فصل: چرا غزّالى علم كلام و فلسفه را
در اقسام علوم ذكر نكرده است و اشكال مؤلّف بر او
غزّالى مىگويد: «اگر گفته شود چرا
علم كلام و فلسفه را در اقسام علوم به حساب نياورده، و روشن نكردهام كه آنها
پسنديدهاند يا نكوهيده، پاسخ اين است كه:
بدانى حاصل ادلّهاى كه علم كلام
مشتمل بر آنهاست و سودمند مىباشد، قرآن و حديث نيز همانها را داراست، و آنچه غير
از آنهاست يا مجادله ناپسندى است كه بدعت است چنان كه بزودى بيان خواهد شد، و يا
فتنهجويى و آشوبگرى است كه مربوط است به ردّ و نقض اقوال فرق و نقل مقالاتشان كه
اكثر آنها سخنان ياوه و پوچى است كه طبع، آنها را نمىپسندد، و گوش آنها را
نمىپذيرد، برخى از اين مقالات بحث درباره چيزهايى است كه به دين مربوط نيست، و در
صدر اسلام سابقه نداشته، و پرداختن به آنها به طور كلّى بدعت است، ليكن حكم آنها در
اين زمان دگرگون شده، زيرا بدعتهايى پديد آمده، كه احكام قرآن و سنّت را از مقتضاى
خود تغيير داده، و گروهى سر بر آوردند كه با تأييد اين بدعتها شبهاتى را ايجاد
كردند، و سخنانى را گرد هم آورده مرتّب ساختند، كه در نتيجه آنچه به حكم ضرورت
ممنوع بود مجاز بلكه از واجبات كفايى شد، اين سخنان همانهايى است كه بدعتگذار به
هنگام تبليغ بدعت از طريق بيان آنها با مردم روبرو مىشود، و آنها سخنانى محدود و
شناخته شدهاند، و ما آنها را در بابى كه پس از اين خواهد آمد ذكر خواهيم كرد.
امّا فلسفه علمى مستقلّ و جدا نيست،
بلكه آن مشتمل بر چهار جزء است.
نخستين آنها هندسه و حساب است، و چنان
كه پيش از اين گفته شد اين دو علم در شرع مباح است، و درباره آنها منعى نيست، جز در
مورد كسى كه در صورت دانستن اين دو علم بيم آن است كه از حدود آنها تجاوز كند، و به
دانشهاى ناپسند برسد، زيرا بيشتر دستاندركاران اين دانشها از همين طريق به بدعتها كشانيده شدهاند. از اين رو
بايد ضعيف را از فرا گرفتن آنها بازداشت، و اين نه به خاطر حرمت آنهاست، بلكه از
قبيل بازداشتن كودك است از رفتن در كنار نهر، از بيم اين كه مبادا در نهر بيفتد و
تلف گردد، و مانند نو مسلمان است كه او را از آميزش با كافران بازمىدارند، كه به
آنها گرايش پيدا نكند، با اين كه از مسلمانى كه داراى رسوخ عقيده است خواسته مىشود
براى تبليغ دين با كافران معاشرت كند.
دوّمين جزء فلسفه منطق است و آن از
دليل و حدّ و جهت و شروط آن بحث مىكند، و اين دو داخل در علم كلامند.
سوّمين جزء فلسفه الهيّات است، و آن
درباره ذات خداوند سبحان و صفات او گفتگو مىكند، و اين نيز جزو علم كلام مىباشد.
فلاسفه غير از اينها به رشته ديگرى از علم منتسب نيستند بلكه از ويژگيهاى آنها
داشتن مذاهب مختلفى است كه برخى از آنها كفر و بعضى بدعت است، و همان گونه كه
اعتزال، دانش مستقلّ و جداگانهاى نيست، بلكه پيروان آن دستهاى از متكلّمان و اهل
بحث و نظرند كه مذاهب باطلى را اختيار كردهاند فلاسفه نيز به همين گونه مىباشند.
چهارمين جزء فلسفه طبيعيّات است كه
بعضى از آنها مخالف شرع و دين حقّ بوده و جهل است، و علم نيست تا جزء اقسام علوم
ذكر شود، پارهاى ديگر از صفات اجسام و خواصّ و كيفيت استحاله و تغييرات آنها گفتگو
مىكند و شبيه نظريّات پزشكان است، جز اين كه پزشك تنها به جسم انسان از حيث اين كه
سالم يا بيمار است نظر دارد، و آنان همه اجسام را از جهت تغييرات و تحرّكاتى كه
دارند مورد بررسى قرار مىدهند، ليكن پزشك بر آنها اين برترى را دارد كه دانش او
مورد نياز همگان است ولى در طبيعيّات نيازى به علوم فلسفه نيست.»
مىگويم: اجزاى علم فلسفه به آنچه
غزّالى ذكر كرده منحصر نبوده، و مطلب به گونهاى نيست كه او بيان كرده است، بلكه
فلسفه دانش شريفى است كه جامع همه علوم عقلى حقيقى است، و با دگرگونيهاى روزگار
دگرگون نمىشود، و با تبدّل اديان دستخوش تبديل نمىگردد، و
در عرف آنان حكمت ناميده شده است. در تعريف حكمت گفتهاند عبارت است از علم به
حقايق اشيا چنان كه هستند به اندازه توان بشرى، و آن شامل بسيارى از مسائلى است كه
غزّالى آنها را از علم مكاشفه شمرده، و نيز شامل اكثر موضوعاتى است كه آنها را از
اجزاى علم معامله به حساب آورده حتّى علم شرايع و اديان به طور كلّى جزء فلسفه است.
