اى پسرك من اگر براى خدا شريكى وجود داشت،
پيامبران او نيز به سوى تو مىآمدند، و آثار سلطنت و قدرت او را مىديدى، و افعال و
صفات او را مىشناختى، ليكن خداوند يكتا و يگانه است چنان كه خود خويشتن را بدين
صفت توصيف كرده است، در پادشاهى او هيچ كس را ياراى نزاع نيست، و سلطنت او هرگز
زايل نمىشود.»
شيخ صدوق به سند خود از شريح بن هانى
روايت كرده كه گفته است:
يك تن عرب بيابانى در اثناى جنگ جمل
در جلو امير مؤمنان (عليه السلام) برخاست و گفت:
اى امير مؤمنان! آيا مىگويى: خدا يكى است؟ شريح گفت: در اين هنگام مردم بر او هجوم
برده گفتند: اى اعرابى آيا نمىبينى امير مؤمنان (عليه السلام) فكرش گرفتار چه امورى است؟ امير مؤمنان (عليه السلام) فرمود: «او را رها كنيد، زيرا آنچه اين اعرابى مىخواهد همان است كه
ما از اين قوم مىخواهيم سپس فرمود:
اى اعرابى! گفتن اين كه خدا يكى
مىباشد بر چهار گونه است، دو قسم آنها بر خداوند متعال روا نيست، و دو قسم ديگر
درباره خداوند ثابت است آن دو قسمى كه بر خدا روا نيست، اين است كه گوينده بگويد او
يكى است، و مقصودش واحد عددى باشد، و اين چيزى است كه جايز نيست، زيرا آنچه دوّمى
ندارد در زمره اعداد به شمار نمىآيد، آيا نمىبينى آن كه معتقد باشد خداوند سوّمين
اقنوم است كافر شده است. ديگر اين است كه گوينده بگويد: او يكى از مردم است، و
منظورش اين باشد كه او يكى از انواع اين جنس است، و اين هرگز در مورد خداوند جايز
نيست، چه تشبيه است، و خداوند برتر از اين است كه شبيه چيزى باشد، امّا دو قسمى كه
در خداوند ثابت است يكى اين است كه گفته شود:
او يگانهاى است كه در ميان اشيا هيچ
مانندى ندارد، همان طورى كه پروردگار ما چنين است، و ديگر اين كه بگويند:
پروردگار ما وحدت ذاتى دارد، به اين معنا كه او چه در وجود و چه در عقل و چه در وهم
قسمتپذير نيست، و پروردگار ما به همين گونه است.»
دلائل سخن امير مؤمنان (عليه السلام) كه فرموده است: «خداوند در ميان اشيا مانندى ندارد» پيش از اين بيان
كرديم و پس از اين نيز در تأكيد آن سخن خواهيم گفت، و امّا گفتار آن حضرت كه
«خداوند نه در وجود و نه در عقل و نه در وهم قسمتپذير نيست» دليل آن اين است كه
اگر قابل انقسام باشد محتاج خواهد بود، زيرا هر مركّبى قائم و متحقّق به وجود اجزاى
خويش بوده و در تحقّق خود محتاج به آنهاست، در حالى كه خداوند از همه جهانيان
بىنياز است، و نيز اگر خداوند ذاتش داراى جزء بود ناگزير جزء او بر او تقدّم و
اولويّت داشت و آن جزء به اين كه معبود و مورد پرستش باشد سزاوارتر بود. در حالى كه
خداوند متعال منزّه از آن است.
