مطلب هشتم: در تيمم و احكام آن

و در آن چند فصل است:

فصل اول
بدان كه تيمم، واجب مى‏شود از براى نماز واجب و طواف واجب و مس كتابت قرآن - اگر مس واجب شده باشد - و از جهت داخل شدن در مسجدالحرام يا مسجد حضرت رسول (صلى‏الله عليه وآله) و درنگ كردن در ساير مساجد، اگر داخل شدن و درنگ كردن واجب شده باشد. و وجوب تيمم از براى امور مذكوره در صورتى است كه آب يافت نشود يا به جهت عذرى طهارت از آب ممكن نباشد.
و هرگاه كسى در مسجد مكه يا مسجد مدينه محتلم شود، واجب است كه تيمم كند و با تيمم از مسجد بيرون آيد. و ظاهر آن است كه مطلق جنب، حكم او چنين باشد.
و بعضى³⁴⁴ حايض را نيز ملحق به جنب كرده‏اند و در دليل، تامل است.
و ظاهر آن است كه هر حكمى كه مشروط به طهارت باشد، يعنى شارع صحت آن را موقوف بر مطلق طهارت كرده باشد، در وقت تعذر طهارت به آب، تيمم بدل از آن مى‏شود، به عنوان وجوب، اگر آن حكم واجب باشد و به عنوان استحباب، اگر آن حكم مستحب باشد. و هر حكمى كه مشروط به نوع خاصى از طهارت باشد، يعنى شارع آن را موقوف به خصوص غسل يا خصوص وضو كرده باشد، مثل روزه جنب كه صحت آن را مشروط به غسل كرده، در اين صورت تيمم بدل آن نمى‏شود³⁴⁵ و در وقت تعذر غسل يا وضو لازم نيست؛ مگر در موضعى كه بدليت به نص يا اجماع ثابت شود. و در بدليت تيمم از غسل‏هاى مستحب، يعنى سنت بودن تيمم به عنوان بدليت تيمم از غسل‏هاى مستحب، يعنى سنت بودن تيمم به عنوان بدليت از بعضى غسل‏هاى مستحب در وقت نبودن آب، خلاف است و اظهر عدم بدليت است³⁴⁶.

فصل دوم : در بيان امورى كه سبب و باعث تيمم است
و آن چند امر است:
اول:يافت نشدن آب بعد از آن كه آب را طلب كند. و كيفيت طلب در نزد اكثر آن است كه در زمين هموار از هر طرف به قدر مسافت حركت دو تير از تيرانداز معتدل به آلت معتدل، طلب كند. و در زمين ناهموار كه مشتمل بر بلندى و پستى و درختان و سنگ‏ها باشد، به قدر حركت يك تير طلب كند.
و بعضى³⁴⁷ گفته‏اند كه از هر طرفى كه احتمال مى‏رود كه در آن جا آب باشد، اين قدر طلب كند كه به حسب عادت بر او معلوم شود كه آبى نخواهد يافت؛ خواه آن قدر، كمتر از قدر مقدر باشد يا بيشتر. پس اگر چيزى ببيند كه عادت، حكم كند به وجوب آب در نزد آن، چون دهى يا سبزه، واجب است كه به آن جا رود به قصد طلب و اگر چه مسافت زيادتر (از) قدر مقدر باشد. و اين قول خالى از قوت نيست. و بنابر اين اگر يقين كند به وجود آب در نزديك يا دور و وقت وسعت داشته باشد و در طلب ضررى نباشد، طلب آن واجب است، واگر چه مسافت، از قدر مقدر بسيار زيادتر شود. و به هر تقدير، شكى نيست كه با وجود خوف از دزد يا جانوران يا از قافله ماندن، طلب ساقط است و بدون فحص و طلب، تيمم مى‏كند.