همچنين دو علم هيأت و تشريح كه درباره
آنها گفته شده هر كس آنها را نداند نسبت به شناخت بارى تعالى ناقص و ضعيف است، و
نيز دانش پزشكى، نجوم، خطابه، شعر و ديگر علوم دنيوى و اخروى از اجزاى فلسفهاند و
بيشتر اين علوم از وحى نازل بر پيامبران (عليهم السلام)
اخذ شده، و بعضى هم از الهامات وارد بر دلهاى نورانى و نفوس رياضت ديدهاى كه صاحب
خلوات و مجاهدات بودهاند به دست آمده است، جز اين كه فلاسفه در هيچ يك از دانشهاى
خود به پاى پيامبران نرسيده، بلكه در بيشتر اين علوم بويژه در آنچه مربوط به مكاشفه
است قاصر و ناتوان بودهاند، زيرا امور بسيارى مربوط به شناخت خداوند و روز بازپسين
در دست آنها ناتمام باقى مانده كه پيامبران (عليهم
السلام) آنها را تمام و كامل كردهاند چه نظر پيامبران وسيعتر و عميقتر و
شناخت آنها نسبت به جزئيّات امور، و همچنين كليّات آنها و تعيين اعمالى كه انسان را
به خدا نزديك مىكند كامل است.
پيامبران قادرند معارف الهى را به
عوام كمفهم به گونهاى كه در خور عقل آنهاست تفهيم كنند، و آنها را به بزرگمردانى
كه از انديشه صحيح برخوردارند به طريقى كه شايسته عقل آنان است منتقل سازند.
پيامبران از همه خلايق به آنچه از ديدهها پنهان است داناترند، و كوشش آنها در
شناخت حقايق امور آخرت بيش از تلاش آنها در شناخت امور دنياست، بلكه تنها به امورى
از اين جهان فانى مىپردازند كه مىتواند وسيلهاى براى جهان باقى باشد. از اين رو
هنگامى كه از پيامبر ما (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
از تغييرات ماه از صورت هلال به بدر پرسش شد، با اعراض از پاسخ دستور داد از امور
ديگر سئوال شود تا مردم را آگاه كند كه اين موضوع مهمّ نيست بلكه آنچه اهميّت دارد
دانستن چيزهايى است كه مايه تقرّب به خداوند و رستگارى در روز بازپسين مىگردد.
امّا آنهايى كه از عقل محض پيروى مىكنند، بىشكّ علم و قدرت و انديشهاى كه به
پيامبران عطا گرديده به آنها داده نشده، و افكار آنها چنان كه بايد جهان آخرت را
درك نكرده است، با اين حال درباره آنها تقصير روا نيست، و نبايد در حقّ آنان تا آن
حدّ كوتاهى شود كه منجر به تحقير و ناچيز شمردن ايمان آنها گردد. آنان از اين حرفها
منزّهند بويژه اين كه سخنانشان مرموز است، و آنچه بر ضدّ آنها گفته شده اگر چه روى
ظاهر سخنان آنهاست بر ضدّ مقاصد، آنها نيست، و سخنانى را كه به رمز گفته شده
نمىتوان بكلّى ردّ كرد. بلى چون آنچه از علوم فلاسفه مىتواند در آخرت سودمند واقع
شود در اديان موجود است بويژه در شريعت جامع و كامل و درخشان ما به صورتى تمامتر و
كاملتر و به طريقى آسانتر و سهلتر وجود دارد، و آنچه از علوم آنها در آخرت سودى
ندارد نيز در سلوك راه حقّ بدانها نيازى نيست بلكه اكثر اين علوم مانع حركت در اين
راه، و مايه دورى بيشتر مردم از خداست، همچنين آنچه از علوم فلاسفه در شرع تفصيل
داده نشده است و در شناخت خداوند مدخليّت دارد مانند چگونگى صفات خداوند و علم هيئت
و جز اينها، در پيمودن اين راه هيچ نيازى به تفصيل آنها نيست، بلكه مجمل و مرموز
آنها كه در شرايع وارد شده كافى است. با ذكر اين كه راه فلاسفه بسيار پرخطر و
مهلكهآفرين است و بسيارى از هوشمندان در اين وادى گمراه، و در طريق حقّ و هدايت
سرگردان شدند. علاوه بر اين از سوى متأخّران تحريفاتى در علوم فلاسفه راه يافته كه
ناشى از سوء فهم آنها و فقدان شرايط تحصيل اين علوم بوده است، در نتيجه آنچه از اين
دانشها امروز ميان مردم موجود است همان دانشهايى نيست كه ميان پيشينيان وجود داشته
است، بلكه بعضى از آنها مختلّ و درهم و بر هم شده است. بنابراين اعراض از علوم آنها
و عدم ورود در راه آنها سزاوارتر است، جز براى كسانى كه همه پايههاى علوم دينى خود
را محكم كرده، و از همه آنها فراغت يافته باشند، و بخواهند از مقاصد اين فرقه آگاهى
يابند، و به مطالب آنها دست پيدا كنند، كه در اين صورت باكى نيست.
از آنچه بيان شد آشكار گرديد كه به چه
سبب بسيارى از كسانى كه به علم و دانش معروفند از فلسفه ستايش و يا نكوهش كردهاند.
شايد غزّالى مصلحت را در اين ديده است كه فلسفه را نكوهش كند، تا دانشجويان را از
ورود در چيزى كه براى آنها ضرورى نيست باز دارد، و به ملازمت شرع وادار كند، از بيم
اين كه مبادا در طريق تحصيل دانش سرگردان و گمراه شوند، از اين رو درباره فلسفه
آنچه را ذكر شد به قلم آورده است و الله العالم.
