فصل سى و نهم : در كفران نعمت است‏

و آن از مهلكات عظيمه و موجب شقاوت سرمديه و عقوبات دنيويه و اخرويه است كه از جمله آنها سلب نعمت است در دنيا؛ و شبهه‏اى در حرمت و كبيره بودن آن نيست.

قال الله تعالى: لئن شكرتم لأزيدنكم و لئن كفرتم ان عذابى لشديد ⁽⁵⁷⁶⁾؛

(اگر سپاس گزاريد همانا شما را بيفزايم و اگر ناسپاسى كنيد هر آينه عذاب من سخت است).

و قال: فكفرت بأنعم الله فأذقها الله لباس الجوع و الخوف‏ ⁽⁵⁷⁷⁾؛

(نعمت‏هاى خدا را كفران كردند پس خدا به آنان جامه گرسنگى و بيم پوشانيد).

و قال: ان الله لا يغير ما بقوم حتى يغيروا ما بأنفسهم‏ ⁽⁵⁷⁸⁾؛

(خدا آن‏چه از نعمت نزد گروهى است نمى‏گرداند تا هنگامى كه آنان آن‏چه را كه در نفس‏هايشان است دگرگون نمايند).

و قال الصادق (عليه السلام): مكتبو فى التوراة: أشكر من أنعم عليك، و أنعم على من شكرك، فانه لا زوال للنعماء اذا شكرت، و لا بقاء لها اذا كفرت، الشكر زيادة فى النعم و أمان من الغير ⁽⁵⁷⁹⁾؛ أى التغيير؛

(از كسانى كه به تو احسان كرده سپاس گزارى كن و به كسى كه تو را سپاس گويد احسان كن؛ چرا كه نعمت‏ها را در صورت شكرگزارى فنايى نباشد و در صورت كفران، بقايى، سپاس‏گزارى سبب زياده گشتن نعمت‏ها و مانع تغيير آنها است).

(شكر)

و ضد كفران، شكر است، و آن از افضل كمالات و صفات نفسيه است، و موجب رفع بلا و ازدياد نعمت است، و از اين جهت است كه ترغيب شديد در شرع بر او وارد شده است.

قال الله تعالى: ما يفعل الله بعذابكم ان شكرتم و ءامنتم‏ ⁽⁵⁸⁰⁾؛

(خدا به عذاب شما چه كار دارد، اگر سپاس داريد و ايمان داشته باشيد).

و قال: لئن شكرتم لأزيدنكم‏ ⁽⁵⁸¹⁾؛

(اگر سپاس داريد نعمت شما را افزون مى‏كنم).

و قال: فاذكرونى أذكركم و اشكروالى و لا تكفرون‏ ⁽⁵⁸²⁾؛

(مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم، و مرا سپاس داريد و ناسپاسى نكنيد).

قال و سنجزى الشكرين‏ ⁽⁵⁸³⁾؛

(سپاس گزاران را پاداش خواهيم داد).

و قال رسول الله (ص): الطاعم الشاكر له من الاجر كأجر الصائم المحتسب، و المعافى الشاكر له من الاجر كأجر المبتلى الصابر، و المعطى الشاكر له من الاجر كأجر المحروم القانع‏ ⁽⁵⁸⁴⁾؛

(خورنده شكرگزار اجرش مانند اجر روزه‏دارى است كه به ثواب خدا چشم دارد؛ و تن درست سپاس‏گزار اجرش مثل اجر بيمار صبور است؛ و غنى شكرگزار اجرش مانند محروم قانع است).

و قال أيضا: ما فتح الله على عبد باب شكر فخزن عنه باب الزيادة ⁽⁵⁸⁵⁾؛

(چنين نيست كه خداوند به بنده توفيق شكر دهد و افزايش نعمت را از او دريغ دارد).

و عن الصادق (عليه السلام): من اعطى الزيادة، يقول الله عز وجل: لئن شكرتم لازيدنكم؛

(هر كه را توفيق شكر دهند نعمتش را زياد گردانند. خداوند مى‏فرمايد: اگر سپاس داريد نعمت شما را افزون مى‏كنم).

و عنه (عليه السلام): ما أنعم الله على عبد منم نعمة فعرفها بقلبه و حمد الله ظاهرا بلسانه فتم كلامه حتى يؤمر له بالمزيد ⁽⁵⁸⁶⁾؛

(هيچ نعمتى خدا به بنده‏اى نداد كه آن نعمت را در دل بشناسد و در ظاهر به زبان، خدا را سپاس و ستايش كند، و سخنش تمام شود؛ مگر اين كه براى انو به فزونى امر شود).