فصل: خداوند سبحان مانندى ندارد
خداوند عزّ و جلّ يگانه بىهمتايى است
كه هيچ نظير و مانندى ندارد، و ذات شريف بىنيازى است كه همه بدو نيازمندند و او را
هيچ شبيه و وزيرى نيست، لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ،
زيرا برابرى در رتبه دليل نقصان كمال، و كمك خواستن از غير مستلزم عجز و نشانه زوال
است، و به همين سبب روشن مىشود كه او ديگر صفات كمال را نيز داراست، بىآن كه از
چيزى استفاده كند و يا وسيلهاى به كار برد، و يا خسته و درمانده شده باشد، زيرا
نقص و عجز و نياز شايسته پروردگار متعال نيست. بنابراين او بدون گوش و ابزار آن
شنوا، و بدون چشم و مژه بيناست، همچنان كه بدون اعضا فعّال ما يشاء، و بدون زبان
گوياست، و چگونه ممكن است خداوند شنوا و بينا نباشد و حال آن كه شنوايى و بينايى كمال است و چطور
امكان دارد كه مخلوق كاملتر از خالق و مصنوع شريفتر و جامعتر از صانع باشد، و چگونه
ممكن است اين تقسيم عادلانه باشد هر گاه نقص را متوجّه او كنيم و كمال را در مخلوق
و مصنوع او بدانيم، يا چگونه امكانپذير است استدلال ابراهيم (عليه السلام) در برابر پدرش (عمويش. م) كه به سبب نادانى و درماندگى بتان را
مىپرستيد درست باشد كه به او گفت: لِمَ تَعْبُدُ ما لا يَسْمَعُ وَ لا يُبْصِرُ وَ
لا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئاً و اگر سخن ابراهيم (عليه السلام) درباره معبودش را به او برگردانيم حجّت وى باطل و دليلش ساقط خواهد
شد، و قول حق تعالى كه: وَ تِلْكَ حُجَّتُنا آتَيْناها إِبْراهِيمَ عَلى قَوْمِهِ
صدق نخواهد كرد، و خداوند متعال برتر و منزّه از اين است، بلكه دورى به هر اندازه
باشد مانع شنوايى او نبوده، و تاريكى حايل بينايى او نيست هيچ شنيدنى هر چند پنهان
باشد از علم او دور نيست، و هيچ ديدنى هر چند ريز و خرد باشد از ديد او بركنار
نمىباشد، او رازها و سخنان بيخگوشى را مىشنود، و آنچه را در اعماق خاك است
مىبيند، و حركت ذرّه را در امواج فضا مىداند، و جنبش مورچه سياه را بر روى سنگ
سخت در شب تاريك، بلكه آنچه ريزتر و ناپيداتر از آن است مىداند، و ذرّهاى از آنچه
در آسمانها و زمين است از علم او پنهان نيست، يَعْلَمُ ما يَلِجُ في الْأَرْضِ وَ
ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ من السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها، ... وَ
يَعْلَمُ ما في الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ، وَ ما تَسْقُطُ من وَرَقَةٍ إِلَّا
يَعْلَمُها، ... وَ ما تَخْرُجُ من ثَمَراتٍ من أَكْمامِها وَ ما تَحْمِلُ من
أُنْثى وَ لا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ، ... يَعْلَمُ ما تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثى
وَ ما تَغِيضُ الْأَرْحامُ وَ ما تَزْدادُ وَ كُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ،
عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الْكَبِيرُ الْمُتَعالِ، سَواءٌ مِنْكُمْ من
أَسَرَّ الْقَوْلَ وَ من جَهَرَ به وَ من هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّيْلِ وَ سارِبٌ
بِالنَّهارِ.
بر آنچه در دلها خطور مىكند، و در
انديشهها مىگذرد آگاه است، در كشور وجود و در جهان ملكوت چيزى جريان نمىيابد مگر
اين كه چگونگى آن را مىداند، أَ لا يَعْلَمُ من خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ
الْخَبِيرُ، خداوند در اين آيه ارشاد فرموده است كه از طريق توجّه به خلق بر علم
خالق متعال استدلال كنى، زيرا شكّى نيست كه خلقت موجودات ظريف و صنع آراسته او به
نظم و ترتيب، هر چند در موجودى خرد و ريز، گوياى علم خالق و صانع آنها به چگونگى
اين آراستگى و نظمى است كه در آنها برقرار كرده است، و آنچه خداوند در كتاب خود
بيان فرموده كاملترين رهنمون و جامعترين تعريف است.