غزّالى مىگويد: «پس علم كلام از
فنونى است كه براى بازداشتن دلهاى عوام از پذيرش تخيّلات بدعتگذاران واجب كفايى
است، و اين وجوب به سبب بروز همين بدعتها به وجود آمده است، همچنان كه نياز انسان
به اجير كردن راهنما و نگهبان در راه حجّ بر اثر وقوع ستمگرى و راهزنى اعراب پديد
آمده است، و اگر عرب بيرحميهاى خود را ترك كند استخدام نگهبان از جمله شرايط سفر
حجّ نخواهد بود، همچنين اگر بدعتگران ياوهسراييهاى خويش را رها كنند، به موضوعاتى
بيش از آنچه در دوران صحابه معمول بوده نيازى نيست. بنابراين دانشمند كلامى بايد
حدود وظايف خود را در قبال دين بشناسد و موقعيّت خود را نسبت به آن مانند موقعيّت
نگهبان در راه حجّ بداند. نگهبان راه حجّ اگر قصدش تنها پاسدارى از حاجيان باشد از
حاجيان نيست، و دانشمند كلامى اگر منظورش تنها مناظره و مدافعه باشد، و در راه آخرت
گام برندارد، و به محافظت دل و اصلاح آن نپردازد، هرگز از جمله علماى دين نمىباشد،
زيرا در اين صورت متكلّم از دين جز عقيدهاى كه عوام مردم نيز در آن با او مشاركت
دارند چيزى در دست ندارد، و تنها به داشتن هنر مجادله و مدافعه از عوام ممتاز
مىباشد.
امّا معرفت خداوند سبحان و شناخت صفات
و افعال او و همه آنچه در علم مكاشفه به آنها اشاره كردهايم از علم كلام به دست
نمىآيد، بلكه ممكن است حجاب و مانع آنها نيز باشد. رسيدن به آنها تنها از طريق
مجاهدهاى كه خداوند آن را مقدّمه هدايت خود قرار داده و فرموده است: وَ الَّذِينَ
جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا، امكانپذير است.
پس از اين غزّالى پرسشى را مطرح كرده
كه خلاصهاش اين است كه: «تو حدّ متكلّم را به نگهبانى از عقيده عوام در برابر آسيب
ياوهگوييهاى بدعتگران محدود كردى، مانند حدّ نگهبان راه حجّ كه وظيفه او پاسدارى
اموال و منسوجات حاجيان از غارت و دستبرد اعراب است. و حدّ فقيه را حفظ قانونى
دانستى كه حاكم به وسيله آن شرّ بعضى از متجاوزان را نسبت به بعضى از مردم برطرف
كند، و اين دو مرتبه نسبت به علم دين مرتبههايى پست و نازلند، در حالى كه علماى
امّت كه به فضل و كمال مشهورند همان فقيهان و متكلّمانند، و اينان در پيشگاه خداوند
از بهترين مردمان مىباشند؟.
خلاصه پاسخ غزّالى اين است كه: «علماى
دين وجود خود را تنها وقف علم فقه نكرده بودند. بلكه به علم قلوب نيز اشتغال داشته،
مراقب حالات دل بودهاند، و آنچه آنها را از تصنيف در اين علم و تدريس آن باز
مىداشت، همان چيزى بود كه صحابه پيامبر (صلّى الله عليه
وآله وسلّم) را از نگارش و تدريس فقه مانع شد، با اين كه آنان فقيهانى بودند
كه از فنون مختلف دانش برخوردار، و به علم فتاوا و حلال و حرام مشغول بودند، و
نيازى به ذكر آنها نيست. بنابراين فضيلت علماى دين به اعتبار دانستن علم فقه و كلام
نبوده، بلكه به سبب دانش آنها به دقايق علوم باطن بوده و هم اين كه به مقتضاى علم
خود عمل مىكردهاند، و فقه را براى جلب رضاى الهى مىخواستهاند، و در دين زهد
مىورزيدهاند، و امثال اينها، اگر چه شهرت آنها به اعتبار علم آنها در فقه و كلام
بوده است. زيرا آنچه در پيشگاه خداوند مايه فضل و برترى است، غير از آن چيزى است كه
در نزد خلق سبب آوازه و شهرت است، و ما بزودى از سيره و روش علماى پيشين شمّهاى
ذكر خواهيم كرد، تا دانسته شود كسانى كه مذهب خود را به آنها نسبت مىدهند به آنان
ستم كردهاند، و همانها در روز بازپسين سختترين دشمنان اينانند.»
مىگويم: من آنچه را غزّالى در اين جا
درباره علماى عامّه ذكر كرده نقل نمىكنم، زيرا گفتههايش به ثبوت نرسيده، و اكثر
آنها دلالت بر فضيلتى ندارد، و به جاى آنها در محلّ ديگر آنچه را از فضايل اهل بيت
(عليهم السلام) مورد اتّفاق همه مسلمانان است ذكر
خواهم كرد، تا دانسته شود كسانى كه نام تشيّع بر خود نهاده و محبّت آن خاندان (عليهم
السلام) را ادّعا مىكنند دروغگويند. در كتاب كافى از جابر از امام باقر (عليه السلام) روايت شده كه گفته است آن حضرت به من فرمود: «اى جابر! آيا كسى كه
نام تشيّع را به خود بسته برايش كافى است كه تنها از دوستى ما سخن گويد به خدا
سوگند شيعه ما نيست جز كسى كه پرهيزگار و خداوند را فرمانبردار باشد، اى جابر،
اينان شناخته نمىشوند مگر به فروتنى، افتادگى، امانتدارى، بسيارى ياد خدا و روزه و
نماز، نيكى نسبت به پدر و مادر، رسيدگى و احسان به همسايگان مستمند، بيچارگان،
وامداران و يتيمان، راستگويى، تلاوت قرآن، بازداشتن زبان از سخن گفتن درباره مردم
جز به نيكى و آنها در همه چيز امين خانواده و قبيله خود مىباشند جابر گفته است:
عرض كردم: اى فرزند پيامبر خدا! ما كسى را امروز به اين صفات نمىشناسيم، فرمود: اى
جابر! افكار مختلف تو را به سوى خود نكشانند. آيا كافى است كه آدمى بگويد، ولايت و
دوستى على را دارم، و با اين حال در عمل نكوشد. اگر بگويد: من پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
را كه بهتر از على است دوست مىدارم سپس از روش او
پيروى و به سنّت او عمل نكند، دوستى او به حالش هيچ سودى ندارد. از خدا بپرهيزيد، و
براى به دست آوردن پاداشهاى الهى كار كنيد، ميان خداوند و هيچ كسى پيوند خويشاوندى
نيست، دوستترين بندگان نزد خداوند و گرامىترين ايشان بندهاى است كه پرهيزگارتر و
فرمانبردارتر باشد. اى جابر! به خدا سوگند هيچ چيزى جز طاعت و فرمانبردارى مايه
تقرّب به خداوند نيست ما برات رهايى از آتش را به همراه نداريم، و هيچ كس در برابر
خداوند حجّت و بهانهاى ندارد، هر كس خداوند را فرمانبردار است دوست ماست،
و كسى كه خدا را نافرمانى مىكند دشمن ماست، و جز به عمل و پرهيزگارى نمىتوان
ولايت و دوستى ما را به دست آورد.»