و عنه (عليه السلام): شكر النعمة اجتناب المحارم، و تمام الشكر قول الرجل: الحمد لله رب العالمين‏ ⁽⁵⁸⁷⁾؛

(شكر نعمت، به پرهيز از گناهان است و شكر كامل اين است كه بگويى: حمد تنها پروردگار جهانيان را رواست).

و عنه (عليه السلام): شكر كل نعمة و ان عظمت أن تحمدالله عز وجل‏ ⁽⁵⁸⁸⁾؛

(شكر هر نعمتى هر چند بزرگ باشد اين است كه خداى را بستايى).

و عنه قال: أوحى الله عز وجل الى موسى: يا موسى، اشكرنى حق شكرى. فقال: يا رب، كيف أشكرك حق شكرك و ليس من شكر أشكرك به الا و أنت أنعمت به على؟ قال: يا موسى، الان شكرتنى حين علمت أن ذلك منى‏ ⁽⁵⁸⁹⁾؛

(خداى عز وجل به موسى (عليه السلام) وحى فرمود: اى موسى! حق شكر مرا به جا آور. گفت: پروردگارا، چه‏گونه حق شكر تو را بجاى آرم و حال آن كه هيچ شكرى نيست كه به آن تعو را شكر كنم مگر آن‏كه آن نيز نعمتى از تو است؟ فرمود: اى موسى، اكنون مرا شكر كردى كه دانستى اين هم از من است).

و عن على بن الحسين (عليه السلام) يقول: ان الله يحب كل قلب حزين و يحب كل عبد شكور. يقول الله تبارك و تعالى لعبد من عبيده يوم القيامة: أشكرت فلانا؟ فيقول: بل شكرتك يا رب، فيقول: لم تشكرنى اذ لم تشكره. ثم قال: أشركم لله أشكركم للناس‏ ⁽⁵⁹⁰⁾؛

(خداوند هر دل غمگينى را دوست دارد و هر بنده سپاس‏گزارى كردى؟ مى‏گويد: نه ولى تو را شكر گزاردم. مى‏فرمايد: چون او را سپاس نگزاردى مرا هم شكر نكرده‏اى. آن‏گاه حضرت فرمود: شكرگزارترين شما نسبت به خداوند كسى است كه سپاس‏گزارى او به مردم بيش‏تر باشد) الى غير ذلك من الاخبار.

و ظاهر آيات و اخبار، وجوب شكر است؛ هم‏چنان كه ظاهر از اخبار، تحقق شكر و اداى تكليف است به اجتناب محارم و فعل واجبات و معرفت اين كه هر نعمتى از خداوند عالم است. و اما شكر لسانى مثل قول: الحمدلله ظاهرا وجوبى ندارد، و شايد كه سبب ازدياد نعمت، قول مذكور و نحوه از شكر لسانى بوده باشد.

و ظاهر اين است كه شكر مخلوق به معناى ثنا و مدح و حمد او واجب نباشد، و اخبار وارده در آن، محمول بر، تأكد استحباب است.

و مخفى نماند كه نعمت پروردگار بر هر بنده‏اى از بندگان در هر حال اگر چه در حالت مرض و فقر و فاقه و بلايا و مصايب بوده باشد لا تعد و لاتحصى است، از نعمت‏هاى ظاهريه و باطنيه؛

و ان تعدوا نعمت الله لا تحصوه ⁽⁵⁹¹⁾.

پس بر هر بنده‏اى از بندگان، شكر پروردگار و منعم حقيقى واجب است.

فصل چهلم: در عدم اعتماد يا ضعف اعتماد در امور است بر خداوند عالم و وثوق و اعتماد است بر وسايط از مخلوقين‏

و شبهه‏اى نيست كه اين از مهلكات عظيمه است، و از محرمات در شريعت مطهره است، و اين جهت آيات و اخبار در ذم و منع آن وارد شده:

قال الله تعالى: ان الذين تدعون من دون الله عباد أمثالكم‏ ⁽⁵⁹²⁾؛

(كسانى را كه غير از خدا مى‏خوانيد بندگانى هستند مانند شما).

و قال: ان الذين تعبدون من دون اله لا يملكون لكم رزقا فابتغوا عند الله الرزق و اعبدوه‏ ⁽⁵⁹³⁾؛

(كسانى كه سواى خدا مى‏پرستيد روزى شما در دست آنها نيست؛ پس روزى را از نزد خدا بخواهيد و او را بپرستيد).

و قال: و لله خز آئن السموت و الأرض و لكن المنفقين لا يفقهون‏ ⁽⁵⁹⁴⁾؛

(خزاين آسمان‏ها و زمين از خداست و ليكن منافقان فهم نمى‏كنند).