و هم چنين اگر داند كه در آن موضع آب نيست و با وجود طلب به آبى نخواهد رسيد، باز طلب لازم نيست و بدون آن تيمم مى‏كند. و اگر كسى بدون عذر، ترك طلب كند و در وسعت وقت نماز، تيمم كند، تيمم او بى صورت است. و اگر به آن تيمم نماز كند، اعاده يا قضاى آن لازم است. و اگر تيمم نكند تا وقت نماز تنگ شود، در اين صورت اگر چه به سبب ترك طلب، گناه كرده است، اما تيمم و نماز او صحيح است و احتياج به اعاده نماز نيست، و اگر چه معلوم شود كه در موضعى كه طلب لازم بود آب موجود بود.
و اگر كسى آب داشته باشد و متمكن از غيل يا وضو باشد، اما عمدا تاخير كند و بدون ضرورت، طهارت را به عمل نياورد تا وقت تنگ شود و اين قدر وقت باقى نباشد كه اگر طهارت با آب را به عمل آورد عبادت را به عنوان ادا دريابد، اما اين قدر وقت باقى باشد كه اگر تيمم كند عبادت را دريابد، در اين صورت بعضى³⁴⁸ گفته‏اند كه بايد طهارت به آب را به عمل آورد و عبادت را قضا كند.
و بعضى³⁴⁹ گفته‏اند كه تيمم مى‏كند و عبادت را ادا مى‏كند. و چون تقصير كرده و عمدا طهارت را تاخير كرده است، اگر تيمم با ادا و طهارت آبى با قضا، هر دو را به عمل آورد، احوط و اولى خواهد بود. و فرقى نيست در نبودن آب، ميان آن كه هيچ آب نباشد يا آن كه قدرى آب باشد كه از براى طهارت كافى نباشد. پس اگر آبى داشته باشد، اما اين قدر نباشد كه كافى باشد از براى طهارتى كه به آن محتاج است از غسل يا وضو، در اين صورت باز تيمم لازم است.
و جايز نيست كه طهارت را تبعيض كند، يعنى بعضى اعضا را به آبى كه دارد بشويد و باقى را تيمم نمايد. و اگر در اين حالت، يعنى حالتى كه اين قدر آب داشته باشد كه بعضى از اعضا را بشويد نه همه را، بعضى از اعضاى او مريض باشد كه شستن آن ممكن نباشد، باز جايز نيست كه به آن آب اعضاى صحيحه شسته شود و اعضاى مريضه را تيمم نمايد، بلكه شستن ساقط است و تيمم از براى همه لازم است. و هم چنين اگر بعضى از اعضاى او نجس باشد و قدرت بر طهارت آن نداشته باشد - به جهت كمى آب يا به جهت ديگر - در اين صورت نيز تيمم لازم است و جايز نيست و جايز نيست كه اعضاى پاك را بشويد و اعضاى نجس را تيمم دهد.
و بالجمله، طهارت بايد يا به شستن تنها باشد يا به تيمم تنها و مركب از هر دو نمى‏شود. پس اگر بعضى از اعضا را نتوان شست، بايد تيمم نمود و شستن بعضى و تيمم بعضى جايز نيست. و جمع شدن شستن و مسح كردن در حبيره، به جهت نص³⁵⁰ است كه از قواعد كليه خارج است.
و اگر اين قدر آب داشته باشد كه يا جامه و بدون او (را) كه نجس شده بشويد يا وضو سازد، واجب است كه به آن وضو سازد و با نجاست نماز كند.
دوم:قدرت نداشتن بر چيزى كه تحصيل آب موقوف بر آن باشد، مثل اين كه در نزديكى او آب موجود باشد، اما به سبب پيرى يا بيمارى يا ضعف قوه يا مانند اين‏ها نتواند حركت كند و خود را به آب رساند، و كسى هم كه آب از براى او بياورد هم به تبرع يا به اجرتى كه قدرت بر دادن آن دارد، نباشد، يا اين كه بر سر چاهى باشد كه آب در آن باشد، ليكن اگر در آن وقت آن قيمت را بدهد، ضررى بدنى يا مالى³⁵¹ به او رسد كه در اين صورت نيز تيمم لازم است. اما هرگاه از قيمت دادن، ضررى به بدن و مال او نرسد، واجب است كه قيمت را بدهد و آب را بگيرد و اگر چه آن قيمتى كه مى‏دهد، چندين برابر قيمت واقعى آن آب باشد. و كسى كه آب نداشته باشد و ديگرى آب رابه او بذل كند³⁵² يا ببخشد، ظاهر آن است كه قبول آن كس واجب باشد، و اگر قبول نكند و تيمم كند، تيمم آن بى صورت است.