فصل: خداوند سبحان متكلّم است
خداوند متعال متكلّم است و با هر كس،
و با هر چه، و به هر گونه كه بخواهد سخن مىگويد، و آنچه را كه خواست او باشد انجام
مىدهد، بر هر چه بخواهد و هر چه باشد قادر است نسبت به موجودات به هر گونه كه
بخواهد اراده مىكند، و حوادث و وقايع را طبق مشيّت خود سامان مىدهد، او آغاز
كننده و بازگرداننده و بهجا آورنده است هر چه را بخواهد، هيچ كس نمىتواند حكم او
را ردّ كند و يا قضاى او را به تأخير اندازد، جز به توفيق او نمىتوان از گناه دورى
جست، و جز به اراده و كمك او نمىتوان بر طاعت وى دست يافت، و هيچ كس را ارادهاى
نيست مگر اين كه خدا اراده كرده باشد. با هر چيزى همراه است امّا نه اين كه قرين آن
باشد، و غير هر چيزى است امّا نه اين كه جدا از آن باشد، ميان سه تن نجوايى (سخن
بيخگوشى) صورت نمىگيرد مگر اين كه او چهارمين آنهاست، و ميان پنج تن جز اين كه او
ششمين آنهاست، و ميان كمتر و يا بيشتر از اينها جز اين كه او با آنهاست، و هر جا
باشيد با شماست.
خداوند فرموده است: وَ إِذا سَأَلَكَ
عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ، وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ من حَبْلِ
الْوَرِيدِ أَلا إِنَّهُمْ في مِرْيَةٍ من لِقاءِ رَبِّهِمْ أَلا إِنَّهُ بِكُلِّ
شَيْءٍ مُحِيطٌ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ الله.»
در حديث آمده است: «اگر شما ريسمانى
به پايينترين زمين سرازير كنيد، آن بر خدا فرود خواهد آمد.» همراه بودن خداوند با
بندگانش به سبب امتزاج و تداخل و حلول و اتّحاد و همسانى در وجود، و يا در زمان و
مكان و يا در اشاره و امثال اينها نيست، خداوند از همه اينها منزّه و برتر است.»
شيخ صدوق به سند صحيح از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده است كه از آن حضرت درباره قول خداوند متعال: الرَّحْمنُ
عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى پرسيدند فرمود: «نسبت خداوند با اشيا برابر است، هيچ چيزى
از چيز ديگر به او نزديكتر نيست، بعيد از او دور نيست، و قريب به او نزديك
نمىباشد، و نسبت او به هر چيزى مساوى است.» و كافى نيز به سند خود همين را نقل
كرده است.
و نيز به سند خود از امام هادى (عليه السلام) حديث كرده كه فرموده است:
«همگى اشيا براى خداوند از نظر علم و قدرت و سلطنت و احاطه او بر آنها برابرند.»
از امير مؤمنان (عليه السلام) نقل شده كه فرموده است: «هيچ صفتى بر صفت ديگر او پيشى نگرفته است،
اوّل است پيش از آن كه آخر باشد، و ظاهر است پيش از آن كه باطن باشد.»
همچنين امير مؤمنان (عليه السلام) فرموده است: «علم خداوند به درگذشتگان مانند علم او به بازماندگان
است، و علم او به آنچه در بالاترين آسمانهاست مانند علم اوست به آنچه در پايينترين
زمينهاست.»
از امام باقر (عليه السلام) نقل است كه «خداوند بود و هيچ چيزى جز او وجود نداشت، و پيوسته به
آنچه مىشود عالم است از اين رو علم او به هر چيزى پيش از آن كه وجود يابد، مانند
علم اوست به آن پس از به وجود آمدنش.»
از امام صادق روايت شده كه فرموده
است: «خداوندى كه پروردگار ماست همواره علم، شنوايى، بينايى و قدرت جزء ذات او بوده
در حالى كه معلوم، مسموع، مبصر و مقدورى وجود نداشته است، و چون اشيا را پديد آورد
علم او بر معلوم و سمع او بر مسموع و بصر او بر مبصر و قدرت او بر مقدور قرار
گرفت.»