و فى أخبار داود: ما اعتصم عبد من عبادى بأحد من خلقى قد عرفت ذلك من نيته الا قطعت أسباب السماوات من يديه و اسخط الارض من تحته و لم ابال بأى واد هلك‏ ⁽⁵⁹⁵⁾؛

(هيچ بنده‏اى از بندگان من دست به دامن هيچ‏يك از خلق من نزد كه من بدانم نيت وى همين است، مگر اين‏كه اسباب و وسايل آسمان‏ها را از دستش ببرم، و زمينى را كه در زير پاى اوست بر او خشمگين گردانم، و به هر وادى كه هلاك شود باك ندارم).

و قيل: مكتبوب فى التوراة: ملعون من ثقته بانسان مثله‏ ⁽⁵⁹⁶⁾؛

(در تورات نوشته است: كسى كه اعتماد او به انسانى مثل خود باشد ملعون است).

و فى الصحيفة السجادية: فمن حاول سد خلته من عندك و رام صرف الفقر عن نفسه بك فقد طلب حاجته فى مظانها و أتى طلبته من وجهها، و من توجه بحاجته الى أحد من خلقك أو جعله سبب نجحها دونك فقد تعرض للحرمان و استحق من عندك فوت الاحسان‏ ⁽⁵⁹⁷⁾.

(توكل)

و ضد عدم اعتقاد، توكل و تفويض امر است به خداوند عالم. و آن از اشرف صفات قلبيه و كمالات نفسيه است، و آيات و اخبار در مدح و امر به آن لا تعد و لاتحصى است.

قال الله تعالى: و من يتوكل على الله فهو حسبه‏ ⁽⁵⁹⁸⁾؛

(و هر كه بر خدا توكل كند خدا وى را بس است).

و قال: و على الله فتو كلوا كنتم مؤمنين‏ ⁽⁵⁹⁹⁾؛

(اگر ايمان داريد پس به خدا توكل كنيد).

و قال: و على الله فليتو كل المؤمنون‏ ⁽⁶⁰⁰⁾؛

(و مؤمنان بايد به خدا توكل كنند).

و قال: ان الله يحب المتوكلين‏ ⁽⁶⁰¹⁾؛

(همانا خدا توكل كنندگان را دوست دارد).

و قال: و من يتوكل على الله فان الله عزيز حكيم‏ ⁽⁶⁰²⁾؛

(و هر كه بر خدا توكل كند خداوند نيرومندى بى‏همتا و داورى دانا است).

أى عزيز لايذل من استجار به، فلا يضيع من لاذ بجنابه، و حكيم لا يقصر من تدبير من توكل على تدبيره.

و قال رسول الله (ص): من انقطع الى الله كفاه الله كل مونته، و رزقه من حيث لايحتسب، و من انقطع الى الدنيا و كله الله اليه ⁽⁶⁰³⁾؛

(هر كه به سوى خدا منقطع شود خدا همه امور و حاجات او را كفايت مى‏كند، و از جايى كه گمان ندارد روزى‏اش مى‏دهد، و هر كه به دنيا منقطع شود خدا او را به دنيا وا مى‏گذارد).

و قال: من أحب ان يكون أغنى الناس فليكن بما عند الله عز وجل أوثق منه بما فى يده‏ ⁽⁶⁰⁴⁾؛

(هر كه دوست دارد بى‏نيازترين مردم باشد بايد اعتمادش به آن‏چه نزد خدا است بيشتر باشد از اعتماد به آن‏چه در درست خود او است).

و قال (ص): لو أنكم تتوكلون على الله حق توكله لرزقتم كما يرزق الطيور، تغدوا خماصا و تروح بطان ⁽⁶⁰⁵⁾؛

(اگر بر خدا توكل كنيد چنان‏كه توكل او است، هر آينه روزى مى‏يابيد چنان كه مرغان روزى مى‏يابند. هر بامداد با شكم‏هاى تهى و گرسنه از آشيانه‏هاى خود بر مى‏پرند و شبانگاه با شكم‏هاى پر و سير باز مى‏آيند).

و عن أبى عبدالله (عليه السلام): ان الغنى و العز يجولان، فاذا ظفرا بموضع التوكل أوطن ⁽⁶⁰⁶⁾؛

(بى نيازى و عزت در گردش‏اند، و چون به جايگاه توكل رسند وطن گيرند).