سيم:آن كه به سبب تنگى وقت، رسيدن به آب و دريافتن نماز ممكن نباشد و اگر چه آن آب، نزديك باشد. مثل اين كه جنب يا محتلم وقتى از خواب بيدار شود كه اگر به حمام يا موضعى ديگر رود از براى غسل، نماز او فوت شود و ادراك يك ركعت را در وقت نكند، در اين صورت واجب است كه تيمم كند بدل غسل و نماز كند و بعد از آن غسل كند.
و هم چنين است حكم اگر به جهت عذرى نماز او تاخير شود تا وقتى كه اگر وضو سازد، نماز او فوت شود، يعنى يك ركعت آن را در وقت در نيابد، كه در اين صورت نيز لازم است كه تيمم كند و نماز را به جا آورد.
چهارم:آن كه آب داشته باشد، اما خود يا رفقاى او يا بعضى از حيوانات محترمه تشنه باشند كه اگر آن آب را به مصرف طهارت رساند، بيم ضرر يا هلاك³⁵³ يا مشقت و زحمت خود يابعضى از رفقا يا بعضى از حيوانات باشد، كه در اين صورت بايد تيمم كند و آب را به مصرف تشنگان رساند.
و هم چنين است حكم هرگاه بالفعل تشنه نباشد، اما از تشنگى بعد از اين ترسد، مثل اين كه از روى عادت يا قرائن احوال، بر او معلوم شود كه بعد از اين آب نخواهد بود و اگر آبى كه دارد صرف طهارت كند، بعد از اين بيم هلاكت يا ضرر يا مشقت از براى خودش يا رفقا يا بعضى از حيوانات محترمه خواهد بود، كه در اين صورت نيز تيمم كردن و گذاشتن آب لازم است.
پنجم:خوف داشتن از تحصيل آب، مثل اين كه در راهى كه به طلب آب روند، ترس دزدان و درندگان باشد؛ خواه ترس بر نفس باشد يا بر مال باشد يا بر چاروا باشد يابر ديگرى از مسلمانان باشد، كه در اين صورت طلب كردن آب لازم نيست و بايد تيمم كند.
و هم چنين است حكم اگر بر اهل و مال خود ترسد كه آن‏ها را بگذارد و به طلب آب رود. و در مالى كه خوف بردن و ضايع شدن آن باعث ترك تحصيل آب و وجوب تيمم مى‏شود، فرقى نيست كه بسيار باشد يا اندك. و بنابر اين اگر تحصيل آب موقوف بر بردن يا ضايع شدن اندك مالى باشد، بايد تحصيل آب را ترك كرد و تيمم نمود. و بنابر آن چه سابقاً مذكور شد، اگر تحصيل آب موقوف بر خريدن آن به قيمت بسيارى باشد، واجب است كه آن قيمت را بدهد و تيمم جايز نيست.
و فرق در ميان دو موضع، به جهت نص است. و ظاهر آن است كه هر گاه خوف از مجرد جبن³⁵⁴ و ضعف دل و شدت واهمه باشد نه از اقتضاى عقل، باز بايد تحصيل آب را ترك كند و تيمم نمايد.
ششم:آن كه استعمال آب متعذر باشد به جهت شدت سرما يا بيمارى و مرض؛ خواه مرض، شامل همه بدن باشد يا مخصوص به عضوى باشد و محل جبيره نباشد؛ زيرا كه اگر محل جبيره باشد - هم چنان كه بيان شد - بايد غسل يا وضو به عمل آورد و عضو مجروح را جبيره كند. و ترك استعمال آب در مرض و لازم شدن تيمم، اعم از آن است كه در استعمال آب، بيم هلاكت باشد يا بيم زيادتى مرض يا دير - شدن آن باشد.