در حديث ديگرى آمده است: همانا شيعيان
على (عليه السلام) بردباران و دانشمندانند،
لبهايشان از كثرت دعا خشك و پژمرده است و در چهره آنها نشانههاى پارسايى و
گوشهگيرى نمايان مىباشد. در اين مورد احاديث ديگرى نيز در دست است، كه به خواست
خداوند در كتاب آداب الشّيعه و اخلاق الامامة در اين باره به طور كامل سخن خواهيم
گفت.
باب سوّم در آنچه عامّه آن را از علوم
ستوده مىشمارند و از اين علوم نيست
در اين باب علّت نكوهيدگى بعضى از
علوم، و تبديل نام دانشهاى فقه، توحيد، تذكر و حكمت، و نيز آنچه از علوم شرعى
پسنديده است، و اندازه ناپسند آن بيان مىشود.
علّت نكوهيدگى دانشهاى ناپسند
شايد گفته شود: علم عبارت از شناخت
ماهيّت معلوم است، و علم از صفات خداوند مىباشد در اين صورت چگونه ممكن است چيزى
هم علم باشد، و هم مذموم و ناپسند.
بايد دانست كه علم ذاتا مذموم نيست، و
نكوهش آن در مورد انسان تنها به يكى از سه سبب است:
1- اين كه فرا گرفتن آن دانش زيانآور باشد، خواه به كسى كه آن را فرا مىگيرد ضرر
رساند و يا به ديگرى. چنان كه علم سحر و جادوگرى از علوم نكوهيده است، و حقّ هم
همين است، زيرا قرآن بدين امر گواهى داده و بيان كرده كه سحر سبب جدايى زن از شوى
است، و براى پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
جادو كردند، و آن حضرت به سبب آن بيمار شد، تا آنگاه كه جبرئيل او را از آن خبر
داد، و آن جادو را از زير سنگى كه در ته چاهى بود بيرون آوردند. اين دانش از علم به
خواصّ جواهر، و حساب مطالع ستارگان به دست مىآيد.
جادوگر از آن جواهر هيكلى به صورت شخص
جادو شده درست مىكند، و براى آن در مطالع ستارگان وقتى مخصوص را انتظار مىكشد، و
مقارن با آن واژههاى كفر و ناسزا به شرع بر زبان مىآورند، و اينها را وسيله توسّل
به شياطين قرار مىدهند، و از مجموع اين كارها حالات شگفتى در كسى كه جادو شده پديد
مىآيد. دانستن اين اسباب از حيث اين كه علم است مذموم نيست، ليكن جادو جز براى
زيان رسانيدن به خلق كارآيى و شايستگى ندارد، و آنچه سبب زيان و وسيله شرّ است
ناگزير زشت و بد مىباشد، و همين امر است كه مايه نكوهيدگى اين دانش است. چنان كه
اگر ستمگرى مؤمنى را دنبال كند تا او را بكشد، و او در محلّى مستحكم پنهان شده
باشد، چنانچه آن ستمگر از محلّ او بپرسد آگاه كردن او جايز نيست، بلكه دروغ در اين
جا واجب است، اگر چه ذكر محلّ او ارشاد غير، و افاده علم به ماهيّت و واقع آن است،
ليكن مذموم است، زيرا به ضرر و زيان منجر مىشود.
2- اين كه علم مورد نظر غالبا موجب ضرر براى صاحبش باشد، مانند دانش ستارهشناسى،
كه آن ذاتا براى او مذموم نيست، زيرا اين دانش دو قسم است: يك قسم حساب است، و قرآن
گوياست كه گردش ستارگان حساب شده است و فرموده است: الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ
بِحُسْبانٍ و نيز:
وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ
حَتَّى عادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ، و قسم ديگر احكام است و حاصلش اين است كه
از طريق اسباب بر حوادث آينده استدلال مىكنند، و كار آنها مانند كار پزشك است كه
حركت نبض را دليل بيمارى مىداند كه بزودى بروز خواهد كرد. اين دانش در واقع عبارت
از علم به طرق اجراى سنّتهاى الهى و روشهاى او در ميان آفريدگان است، ليكن در شرع
اين دانش نكوهيده است. پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
فرموده است: «چون از قضا و قدر، و نجوم سخن به ميان آيد خاموشى
گزينيد.»، و فرموده است: «پس از خود از امّتم از سه چيز بيمناكم: ستم زمامداران،
ايمان به ستارگان و انكار تقدير.»