و عنه (ص): من اعطى ثلاث لم يمنع ثلاث: من اعطى الدعاء اعطى الاجابة، و من اعطى الشكر اعطى الزيادة، و من اعطى التوكل اعطى الكفاية؛

ثم قال: ⁽⁶⁰⁷⁾ أتلون كتاب الله عز وجل: و من يتوكل على الله فهو حسبه‏ ⁽⁶⁰⁸⁾ و قال: لئن شكرتم لأزيدنكم‏ ⁽⁶⁰⁹⁾ و قال: ادعونى أستجب لكم‏ ⁽⁶¹⁰⁾؛

(به هر كس سه چيز داده شود از سه چيز بى‏بهره نماند. هر كه توفيق دعا يابد از اجابت محروم نماند و هر كه توفيق شكرگزارى يابد از زيادشدن نعمت بهره‏مند گردد و هر كه را توكل دهند امورش كفايت شود. پس حضرت اين آيات برخواند:

و هر كه بر خدا توكل كند خدا وى را بس است.

اگر سپاس داريد نعمت شما را افزون مى‏كنم.

بخوانيد مرا تا اجابت كنم شما را.

و عن أبى الحسن الاول (عليه السلام) قال: سألته عن قوله الله عز وجل: و من يتوكل على الله فهو حسبه، فقال: للتوكل على الله درجات؛ منها أن تتوكل على الله فى امورك كلها، فما فعل بك كنت عنه راضيا تعلم أنه لايألوك خيرا و فضلا و تعلم أن الحم فى ذلك اليه؛ فتوكل على الله بتفويض ذلك اليه وثق به فيها و فى غيره ⁽⁶¹¹⁾؛

(امام كاظم (عليه السلام) درباره اين قول خداى تعالى: و هر كه بر خدا توكل كند خدا او را بس است، فرمود: توكل بر خدا درجات دارد، از جمله اين كه در همه امور خود بر خدا توكل كنى؛ پس هر چه درباره تو بكند از او راضى هستى، و مى‏دانى كه خير و فضل خود را از تو فروگذار نكند و حكم آن مختص او است. پس با واگذاردن اين به خدا بر او توكل كن، و به او در آن و در غير آن اعتماد كن).

الى غير ذلك من الاخبار.

(درجات توكل)

بدان كه از براى توكل درجات و مراتب است مختلفه به اعتبار ضعف و قوت يقين:

اول: اين است كه حال او در حق خداوند عالم، در ثقه و اعتماد به عنايت و كفالت او، مقل حال او باشد در وثوق و اعتماد بر وكيل.

و اين قسم منافى با تدبير نيست، هم‏چنان كه موكل در خصومات و نحوها از براى او هست تدبيراتى كه وكيل اشاره به آنها مى‏كند يا خود مى‏فهمد از عرف و عادت خود؛ و اين اضعف مراتب است.

دويم: اين است كه بوده باشد حال او با خداوند عالم، مثل حال طفل با مادر كه اصلا التفات به توكيل ندارد، بلكه ملتفت نيست در هر حال مگر به مادر، و در جميع امور خود توجه به مادر دارد.

و ثالث - و آن اعلى درجات است - اين است كه حال او با حق تعالى مثل حال ميت باشد بين يدى غاسل كه ابدا ملتفت خود نيست و غاسل به تهر نحو كه مى‏خواهد او را حركت مى‏دهد.

و فرق اين با ثانى اين است كه در ثانى، موكل ترك نمى‏كند دعا و تضرع را، هم چنان كه صبى ترك نمى‏كند فزع و ناله را و از او شير مى‏طلبد و از عقب او مى‏دود و غذاى خود را از او مى‏خواهد. و در قسم ثالث بسا هست كه دعا و تضرع را ترك مى‏كند، ثقة بالوكيل العالم بحاله؛ مثل طفلى كه مى‏داند كه اگر رو به مادر نرود مادر خود در طلب او برود، و اگر دامن مادر را نگيرد مادر خود او را حمل مى‏كند، و اگر خواهش نكند مادر، خود شير خواهد داد او را.

و اين قسم بسيار نادر الوقوع عزيز الوجود است، و مرتبه انبيا و صديقين است. و توكل حضرت ابراهيم (عليه السلام) از اين قبيل بود؛ زيرا كه بعد از آن كه آن حضرت را به منجنيق گذاشتند كه به آتش بيندازند جبرئيل گفت كه: خواهش كن از خداوند عالم كه تو را نجات دهد. فرمود: حسبى من سؤالى علمه بحالى‏ ⁽⁶¹²⁾.

و ظاهر اين است كه اداى تكليف به قسم اول (مى‏شود).