از امام رضا (عليه السلام) روايت است كه فرموده است: «خداوند داراى معناى ربوبيّت بود، در آن
هنگام كه مربوبى وجود نداشت. و داراى حقيقت الوهيّت بود، در آن موقع كه پرستندهاى
موجود نبود، و داراى معناى عالم بود، در آن زمان كه معلومى به وجود نيامده بود، و
داراى معناى خالق بود، در آن هنگام كه مخلوقى وجود نيافته بود، و داراى تأويل سمع
بود، در آن موقع كه مسموعى وجود نداشت. نه اين كه از آن زمان كه خلق كرده معناى
خالقيّت را يافته، و از آن هنگام كه موجودات را پديد آورده معناى آفريننده را پيدا
كرده است، چگونه چنين نباشد و حال آن كه مذ (از) به كمك او نمىآيد، و قد (به
تحقيق) به او نزديك نمىشود، و لعلّ (شايد) او را
محبوب نمىكند. و متى (وقتى كه) براى او تعيين وقت نمىكند، و حين (هنگام) شامل او
نمىشود، و مع (با) قرين او نمىگردد.»
فصل: خداوند سبحان داراى وحدت معنوى
است
خداوند داراى وحدت معنوى است، و مركب
از معانى متعدّد مختلف نيست، به آنچه مىبيند مىشنود، و به آنچه مىشنود مىبيند،
چنان كه امام باقر (عليه السلام) فرموده است.
به امام صادق (عليه السلام) عرض كردند: مردى است كه مدّعى دوستى شما اهل بيت است، مىگويد:
خداوند هميشه با گوش شنوا، و با چشم بينا، و با علم عليم، و با قدرت قادر است، امام
(عليه السلام) خشمگين شد، سپس فرمود: «هر كس اين
را گفته، چنانچه به آن معتقد بوده مشرك است، و بر طريق ولايت ما نيست، خداوند متعال
ذاتى است دانا، شنوا، بينا و قادر.»
از امام رضا (عليه السلام) روايت است كه «هر كس اين سخن را بگويد، و به آن معتقد باشد جز
خداوند خدايان ديگرى نيز برگزيده است، و بر ولايت ما نيست.
سپس فرمود: خداوند همواره به ذات خود
دانا، توانا، زنده، قديم، ازلى شنوا و بينا بوده است از آنچه مشركان و مشبّهه
مىگويند منزّه و بسيار برتر است.»
و نيز از آن حضرت روايت شده است كه از
آن بزرگوار پرسيدند: آيا خداوند متعال اشيا را به قدرت آفريده يا به غير قدرت؟
فرمود: «روا نيست گفته شود كه خدا اشيا را به وسيله قدرت آفريده است، زيرا اگر
بگويى اشيا را به قدرت آفريده است، چنين مىنمايد كه قدرت را چيزى غير از او
دانسته، و آن را وسيلهاى براى وى در خلق اشيا قرار
دادهاى و اين شرك است.»
از امير مؤمنان (عليه السلام) روايت شده كه فرموده است: «... كمال اخلاص نسبت به وى نفى صفات از
اوست، زيرا هر صفتى گواهى مىدهد كه غير از موصوف است، و هر موصوفى شهادت مىدهد كه
غير از صفت است، بنابراين كسى كه خداوند را وصف مىكند ديگرى را قرين او ساخته، و
آن كه ديگرى را قرين او كند، او را دو تا دانسته، و آن كه او را دو تا بداند وى را
تجزيه و تقسيم كرده، و هر كه او را تقسيم كند نسبت به او شناخت ندارد و كسى كه نسبت
به وى شناخت ندارد به او اشاره مىكند، و آن كه به او اشاره كند، وى را محدود و
معيّن كرده، و آن كه او را محدود كند وى را شمرده است، و كسى كه بگويد در چيست، او
را ضمن چيزى قرار داده، و آن كه بگويد بر چيست، جاهايى را از او تهى دانسته است.»
كلمات امير مؤمنان (عليه السلام) در توصيف و تنزيه حقّ تعالى فراوان است، و ما بخشى از آنها را در
كتاب علم اليقين نقل كردهايم.