و هم چنين است حكم اگر بالفعل مرضى نباشد، اما ترسد كه از استعمال آب مرض به هم رسد. و مرجع در دانستن اين كه استعمال آب باعث ضرر مى‏شود، ظنى است كه از راه تجربه باشد يا از خبر دادن شخصى كه عارف به طب باشد و وثوق به قول او باشد. و اگر كسى مرضى داشته باشد كه از استعمال كند و تيمم او صحيح نيست. و اگر آب، سرد باشد و از استعمال آن به حسب عادت بيم ضرر نباشد، مثل بعضى انواع درد سر و تب‏ها، واجب است كه آب را استعمال كند و تيمم او صحيح نيست. و اگر آب سرد باشد و از استعمال آن به حسب عادت بيم ضرر نباشد، اما استعمال بسيار دشوار باشد به حدى كه تحمل آن به حسب عادت شاق باشد، در اين صورت، بعضى³⁵⁵، تجويز تيمم كرده‏اند. و بعضى³⁵⁶ (تجويز) نكرده‏اند. و بعضى گفته‏اند: استعمال آب لازم است.
و ظاهر آن است كه در اين صورت و صورتى كه استعمال آب منشا حدوث بعضى از امراض جزئيه شود³⁵⁷ كه به زودى رفع شود، چون درد دندان يا اندك دردسرى كه هر يك از استعمال آب و تيمم جايز باشد، پس اگر استعمال كند، غسل و وضوى او باطل نيست؛ هم چنان كه اگر تيمم كند، تيمم او صحيح است و باطل نيست.
و اكثر فقها گفته‏اند³⁵⁸ كه: اگر به حدى رسد كه آن را مرض گويند و ضررى كه به حسب عادت متحمل آن نتوان شد حاصل باشد، چنان كه در بعضى بلاد در بعضى بلاد نسبت به بعضى اشخاص به هم مى‏رسد، موجب تيمم است و الا فلا.
و حق آن است كه اين ناخوشى اگر به نحوى باشد كه به حد مرض باشد و به حسب عادت، تحمل آن نتوان شد و استعمال آب منشا زيادتى يا دير به شدن آن شود، يا به حد مرض نرسيده باشد، اما استعمال آب منشا رسيدن به اين حد بشود، در اين صورت غسل و وضو ساقط و تيمم لازم است. و اگر به اين حد نرسيده باشد و در استعمال آب مشقتى نباشد و بيم لازم است. و اگر به نحوى باشد كه استعمال آب باعث مشقت و زحمت باشد و باعث زيادتى آن و رسيدن به حد مرض نباشد، ظاهر آن است كه تيمم جايز باشد و غسل يا وضو نيز جايز باشد، و اگر احدهما رابه جا آورد، باطل نخواهد بود و نماز او صحيح خواهد بود.
و اگر كسى داند كه غسل كردن باعث ضرر او است و نمى‏توان غسل كرد و با وجود اين عمدا جنب شود، اقوى آن است كه تيمم مى‏كند و نماز مى‏كند ونماز او صحيح است و اعاده آن صحيح نيست. و جنب شدن آن هرگاه به نحو حلال باشد، يعنى مجامعت با زن خود باشد با وجود علم او به تعذر غسل، حرام نيست و منعى در آن نرسيده، و اگر كسى از شدت سرما ترسد و ممكن باشد كه آب را گرم كند و استعمال كند و واجب است كه گرم كند و استعمال كند، تيمم از براى او جايز نيست. و اگر محتاج باشد به خريدن هيزم يا اجرت گرفتن كسى كه آب راگرم كند، واجب است با وجود قدرت.