بدان كه توكل منافات ندارد با سعى و طلب امور از اسباب عاديه؛ زيرا كه مقتضاى حكمت الهى اجراى اشيا است و اسباب، و أبى أن يجرى الاشياء الا بالاسباب. (خدا اشيا و امور را جز به اسباب پديد نمى‏آورد) مقتضاى اين، سعى و طلب است از اسباب عاديه؛ و مقتضاى توكل، وثوق و اعتماد بر خداوند عالم است نه بر اسباب. پس خداوند عالم، امر فرموده مردم را به طلب روزى به اسبابى كه مقرر فرموده است و ايشان را به آن هدايت فرموده، از قبيل زراعت و تجارت و صناعت و غير آنها. و امر فرموده كه دفع اذيت را از خود نمايند و خود را از چيزهاى موذى محافظت نمايند، و دفع مرض را از خود نمايند به معالجات مقرره در نزد اطبا؛ و لكن امر نيز فرموده كه اعتماد و وثوق در انجاح مطالب و در ترتب مسببات بر خداوند عالم باشد، و اين كه اطمينان و خاطر جمعى او به خداوند عالم و به مسبب الاسباب باشد، و احتمال بدهد كه خدا مطلوب او را از جايى ديگر بدهد نه از اين اسباب، و تجويز كند كه هيچ فايده‏اى بر اين اسباب مترتب نشود.

هم‏چنان كه در عبادات هم خداوند عالم امر فرموده در سعى و به جا آوردند آنها، و امر هم فرموده به اين‏كه اعتماد در ثواب و نجات از عقاب بر فضل و كرم و عنايت رب‏الارباب بوده باشد نه به آن اعمال.

منقول است كه اعرابى شتر خود را رها كرد و عقال نكرد و گفت: توكل مى‏كنم به خدا در حفظ او.

حضرت رسول الله (صلى الله عليه و آله وسلم) به او فرمودند: اعقلها و توكل على الله‏ ⁽⁶¹³⁾؛

و در اسرائيليات وارد شده است كه موسى بن عمران را مرضى روى داد و بنى اسرائيل نزد او آمدند و علت او را شناختند. گفتند: فلان دوا علاج آن است. و موسى (عليه السلام) گفت: معالجه دوا نمى‏كنم تا خدا بى‏واسطه دوا، مرا عافيت بخشد.

پس ناخوشى به طول انجاميد، و خدا به او وحى فرستاد كه به عزت و جلال خودم كه تو را شفا مى‏دهم تا به دوايى كه گفته‏اند معالجه نكنى.

پس به بنى اسرائيل گفت: به دوايى كه گفته‏ايد معالجه من نماييد. او را معالجه كردند و عافيت يافت.

پس خدا به او وحى كرد كه مى‏خواستى به توكل خود حكمت مرا باطل كنى؟ آيا به غير از من در دواها و گياه‏ها منفعت‏ها را قرار داده‏ ⁽⁶¹⁴⁾؟.

مروى است كه يكى از زهاد، آبادى‏ها را ترك كرد و در قله كوهى مقيم شد و گفت: از احدى چيزى نمى‏طلبم تا خدا روزى مرا بفرستد. پس يك هفته چيزى به او نرسيد، نزديك به مردن رسيد. گفت: پروردگارا، اگر مرا زنده خواهى داشت روزى مرا برسان و الا قبض روح مرا بكن. وحى به او شد كه به عزت و جلال خودم قسم كه روزى به تو نمى‏دهم تا داخل آبادى نشوى و ميان مردم ننشينى. پس به شهر آمد، يكى از براى او طعام آورد و يكى آب آورد، خورد و آشاميد، و در دل او گذشت كه چرا خدا چنين كرد؟ وحى به او شد كه مى‏خواهى به زهد خود، حكمت مرا برهم زنى؟ آيا نمى‏دانى كه من بنده خود را از دست بندگان ديگر روزى بدهم؟

(طريق تحصيل توكل)

و طريق تحصيل توكل آن است كه آدمى سعى كند در تحصيل اعتقاد جازم به توحيد، و اين كه خداوند عالم، واحد است در ذات و در افعال؛ به اين معنا كه شريكى از براى او در ذات نيست و هم‏چنين در افعال؛ و اين كه: لا مؤثر فى الوجود الا الله، به اين معنا كه همه امور مستند به حضرت پروردگار، و هر فيض كه در عالم وجود است از فياض على الاطلاق است، و از براى ديگرى در هيچ امرى مدخليتى نيست، و اگر چيزى سبب است از براى چيزى، سببيتش مستند به مسبب الاسباب است، و تأثير آن چيز در آن چيز موقوف است به مشيت الله، و به تعلق اراده و قضا و امضاى حق تعالى.

و بعد از آن تأمل كند و متذكر شود آيات و اخبارى را كه در فضل توكل وارد شده است، و اين كه او مايه نجات و سبب كفايت است.