فصل: خداوند سبحان قديم است
خداوند متعال قديم است يعنى همواره
بوده و پيوسته خواهد بود، زندهاىست جاويد كه نمىميرد، و قيّومى است قائم به ذات
خويش كه چيزى از او فوت نمىشود، چرت و خواب او را فرا نمىگيرد، نزاييده و زاده
نشده و هيچ كس كفو و همتاى او نيست. خردها و انديشهها به قلّه شناخت او نمىرسند و
چشمان سر و ديدههاى دل او را درك نمىكنند ذات مقدّس او از مكان و جهت و زمان و
حركت منزّه، و از اتّحاد و حلول و دگرگونى و نابودى مبرّ است وجودى است جاويد و
سرمدى كه او را ضدّى نيست، و حقّ محضى است كه فساد و بطلان به آستان او راه ندارد.
آرى پروردگار ما چنين است، زيرا آن كه خلاف اينهاست يا ناقص است و يا عاجز و
يا محتاج، و خداوند از اين جمله منزّه و بسيار برتر است.
از پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) روايت شده كه فرموده است: «خداوند به هيچ چيزى شبيه
نيست، و هيچ چيزى به او شباهت ندارد، و هر چه در وهم و خيال مىآيد او خلاف آن
است.»
امام باقر (عليه السلام) فرموده است: «آيا جز اين است كه خداوند بدين سبب عالم و قادر ناميده
شده كه دانش را به دانشمندان و قدرت را به قدرتمندان عطا كرده است، و هر چه را شما
در دقيقترين معانى آن به وسيله اوهام خود تميز دهيد، آن مانند شما مخلوق و مصنوع
است، و به شما بازگشت دارد خداوند متعال بخشنده حيات و زندگى و مقدّر كننده مرگ
مىباشد شايد مورچه خيال مىكند كه خداوند نيز داراى دو شاخك است، زيرا كمال مورچه
به وجود اينهاست، و تصوّر مىكند كه نبود اينها براى كسى كه فاقد آنهاست مايه نقصان
مىباشد. به گمان من حال خردمندان بشر در توصيفى كه از خداوند متعال مىكنند نيز به
همين گونه است، و در هر حال به او پناه مىبريم.»
باب سوّم در عدل
پروردگار متعال مرتكب فعل قبيح
نمىشود، زيرا به قبح آن دانا و به ترك آن تواناست، و به ارتكاب آن نيازى ندارد.
روشن است كه اگر خداوند فعل قبيح به جا آورد، وثوق به نويد و تهديد او، و اعتماد به
انبيا و فرستادگانش از ميان مىرود و ساحت مقدّس او از چنين اعمالى منزّه و
مبرّاست: وَ ما رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ وَ لا يَرْضى لِعِبادِهِ الْكُفْرَ
وَ لَنْ يُخْلِفَ الله وَعْدَهُ و هر عملى خداوند به جا مىآورد تمامى آن از روى
حكمت و مصلحت است، هر چند او از همه جهانيان بىنياز مىباشد، و چون پروردگار متعال
منزّه از اعمال ستم و ارتكاب قبيح است، لذا مسؤوليت آنچه دانش بندگان بدان نمىرسد،
و نسبت به آن نادانند از عهده آنها برداشته شده، و تنها در امورى كه دانش آن را به
آنان داده و آن امور را به آنها شناسانيده است آنان را مورد موأخذه و بازخواست قرار
مىدهد، چنان كه فرموده است: وَ ما كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا
لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى الله حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ، تا نگويند: لَوْ
لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آياتِكَ و نيز: وَ ما كانَ الله
لِيُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَداهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُمْ ما يَتَّقُونَ
امام صادق (عليه السلام) در توضيح اين آيه فرموده
است: «... يعنى تا آنگاه كه مردم را آگاه كند چه چيزى او را خشنود و چه چيزى او را
خشمگين مىسازد»، و درباره قول خداوند: فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها فرموده
است: «تا براى انسان بيان كند چه امورى را بايد انجام دهد، و چه كارهايى را بايد
ترك كند.» در خصوص آيه: إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا
كَفُوراً فرموده است: «يعنى او را دانا كرديم به اين كه يا فرمانبردار است و يا
سرپيچى مىكند»، و در مورد آيه: وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ فرموده است: «يعنى راه
خوبى و بدى را به انسان ارائه داديم.»