مىگويم: از طريق خاصّه از امير
مؤمنان (عليه السلام) روايت شده كه هنگام عزيمت
براى جنگ با خوارج در پاسخ يكى از اصحابش كه عرض كرد: اى امير مؤمنان! من با
استفاده از اطلاعاتى كه از طريق علم نجوم به دست آوردهام بيم دارم كه اگر در اين
وقت رهسپار شوى به مراد خود دست نيابى. فرمود: «آيا گمان مىكنى تو به زمانى هدايت
مىكنى كه هر كس در آن سفر كند بلا و بدى از او دور مىشود، و از ساعتى برحذر
مىدارى كه هر كه در آن كوچ كند زيان و سختى او را فرا مىگيرد؟ هر كس اين گفتار تو
را باور كند قرآن را دروغ پنداشته و در رسيدن به آنچه دوست مىدارد، و دفع آنچه
مكروه اوست از كمك خواستن از خداوند بىنيازى نشان داده است، سزاوار گفتارت اين است
كه هر كس به گفتهات رفتار كند تو را حمد و سپاس گويد نه خداوند را، زيرا گمان دارى
كه تو او را به زمانى راهنمايى كردهاى كه در آن سود به دست آورده، و از ضرر ايمن
گشته است. سپس آن حضرت رو به مردم كرده فرمود: اى مردم! از آموختن نجوم بپرهيزيد، جز به اندازهاى كه در
بيابان يا دريا بتوان بدان راه جوييد، زيرا نجوم موجب كهانت (غيبگويى) است و كاهن
مانند ساحر، و ساحر همچون كافر، و كافر در آتش است.»
در كتاب من لا يحضره الفقيه از عبد
الملك بن اعين روايت شده كه گفته است: به ابى عبد الله (عليه السلام) عرض كردم من به اين علم دچار شدهام، هر موقع حاجتى دارم به طالع
مىنگرم، اگر بد بود مىنشينم و دنبال آن نمىروم، و هر گاه طالع نيك بود به دنبال
حاجت خود مىروم، آن حضرت فرمود: «آيا حاجتت برآورده مىشود، عرض كردم: آرى، فرمود:
كتابهايت را بسوزان.»
غزّالى مىگويد: «نجوم به سه سبب منع
شده است:
اوّل- اين كه دانش مذكور براى بيشتر
مردم زيانبار است، زيرا چون به آنها گفته شود چنين آثارى در نتيجه گردش ستارگان
پديد مىآيد، مىپندارند ستارگانند كه در عالم مؤثّرند و آنها خدايانى مىباشند كه
تدبير امور را بر عهده دارند، چه جواهر شريف آسمانى هستند، در نتيجه مردم آنها را
بزرگ مىشمارند، و دلها پيوسته متوجّه آنها مىشود، و از آنها اميد نيكى و بيم بدى
دارند، و ياد خدا از دلها زدوده مىشود، زيرا نظر كسى كه ايمانش ضعيف است از حدود
وسائط تجاوز نمىكند، و عالم راسخ كسى است كه بداند خورشيد و ماه و ستارگان همه
مسخّر فرمان خداوند سبحانند. نگاه كردن ضعيف پس از طلوع خورشيد به آفتاب، مانند نظر
مورچه است كه اگر عقل در او آفريده شده بود، و بر روى صفحه كاغذى قرار داشت مىديد
كه هنگام كشيدن قلم سياهى خط پيوسته ادامه مىيابد، و در اين هنگام معتقد مىشد كه
اين كار قلم است، و نظر او به آن حدّ نمىرسيد، كه نخست انگشت و پس از آن دست، سپس
ارادهاى كه دست را به حركت درآورده، و پس از آن نويسنده تواناى صاحب اراده، و بعد از آن آفريننده دست و قدرت و اراده را
مشاهده كند. بنابراين نظر مردم بيشتر متوجّه و منحصر به اسبابى است كه در جهت پايين
و نزديك به آنهاست، و از توجّه به مسبّب الاسباب منقطع است، و اين امر يكى از علل
نهى از فراگيرى علم نجوم است.
دوّم- اين كه احكام نجوم حدس محض است،
و از آن چه به طور يقين و چه به صورت گمان چيزى درباره اشخاص دانسته نمىشود، و بر
اساس آن حكم كردن، حكم از روى جهل است، و نكوهشى كه از آن مىشود به سبب جهل بودن
آن است نه اين كه علمى است نكوهيده. و طبق آنچه نقل مىشود علم نجوم معجزه ادريس
پيامبر (عليه السلام) بوده كه كهنه شده و از ميان
رفته است.»
مىگويم: از امام صادق (عليه السلام) روايت است كه علم نجوم از علوم پيامبران است، و علىّ بن ابى طالب (عليه السلام) داناترين مردم به آن بود، و اين دليل است بر اين كه دانش مذكور محو
و نابود نشده بلكه نزد اهلش موجود است.
غزّالى مىگويد: «اين كه گاهى بندرت
رأى منجّم اصابت مىكند امر اتّفاقى است، زيرا منجّم احيانا بر بعضى از اسباب آگاهى
پيدا مىكند، ليكن مسبّب آنها تنها پس از حصول شروط بسيارى كه آگاهى بر آنها در
حيطه قدرت بشر نيست حاصل مىشود، در اين هنگام اگر ايجاد بقيّه اسباب را خداوند
مقدّر كرده باشد رأى منجّم اصابت مىكند، و اگر مقدّر نكرده باشد دچار خطا مىشود
اين قضيّه مانند اين است كه انسان هنگامى كه مىبيند ابرها از كوهها برخاسته آسمان
را فرا گرفتهاند، حدس مىزند، و ظنّ بر او غالب مىشود كه امروز باران مىبارد،
امّا بسا اين كه با برآمدن آفتاب، و گرم شدن هوا ابرها پراكنده شده و از ميان
بروند، و خلاف حدس او ظاهر شود، از اين رو صرف وجود ابر در آمدن باران و حصول بقيّه
اسباب ناشناخته كافى نيست، و نيز مانند حدس كشتيبان است كه با اعتماد بر آشنايى خود
با بادهايى كه معمولا مىوزند گمان مىكند كشتى او سالم
خواهد ماند، امّا بادها اسبابى پنهانى دارند كه او از آنها آگاه نيست، لذا ممكن است
گاهى در حدس خود صائب، و زمانى در خطا باشد. به همين سبب انسانى كه در ايمان خود
قوى است نيز از دانستن نجوم منع مىشود.»