و ايضا متذكر شود كه خداوند عالم، خلق كرد او را و از عدم به وجود آورد و كفايت كرد جميع مايحتاج او را، و اين كه او را در صلب پدر و رحم مادر حفظ و حراست نمود، و آن‏چه در هر حال ضرور بود از براى او آماده ساخت، و اعضا و جوارح او را كه مايه معيشت او در دنيا است بدون آگاهى به او عطا فرمود. و بعد از آمدن او به فضاى دنيا خون حيض را از مجراى پستان بعد از آن كه صاف و سفيد نموده جارى ساخت، و كيفيت مكيدن را به او تعليم كرد، و پدر و مادر را با او مهربان نمود كه در حراست و حفظ او باشندت و ساير ضروريات معيشت او را در دنيا از زمين و آسمان و آب و آتش و هوايى كه نفس به آن كشد و صنعت‏ها و كسب‏ها و علم‏ها و گياه‏ها و ميوه‏ها و درختان و حيوانات مهيا گردانيد. و قواى ظاهريه و باطنيه را به او عطا فرمود، و با وجود اينها او را هدايت به خيرات و مصالح و مفاسد نمود.

و بالجمله، جميع مايحتاج و جميع نعمت‏هاى ما لاتعد و لاتحصى از براى او بدون اطلاع او مهيا و مقرر نمود، و با وجود اينها همه، لطف و محبت و عنايت و رأفت او به هر كسى، از هر نزديكى بيشتر، و به هر احدى از پدر و مادر مشفق و مهربان‏تر، و با اين همه، تعهد كفايت اهل توكل را نمود، و ضامن مطلب ايشان در كتب كريم گرديده، و بندگان ضعيف خود را امر كرده به واگذاردن امور خود به او، با كمال علم و قدرت؛ آيا ديگر امكان دارد كه كسى را كه امر خود را به او محول كند و او را كفيل در مهمات خود سازد، و حول و قوه خود و ديگران را برى و بيزار (گذارد)، و به حول و به قوه او پناه جويد، او را ضايع و مهمل گذارد و كفايت امر او را نكند و او را به مطلوب خودش نرساند؟ محال است كه هيچ عقلى چنين احتمالى دهد؛ چه اين شغل شخص عاجزى يا جاهلى يا دروغ گويى است، و ساحت كبريايى از عجز و نقص و تخلف از وعد و سهو و كذب و فريب، پاك و منزه است.

و ايضا متذكر شود حكاياتى را كه در آنها است عجايب صنع خدا در رسانيدن ارزاق، و در رفع بلايا و اسواء از بعض بندگانش، و هم‏چنين حكاياتى را كه در آنها است عجايب قهر خدا در اهلاك و تمام نمودن اموال اغنيا و اولاد اقويا؛ چه بسيار صاحب كثرت و ثروت و سطوت كه عاجز و ذليل شد بدون سبب ظاهرى، و چه بسيار ذليل و عاجز كه صاحب قوه و استيلا گرديد.

و هر كه در اين امور و حكايات تأمل كند مى‏داند كه امور و حكايات به يد قدرت پروردگار و مدبر عالم است؛ پس لازم است وثوق و اعتماد و توكل بر او.

و حاصل اين است كه عاقل بايد تأمل كند كه جميع امور مستند به قدرت و مشيت و قضا و امضاى پروردگار است، و حكمت الهى مقتضى شد اجراى امور را به اسباب مقرره، و از جمله اسباب، توكل و اعتماد بر او را قرار فرمود از براى انجاح مطالب و وصول به مقاصد؛ پس لازم است بر هر عاقل توكل بر خداوند عالم.

و علامت حصول صفت توكل آن است كه مضطرب و متزلزل نگردد به فقد اسباب نفع و حصول اسباب ضرر. پس هرگاه رأس المالش سرقت شود، يا خسرانى در تجارتش به هم رسد، يا معوق بماند امرى از امورش، راضى به او باشد و مضطرب نگردد؛ زيرا كه اضطراب به فقدان امرى، دليل است بر سكون و اطمينان بر او؛ والله الموفق لطاعته؛

خاتمه: در سخط و انكار و اعتراض است بر واردات اليه و تقديرات ربانيه‏

و شكى نيست كه اين صفت از ذمايم اوصاف و از محرمات در شريعت است، و صاحب اين صفت از جمله احمقان و در فرقه جاهلان است. و چه جهل و حماقتى است بالاتر از اعتراض مخلوق ضعيف عاجز ذليل بر پروردگار قدير عليم حكيم عزيز بصير خبى؛ و از اين جهت است كه اخبار بسيار در ذم آن وارد شده است.