فصل
خداوند متعال به آفريدگانش مهربانتر
از آن است كه آنان را به ارتكاب گناه مجبور، و سپس آنها را به سبب آن عذاب كند،
چنان كه فرموده است: ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَ أَنَّ الله لَيْسَ
بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ و نيز او نيرومندتر از آن است كه امرى را اراده كند و تحقّق
نيابد، چنان كه فرموده است: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ الله بنابراين چنان
كه امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «نه جبر
است و نه تعويض بلكه امرى ميان اين دو امر است و فرموده است: اين امر بدان مىماند
كه شخصى را در حال ارتكاب گناه مشاهده، و او را از آن نهى كنى، و وى از آن دست باز
ندارد، تو او را رها مىكنى، و او آن گناه را بهجا مىآورد، بىشكّ در آن هنگام كه
سخنت را نپذيرفت، و او را به حال خود رها كردى، او را به ارتكاب گناه فرمان
ندادهاى.»
امام رضا (عليه السلام) فرموده است: «خداوند متعال به اجبار اطاعت نمىشود، و به غلبه
نافرمانى نمىگردد. او بندگانش را در مملكت خود مهمل رها نكرده است.
مالك هر چيزى است كه در ملك آنهاست، و
قادر به هر چيزى است كه در قدرت آنهاست اگر بندگان راه طاعت پويند خداوند راه آنان
را سدّ نمىكند، و مانع آنها نمىشود، و اگر نافرمانى او را در پيش گيرند، چنانچه
بخواهد ميان آنان و گناه حايل مىشود، و اگر حايل نشود و آن كار را انجام دهند، او
آنها را در آن گناه وارد نكرده است.»
امام باقر (عليه السلام) فرموده است: «در تورات نوشته شده است اى موسى! من تو را آفريدم و برگزيدم و نيرو دادم و به
طاعت خود امر، و از نافرمانى خود نهى كردم، اگر مرا اطاعت كنى تو را بر طاعت خود
يارى مىكنم، و اگر نافرمانى من كنى تو را بر نافرمانى خود كمك نكردهام، در طاعتى
كه به جا آوردهاى مرا به تو منّت و در گناهى كه مرتكب شدهاى مرا بر تو حجّت است.»
امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «مردم در مسأله قدر سه دستهاند:
دستهاى گمان مىكنند خداوند مردم را
به نافرمانى خود مجبور كرده است، اينها بر خداوند ستم كرده و كافرند، دسته ديگر
مىپندارند خداوند امور را به مردم واگذار كرده است، اينان خدا را در سلطنت خود سست
مىانگارند و كافرند.
دسته ديگر مىگويند: خداوند بندگانش
را به آنچه توان آن را دارند مكلّف ساخته، و در آنچه طاقت آن را ندارند تكليف خود
را از آنها برداشته است، هنگامى كه كار نيكى مىكنند حمد خدا را به جاى مىآورند، و
چون مرتكب كار بدى مىشوند آمرزش مىطلبند. اينان مسلمان كاملند.»
سخن گفتن درباره قدر از سوى شرع نهى
شده، چه آن سرّى از اسرار الهى است. امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «در روز بازپسين هنگامى كه خداوند بندگانش را گرد
مىآورد از آنها درباره آنچه با آنان پيمان بسته پرسش مىكند، و از آنچه تكليف را
در آنها از آنان برداشته نمىپرسد» از آن حضرت درباره طلسم و تعويذ پرسيدند كه آيا
چيزى از قدر الهى را دفع مىكند، فرمود: «اين هم از قدر است.»»