مىگويم: آنچه مؤيّد گفتههاى غزّالى
است، روايتى است از امام صادق (عليه السلام) كه
درباره اين علم فرموده است: «به بسيار آن دسترسى نيست، و اندك آن سودى ندارد.»
و نيز فرموده است: «تنها خاندانى از
عرب و خانوادهاى از هند به نجوم آگاهى دارند.»
غزّالى مىگويد:
«سوّم- اين كه در نجوم فايدهاى نيست، و پرداختن به آن دست كم اشتغال به كار زائد و
بيهودهاىست و بىآن كه فايدهاى داشته باشد موجب ضايع ساختن عمرى است كه
گرانبهاترين سرمايه انسان است، و اين خود زيان و خسرانى بزرگ مىباشد. پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
از كنار مردى كه مردم دور او گرد آمده بودند، عبور
كردند. آن حضرت فرمود: اين كيست؟ عرض كردند: مردى بسيار داناست فرمود: به چه چيز
داناست؟ گفتند: به شعر و نسب اعراب فرمود: اين دانشى است كه سودى ندارد، و ندانستن
آن زيانى نمىرساند، و سپس فرمود:
«علم يا آيه محكمه و يا سنّت قائمه و يا فريضه عادله است.»
«بنابراين پرداختن به علم نجوم و امثال آن وارد شدن در وادى خطر، و ارتكاب جهالتى
است كه بر آن هيچ سودى مترتب نيست، زيرا آنچه مقدّر گشته، شدنى است و احتراز از آن
غير ممكن است، بر خلاف دانش پزشكى كه نياز بدان محسوس است، و از اكثر ادلّه آن
مىتوان آگاه شد، و نيز بر خلاف دانش تعبير خواب است كه اگر چه اين علم بر اساس حدس
و تخمين مىباشد، ليكن جزئى از چهل و شش جزء نبوّت است، و خطرى در آن نيست.»
مىگويم: برخى از دانشمندان ما علّت
ديگرى براى منع از آموختن علم نجوم ذكر كردهاند، و آن اين است كه احكام نجوم خبر
دادن از امورى است كه در آينده واقع خواهد شد، و چنين مىنمايد كه منجّم به امور
غيبى آگاه است، و بيشتر مردم عامى و زنان و كودكان نمىتوانند ميان اخبار منجّمان و
علم غيب و اخبار آن، تميز دهند. بنابراين فرا گرفتن اين احكام و رأى دادن بر طبق
آنها مايه گمراهى مردم و سست شدن اعتقاد آنها درباره معجزات مىباشد، زيرا برخى از
اين احكام خبر دادن از كاينات و مقدّرات است همچنين موجب سستى اعتقاد مردم نسبت به
عظمت پروردگار است، و آنها را در عموم مصداق قول خداوند متعال وارد مىكند كه
فرموده: قُلْ لا يَعْلَمُ من في السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا الله و
نيز: وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ، و نيز: إِنَّ الله
عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ ما في الْأَرْحامِ
وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ ما ذا تَكْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ
تَمُوتُ. از اين رو هنگامى كه منجّم حكم مىكند در فلان وقت فلان امر براى او روى
مىدهد در واقع ادّعا كرده است كه مىداند فردا چه خواهد شد، و در كدام سرزمين
خواهد مرد، و اين ادّعا دقيقا تكذيب قرآن است. همين امر نيز علّت تحريم كهانت و سحر
و جادوگرى و امثال اينهاست، و امير مؤمنان (عليه السلام)
در سخنان خود كه پيش از اين ذكر شد به آنها اشاره فرموده است.
غزّالى مىگويد: سبب سوّم از اسبابى
كه باعث منع فراگيرى دانش نجوم است وارد شدن در علمى است كه براى كسى كه آن را فرا
مىگيرد هيچ سودى ندارد، بلكه به سبب اين كار در خور نكوهش است، و مانند اين است كه
بخواهد علوم دقيق و پيچيده را پيش از علوم ساده و روشن، و دانشهاى پنهانى را پيش از
ظاهرى فرا گيرد، و همچون بحث از اسرار الهى است كه فلاسفه و متكلّمان از آنها آگاهى
و بر آنها تسلط و در آنها تخصص ندارند، و تنها پيامبران و اولياى خدا توانايى حمل
اين اسرار را دارند و اين امر تنها به آنان اختصاص دارد و تنها آنان از فنون بعضى
از آنها آگاهند. بنابراين واجب است مردم از دنبال كردن اين گونه دانشها دست
بازدارند، و به آنچه شرع در اين باره گفته است رجوع كنند، و آن براى اهل توفيق قانع
كننده است. بسا افرادى كه در تحصيل اين علوم تلاش بسيار كردند و دچار زيان شدند، و
اگر دنبال اين دانشها نمىرفتند، وجهه مذهبى آنها نيكوتر از وضعى بود كه در پايان
به آن دچار شدند. نمىتوان انكار كرد كه پارهاى از علوم براى بعضى از مردم
زيانبارند، همچنان كه گوشت پرندگان و حلواهاى لطيف و گوارا براى كودك شيرخوار زيان
دارد. حتى بسا اشخاص كه ناآگاهى آنها نسبت به بعضى از امور براى آنها سودمند است.