ففى الحديث: أنا الهل لا اله الا أنا، فمن لم يصبر على بلائى و لم يرض بقضايى و لم يشكر نعمائى فيتخذ ربا سوائى‏ ⁽⁶¹⁵⁾؛

(منم خدايى كه جز من خدايى نيست؛ هر كه بر بلاى من صبر نكند و بر نعمت منم شكر نكند، و به قضاى من راضى نباشد، خدايى ديگر بجويد).

و فى بعض الاخبار: ان نبيا من الانبيا شكى الى الله الجوع و الفقر و العرى عشر سنين، فما اجيب له؛ ثم أوحى الله اليه: كم تشكو و لست أهلا للذم و الشكوى و أنت أحق بالذم و الشكوى، و هكذا كان بدوك عندى فى ام الكتاب قبل أن أخلق السماوات و الارض، و هكذا سبق لك منى، و هكذا قضيت عليك قبل أن أخلق الدنيا، أتريد أن اعيد خلق الدنيا من أجلك؟ أم تريد أن أبدل ما قدرت عليك، فيكون ما تحب فوق ما احب، فيكون ما تريد فوق ما اريد. فوعزتى و جلالى لئن تلجلج هذا فى صدرك مرة اخرى لامحوتك من ديوان النبوة ⁽⁶¹⁶⁾؛

(يكى از پيغمبران ده سال از گرسنگى و برهنگى و فقر به خدا شكايت مى‏كرد و دعايش به اجابت نمى‏رسيد. سپس خداوند به او وحى فرمود: تا چند شكايت مى‏كنى؟ پيش از آن‏كه آسمان‏ها و زمين را بيافرينم قسمت تو در تقدير من اين بود، و پيش از آن كه دنيا را بيافرينم چنين حكم كردم. آيا مى‏خواهى براى تو آفرينش دنيا را از سر گيرم؟ يا مى‏خواهى تقدير را براى تو دگرگون سازم، و چنان باشد كه تو دوست دارى نه چنان كه من، و اراده تو فوق اراده من باشد؟ به عزت و جلال من كه اگر بار ديگر اين به خاطر تو بگذرد نام تو از ديوان نبوت محو كنم).

و عن الباقر (عليه السلام): من سخط القضاء مضى عليه القضاء و أحبط الله أجره‏ ⁽⁶¹⁷⁾؛

(هر كه از قضا الهى ناخشنود باشد قضا بر او در آيد و خدا اجرش را تباه سازد).

و قال الصادق (عليه السلام): كيف يكون المؤمن مؤمنا و هو يسخط قسمته و يحقر منزلته و الحاكم عليه الله؛ و أنا الضامن لمن لم يهجس فى قلبه الا الرضا أن يدعو الله فيستجاب له‏ ⁽⁶¹⁸⁾؛

(مؤمن چه گونه مؤمن باشد با اين كه از قسمت خود ناخشنودى نمايد و مرتبه خود را كوچك كند، و حال آن كه حاكم بر او خدا است، و من ضامنم براى كسى كه جز رضا در دلش نگذرد، كه دعايش مستجاب شود).

(رضا و تسليم)

و ضد سخط و انكار، رضا و تسليم است، و آن ترك اعتراض و سخط است باطنا و ظاهرا و قولا و فعلا، و عقل بر وجوب آن حاكم است؛ زيرا كه بعد از ثبوت و اعتقاد به اين كه خداوند عالم، حكيم و عليم و ارحم الراحمين است، مى‏داند آن‏چه خداوند عالم مقدر كرده و قضاى الهى به او تعلق گرفته محض خير و صلاح بوده و مشتمل بر حكمتى و مصلحتى بوده، اگر چه به عقول ما نرسد. پس عقل حكم مى‏كند به حسن افعال الله و به وجوب رضا و ترك اعتراض بر آنها، و از اين جهت است كه اخبار بسيار در فضل آن وارد شده است.

فعن النبى (صلى الله عليه و آله وسلم) أنه سال طائفة من أصحابه ما انتم؟ قالوا: مؤمنون. فقال: ما علامة ايمانكم؟ قالوا: نصبر عند البلاء و نشكر عند الرخاء و نرضى بمواقع القضاء.

فقال: مؤمنون و رب الكعبة ⁽⁶¹⁹⁾؛

(پيغمر اكرم (صلى الله عليه و آله وسلم) از گروهى از اصحاب خود پرسيد: شما چه كسانى هستيد؟ گفتند: مؤمنانيم. فرمود: نشان ايمان شما چيست؟ گفتند: در بلا صبر كنيم، و هنگام فراخى و نعمت شكر گزاريم، و در موارد قضا رضا دهيم. فرمود: به خداى كعبه قسم مؤمنان‏اند).