فصل
خداوند سبحان درباره بندگانش جز آنچه
را كه از هر چيز ديگرى براى آنها بهتر و مناسبتر است انجام
نمىدهد، چه او عزيز و حكيم، و نسبت به بندگان لطيف و مهربان است. حقّ تعالى فرموده
است: يُرِيدُ الله بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ در حديث قدسى
آمده است: «از بندگان مؤمن من كسى است كه مىخواهد پارهاى عبادتها را انجام دهد،
ليكن من او را از آن باز مىدارم. تا خود بينى او را فرا نگيرد و ايمانش را تباه
كند و نيز از بندگان مؤمن من كسى است كه ايمانش جز به فقر و نادارى اصلاح نمىشود،
و اگر او را دارا و توانگر كنم، توانگرى ايمانش را تباه مىكند، و هم از بندگان
مؤمن من كسى است كه ايمانش جز به بيمارى اصلاح نمىشود، و اگر تندرست باشد تندرستى
ايمانش را تباه مىگرداند، و نيز از بندگان مؤمن من كسى است كه ايمانش جز به
تندرستى اصلاح نمىشود، و اگر او را بيمار كنم بيمارى ايمانش را تباه مىسازد، و من
بندگانم را با آگاهى كه به دل و انديشه آنها دارم اداره مىكنم، زيرا چه من دانا و
آگاهم.»
در آنچه خداوند به موسى (عليه السلام) وحى فرموده آمده است: «اى موسى! مخلوقى نيافريدهام كه در نزد من از
بنده مؤمن محبوبتر باشد، با اين حال او را به چيزى كه برايش بهتر است گرفتار
مىسازم، و يا به خاطر آنچه برايش بهتر است عافيت مىدهم، و من مىدانم كار بندهام
به چه چيزى اصلاح مىپذيرد پس بايد بر بلاى من شكيبا، و نعمتهاى مرا شكرگزار، و به
قضاى من خشنود باشد تا اگر براى رضا من عمل كند، و اوامرم را فرمانبردار باشد او را
در زمره صدّيقان قرار دهم.»
بايد دانست كه خداوند بندگانش را به
آنچه كمتر از توان آنها مىباشد مكلّف كرده است، چنان كه فرموده است: لا يُكَلِّفُ
الله نَفْساً إِلَّا وُسْعَها، و وسع كمتر از طاقت است. آيا نمىبينيد خداوند انسان
را در هر شبانهروز به پنج نماز، و در هر دويست درهم به پرداخت
پنج درهم زكات، و در تمام عمر به گزاردن يك بار حجّ مكلّف ساخته است، در حالى كه
توان او بيش از اينهاست، و اين مطلب را امام صادق (عليه السلام) فرموده است.
فصل
بر خلاف آنچه يهود گمان مىكند خداوند
متعال از كار خلقت فارغ نشده و بىكار ننشسته است، بلكه او در هر روزى به كارى
مشغول است، مىآفريند، روزى مىرساند، و هر چه بخواهد انجام مىدهد، يَمْحُوا الله
ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ، محو نمىكند مگر آنچه را كه
موجود بوده و اثبات نمىكند مگر آنچه را كه وجود نداشته باشد، و گرنه دعا، دوا،
صدقه، و جز اينها باطل و بيهوده خواهد بود، و نيز بداى ناشى از پشيمانى براى خداوند
وجود ندارد، و او منزّه و برتر از اين است.
امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «خداوند هرگز پيامبرى را مبعوث نكرده است مگر اين كه بر
عبوديّت او و بىهمتايى خود از وى اقرار گرفته است خداوند آنچه را بخواهد مؤخّر يا
مقدّم مىدارد.»
و نيز فرموده است: «بداء براى خداوند
به سبب نادانى روى نمىدهد.»
همچنين فرمود: «براى خداوند در چيزى
بداء حاصل نشده مگر اين كه آن چيز پيش از بداء در علم او قرار داشته است.»
امام باقر (عليه السلام) فرموده است: «علم دو گونه است، يك قسم آن نزد خداوند اندوخته است، هيچ يك از آفريدگان خود
را بدان آگاه نمىكند. قسم ديگر علمى است كه آن را به فرشتگان و پيامبرانش آموخته
است آنچه به فرشتگان و پيامبرانش تعليم كرده است در آينده واقع خواهد شد، و خود و
فرشتگان و پيامبرانش را تكذيب نخواهد كرد، و قسم ديگر نزد خود او اندوخته است آنچه
را بخواهد مقدّم و آنچه را بخواهد مؤخّر و آنچه را بخواهد ثابت مىدارد.»