حكايت شده كه يكى از مردم از نازايى همسرش به پزشك شكايت كرد. پزشك نبض زن را گرفت،
و به او گفت: نيازى به داروى زايمان ندارى، و نبض تو دلالت بر اين دارد كه چهل روز
ديگر خواهى مرد. زن از اين سخن سخت دچار هراس شد، و زندگىاش تلخ و ناگوار گرديد.
اموالش را ميان وارثانش قسمت و به آنچه مىخواست وصيّت كرد، و از خوردن و آشاميدن
دست بازداشت تا مدّت مذكور سپرى شد، امّا زن نمرد، شوهرش به پزشك مراجعه كرد، و به
او گفت، او نمرده است، پزشك گفت: اين را مىدانم، هم اكنون با او هم بستر شو كه او
حامله خواهد شد. مرد گفت: اين چگونه ممكن است، پزشك پاسخ داد: من ديدم زنت چاق و
فربه است، و دهانه زهدانش را پيه فرا گرفته، و چون مىدانستم هيچ چيزى
جز ترس از مرگ او را لاغر نمىكند.
از اين رو وى را بدان طريق ترسانيدم
اكنون لاغر شده، ديگر مانعى بر سر باردار شدن او وجود ندارد. اين داستان خطر برخى
از دانشها را گوشزد مىكند.
و معناى سخن پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
را كه فرموده است: «پناه مىبريم به خدا از دانشى كه
سودى ندارد» به ما مىفهماند، از اين رو بايد از اين داستانها پند گرفت، و از دنبال
كردن و پژوهش در دانشهايى كه شرع آنها را مذمّت و ما را از آنها نهى فرموده است
خوددارى، و به آنچه در سنّت است اكتفا كنيم، زيرا سلامت در پيروى از سنّت است، و
پيگيرى و خودسرى خطرناك مىباشد، و نبايد به رأى و درك و دليل و برهان و گمان خود
فخر و مباهات كرد و گفت كه من اشيا را مورد بحث و بررسى قرار مىدهم تا ماهيّت و
حقيقت آنها را بشناسم و تفكّر در علوم چه ضرر و زيانى دارد؟ زيرا ضررى كه از آن به
تو مىرسد بيشتر از سود آن است، و بسا چيزهايى كه از آنها آگاه مىشوى، و آگاهى تو
بر آنها زيانى بر تو وارد مىكند كه اگر حق تعالى رحمتش را شامل حالت نكند ممكن است
به هلاكت تو در آخرت بينجامد.
بايد دانست همان گونه كه پزشك حاذق در
معالجات خود به اسرارى آگاه است كه نادانان آنها را مستبعد مىشمارند، پيامبران نيز
پزشكان دلهايند، و دانا به اسباب زندگانى آخرت مىباشند. پس عقل خود را بر سنّت
آنها حاكم مكن كه در اين صورت هلاك خواهى شد. بسا شخصى كه عارضهاى به انگشتش رسد،
و عقل او حكم كند كه دارويى بر آن بمالد، تا آنگاه كه پزشك ماهر به او گوشزد كند كه
درمان انگشتش ماليدن دارو بر كتف جنب ديگر بدن اوست. و او آن را به غايت مستبعد
مىشمارد، زيرا چگونگى انشعاب اعصاب و رستنگاهها و كيفيّت احاطه آنها را بر بدن
نمىداند. در طريق آخرت نيز امر به همين گونه است، و در دقايق سنّتهاى شرع و آداب
آن و در عقايدى كه مردم بايد آنها را دارا باشند اسرار و
لطايفى است كه عقل توانايى درك آنها را ندارد، آن چنان كه در خواصّ احجار امورى است
كه علّت و كيفيّت آنها بر صنعتگران پوشيده است. حتّى كسى نمىتواند بداند به چه سبب
مغناطيس آهن را جذب مىكند. شگفتيها و غرايبى كه در عقايد و اعمال وجود دارد، و
موجب صفاى دل و طهارت و پاكيزگى و اصلاح آن مىشوند، تا انسان به درگاه حقّ تعالى
تقرّب يابد، و در معرض نفحات فضل او قرار گيرد، خيلى بيشتر و مهمّتر از عجايبى است
كه در داروها و گياهان است. و همچنان كه خردها از درك منافع داروها عاجز است، با
اين كه راه تجربه استفاده از آنها باز است. همچنين انسان از ادراك آنچه براى
زندگانى آخرت سودمند مىباشد نيز ناتوان است چرا كه راهى براى تجربه آنها وجود
ندارد تنها در صورتى مىتوان آنها را مورد آزمايش قرار داد، كه يكى از مردگان به
سوى ما بازگردد، و ما را از اعمالى كه مقبول و سودمند، و مايه تقرّب به درگاه الهى
است، و افعالى كه موجب دورى از اوست آگاه سازد. وضع عقايد نيز به همين گونه است. و
نمىتوان اميد آزمايش آنها را داشت، بنابراين از فوايد عقل همين بس است كه تو را به
صدق گفتار پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
راهنمايى مىكند، و موارد اشارات آن حضرت را به تو مىفهماند، پس عقل را از عمل و
تصرّف معزول كن و پيروى پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
را پيشه خود ساز كه جز بدان نجات نمىيابى. به همين سبب پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)
فرموده است: «پارهاى از دانشها نادانى و برخى از
سخنها ناتوانى است.» روشن است كه دانش جهل نيست، ليكن اين دانش ضررهاى جهل را بر
انسان وارد مىكند.
پيامبر فرموده است: «توفيق اندك بهتر
از علم بسيار است.» عيسى (عليه السلام) فرموده است: «تعداد درختان چقدر زياد است» و حال آن كه همه آنها
ميوهدار نيستند، و چقدر تعداد ميوهها زياد است ليكن همهميوهها خوب و گوارا
نيستند، و چقدر تعداد علوم زياد است در حالى كه همه آنها سودمند نيستند.»