و عنه أيضا: اذا كان يقوم القيامة أنبت الله تعالى لطائفة من امتى أجنحة فيطيرون من قبور هم الى الجنان يسرحون فيها و يتنعمون فيها كيف شاووا. فتقول لهم الملائكة: هل رأيتم الحساب؟ فيقولون: ما رأينا حسابا.

فتقول لهم: هل جزتم الصراط؟ فيقولون: ما رأينا صراطا.

فنقول لهم: هل رأيتم جهنم؟ فيقولون: ما رأينا شيئا.

فنقول الملائكة: من امة من أنتم؟ فيقولون: من امة محمد (ص).

فيقولون: ناشدناكم الله حدثونا ما كانت أعمالكم فى الدنيا؟

فيقولون: و ما هما؟ فيقولون: كنا اذا خلونا نستحيى أن نعصيه، و نرضى باليسير مما قسم لنا. فيقول الملائكة: فيحق لكم هذ ⁽⁶²⁰⁾؛

(چون روز قيامت شود خداى تعالى گروهى از امتم را بال و پر آفريند تا از گورهاى خود به بهشت پرند، و در آن‏جا هر گونه بخواهند تمتع و تنعم نمايند. ملايكه به آنان گويند: آيا جايگاه حساب را ديديد؟ گوين از حساب چيزى نديديم، گويند: دوزخ را ديديد؟ گويند: ما چيزى نديديم. فرشتگان گويند: از امت كه‏ايد؟ گويند: از امت محمد (ص)، گويند: شما را به خدا بگوييد اعمالتان در دنيا چه بود؟ گويند:: دو خصلت در ما بود و خداوند به فضل و رحمت خود ما را به اين مرتبه رسانيد، گويند: آن دو خصلت چيست؟ گويند: يكى آن كه در خلوت از خداى تعالى شرم داشتيم كه معصيت كنيم، و ديگر آن كه به اندكى كه ما را داده بود راضى و خرسند بوديم. فرشتگان گويند: حق است شما را اين مرتبه).

و عن الصادق (عليه السلام) قال: قلت له: بأى شى‏ء يعلم المؤمن بأنه مؤمن؟

قال: بالتسليم لله و الرضا فيما ورد عليه من سرور أو سخط ⁽⁶²¹⁾؛

(از حضرت صادق (عليه السلام) سؤال شد: مؤمن به چه چيز شناخته مى‏شود؟

فرمود: به تسليم بودن در برابر خدا و خوشنودى بر آن‏چه از موجبات شادى يا اندوه كه به او مى‏رسد).

و عنه لم يكن رسول الله (صلى الله عليه و آله وسلم) يقول لشى‏ء قد مضى: لو كان غيره‏ ⁽⁶²²⁾؛

(هيچ‏گاه پيامبر (صلى الله عليه و آله وسلم) درباره گذشته نمى‏فرمود: اگر جز اين بود).

(طريق تحصيل رضا)

و طريق تحصيل رضا اين است كه بداند و تحصيل يقين نمايد به اين كه آن‏چه قضا و قدر الهى به او تعلق گرفته لامحاله اصلح خواهد بود؛ زيرا كه خداوند حكيم است و از حكيم على الاطلاق فعل غير اصلح صادر نخواهد شد. علاوه بر اين كه سخط و كراهت باشد آثم و عاصى خواهد بود.

و أيضا از جمله صفات كماليه واجبيه، محبت خداوند متعال مستجمع جميع كمالات است، هم‏چنان‏كه از آيات و اخبار مستفاد و معلوم مى‏شود. و مقتضاى محبت، رضاى به فعل محبوب است، كما قال الشاعر:

الى أن قال:

بدان كه دعا منافى با رضا نيست، و هم‏چنين كراهت معاصى و سعى در قلع و قمع آنها به امر به معروف و نهى از منكر، هم‏چنان كه طايفه‏اى از اهل بطالت و غرور و جهالت گمان كرده‏اند؛ زيرا كه در شريعت مقدسه، امر تعلق گرفته به رضا و به دعا و به امر به معروف و نهى از منكر، و اگر ما بين آنها منافات بود جمع ما بين آنها و تعلق امر به جميع، جايز نبود؛ زيرا كه تعلق امر به امور متنافيه جايز نيست عقلا؛ علاوه بر اين كه عقل نيز حكم مى‏كند به عدم منافات، هم‏چنان كه بعد از تأمل تام، واضح و لايح است.

وليكن هذا آخر الرسالة الموسومة بنجاة المؤمنين؛ نسأل الله أن ينفعنا به و سائر المتقين، و يجعله ذخيرة ليوم الدين فى غرة شهر ذيحجة الحرام من شهور سنة 1278.