واژههايى از علوم كه معناى آنها
دگرگون شده است
بايد دانست منشاء آميخته شدن علوم
ناپسند با علوم شرعى، تحريف و تبديل اسامى دانشهاى پسنديده و نقل آنها- بر اساس
اغراض فاسد- در معناهايى است كه مسلمانان شايسته قرن نخست اسلام آنها را اراده
نكرده و در آن معانى به كار نبردهاند، و اينها پنج واژهاند: فقه، علم، توحيد،
تذكير و حكمت. اين اسامى نامهايى پسنديدهاند، و كسانى كه به اين صفات موصوف باشند
در دين مقامات و مناصبى والا دارند، ليكن اين واژهها در اين زمان معانى ناپسندى
پيدا كردهاند و دلها از نكوهش كسانى كه به اين معانى موصوفند نفرت دارد، و اين به
سبب رواج اطلاق اين اسامى بر آنهاست.
نخستين واژه فقه است
كه از طريق تخصيص، نه از راه نقل و
تحويل در آن تصرّفاتى كردهاند، زيرا آن را به شناخت فروع شگفتآميز در فتواها، و
آگاهى بر دقايق علل آنها، و بحث زياد درباره آنها، و حفظ اقوال مربوط به آنها مخصوص
گردانيدهاند، و هر كس تعمّق او در اين مسائل قوىتر، و اشتغال او بدانها بيشتر است
او را فقيهتر مىدانند، در حالى كه فقه در عصر نخست اسلام مطلقا بر علم راه آخرت،
شناخت دقايق آفات نفس و اسباب تباهى اعمال، شدّت توجّه به حقارت دنيا، چشم دوختن هر
چه بيشتر به نعمتهاى آخرت و غلبه ترس از خدا بر دل، اطلاق مىشده است دليل بر اين،
گفتار خداوند متعال است كه: لِيَتَفَقَّهُوا في الدِّينِ وَ
لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ، و آنچه با آن مردم انذار
مىشوند همين دانش فقه است، نه فروع طلاق، لعان، سلم و اجاره، زيرا با اين فروع بيم
و ترس حاصل نمىشود، بلكه اكتفاى مستمرّ به اينها دل را دچار قساوت مىكند، و خوف و
خشيت از خدا را از آن مىزدايد، چنان كه از كسانى كه خود را وقف اين امور كردهاند
مشاهده مىشود و آنها همان گونهاند كه خداوند فرموده است: لَهُمْ قُلُوبٌ لا
يَفْقَهُونَ بِها و مقصود آيه عدم فهم معانى ايمان است نه عدم درك فتواها. به جان
خودم سوگند كه در لغت فقه و فهم دو اسمند براى يك معنا و ما آنها را طبق عادت خود
كه در گذشته و حال جارى بوده و هست استعمال مىكنيم. خداوند فرموده است: لَأَنْتُمْ
أَشَدُّ رَهْبَةً في صُدُورِهِمْ من الله ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَفْقَهُونَ
در اين آيه حق تعالى كمى بيم آنها را از خداوند، و بزرگ دانستن قدرت خلق را، به سبب
كمى فقه آنها ذكر كرده است، حال بايد انديشيد كه اين وضع نتيجه عدم حفظ فروع فتواها
و احكام بوده، يا حاصل عدم علومى كه ما آنها را ذكر كرديم؟
پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) به كسانى كه بر او وارد شدند فرمود: «اينان عالمان،
حكيمان و فقيهانند.» و نيز فرمود: «آيا شما را آگاه نكنم كه فقيه كامل كيست؟
عرض كردند: چرا فرمود: كسى كه مردم را
از رحمت خداوند نوميد نكند، و از مكر خدا ايمن نگرداند، و از يارى خدا مأيوس نسازد،
و قرآن را به خاطر غير آن رها نكند.» و فرموده است: «بنده فقيه كامل نمىشود، مگر
آنگاه كه دشمنى او با مردم براى جلب رضاى خداوند بوده، و
براى قرآن وجوه بسيارى را معتقد باشد.»
«در روايتى كه به ابى الدّرداء منتهى مىشود نقل شده كه در دنباله گفتار آن حضرت
آمده است: «سپس به اصلاح نفس خويش بپردازد، و سرسختترين دشمن آن باشد.»
يكى از پيشينيان گفته است: فقيه كسى
است كه در دنيا زاهد، و به آخرت راغب، و به دين خود آگاه باشد، و پيوسته در بندگى
پروردگارش بهسربرد پرهيزگار بوده و نفس خويش را از تعرّض به آبرو و نواميس
مسلمانان باز دارد.
و از تجاوز به اموال آنها خوددارى
كند، و خيرخواه جمعيّت آنها باشد.
گوينده در اين صفاتى كه براى فقيه
برشمرده نگفته است بايد حافظ فروع فتواها باشد، و من نمىگويم: فقه فتاواى در احكام
ظاهر را شامل نمىشود. ليكن وقوع اين واژه بر آن بر سبيل عموم و شمول و يا به طور
تبعى است، و پيشينيان آن را بيشتر بر علم آخرت و احكام قلب اطلاق كردهاند، و اين
تخصيص، دستهاى از مردم را برانگيخت كه حقيقت را كتمان كرده خود را وقف فقه كنند، و
از علم آخرت و احكام قلب روى گردانند، و طبع بشرى خويش را در اين راه ياور خود
يافتند. زيرا علم باطن پيچيده و عمل به آن دشوار است، و براى احراز مقام حكمرانى و
منصب قضا و يا به دست آوردن جاه و مال نمىتوان بدان تمسّك جست، و با تخصيص واژه
فقه كه در شرع نامى ستوده است به علم فتواها شيطان مجالى يافت كه آن را در دلها
نيكو جلوه دهد.