و از آن چه مذكور شد ظاهر شد كه مجامعت كردن مردان با زنان در شب، با وجود علم ايشان به اين كه پيش از نماز صبح زنان به حمام نمى‏توانند رفت - هم چنان كه متعارف غالب بلاد است كه حمامى كه زنان پيش از صبح بروند نمى‏باشد - جايز است و حرام نيست. اما با وجود قدرت بر آب گرم كردن و غسل كردن، زن واجب است كه چنان كند، بلكه به هر نحوى كه غسل ممكن باشد كه در آن ضررى نباشد، واجب است كه زن غسل به عمل آورد. و اين به حسب بلاد و فصول مختلف مى‏شود؛ زيرا كه در فصل تابستان و در بلاد حاره، ظن غالب، بلكه يقين حاصل است كه از آب سرد غسل كردن ضررى متصور نيست؛ خصوصا نسبت به بعضى زنان. پس واجب است كه غسل از آب سرد بكنند. و اگر غسل به آب سرد در فصول ديگر يا در همه فصول، در بعضى بلاد مظه ضرر باشد، بايد آب را گرم كنند و زن غسل كند. و بر مرد لازم است كه هيزم و ساير اسباب گرم كردن را از براى زن حاضر كند و او را امر به غسل كند و با وجود اين اگر زن كوتاهى كند، مصيت آن با خودش است و عمدا ترك نماز كرده خواهد بود.
و اگر قدرت بر گرم كردن آب نداشته باشد يا مزاج زن به نحوى باشد كه در آن وقت غسل كردن به آب گرم نيز موجب ضرر موجب ضرر و حدوث بعضى امراض شود، در اين صورت بر او لازم است كه نجاست ظاهرى را تطهير كند و بدل غسل تيمم كند و نماز كند. و اگر كوتاهى كند و تيمم نكند و نماز به جا نياورد، عمدا ترك نماز كرده و مستحق عذاب پروردگار است.

فصل سيم : در بيان آن چه تيمم كردن به آن جايز است
و در آن چند مسأله است:
مسأله اول:خلافى نيست در اين كه تيمم به خاك صحيح است .و حق آن است كه هر چه اسم زمين بر آن صادق آيد، چون سنگ و زمين گچ و ريگ و آهك، تيمم كردن به آن صحيح است و لازم نيست كه بر خاك خالص باشد؛ هم چنان كه بعضى³⁵⁹ گفته‏اند.
بلى، احوط³⁶⁰، بلكه اظهر آن است كه هر گاه تيمم به سنگ كند بايد كه بر روى آن خاك يا گرد يا غبارى باشد كه به دست چسبد؛ زيرا كه از آيه³⁶¹ و بعضى³⁶² اخبار ظاهر مى‏شود كه در تيمم، چسبيدن غبار به دست شرط است.
و در تيمم كردن به خاك لازم نيست كه خاك بر روى زمين باشد، بلكه اگر در ظرفى با بر روى فرش يا حصير يا جامه يا هر موضعى كه باشد، تيمم به آن جايز است، اما بايد قدرى باشد كه خاك بر آن صادق آيد و مجرد غبار بر روى فرش و حصير و ساير آن چه كه زمين بر آن صادق نمى‏آيد كافى نيست. بلى، مجرد غبار بر آن چه زمين صادق آيد، چون سنگ و ريگ و امثال آن كافى است.
مسأله دوم:جايز نيست تيمم به معادن، از طلا و نقره و مس و فيروزه³⁶³ وياقوت و الماس و زرنيخ و سرمه و نمك و خاك آهن و خاكستر و گچ و آهك پخته و آرد و اشنان و امثال آن، و آن چه از زمين مى‏رويد از گياهان. و هم چنين تيمم جايز نيست بر خاكى كه مغصوب باشد يا نجس باشد. و ظاهر آن است كه آجر نيز جايز نباشد. و ظاهر آن است كه بر خزف و آبگينه جايز نباشد.
و هر گاه خاك با غير خاك ممزوج شود، اگر به حيثيتى باشد كه نام خاك بر آن اطلاق شود جايز است. و اگر نام خاك بر آن اطلاق نشود، تيمم بر آن جايز نيست. و تيمم بر گل در غالب اخبار³⁶⁴ جايز نيست.
مسأله سيم:هر گاه خاك يا آن چه زمين بر آن صادق است كه غبار بر آن چسبيده يافت نشود، هر چه غير زمين باشد و بر آن غبارى باشد، بايد بر آن غبار خزف و آجر و فرش و حصير و غبار جامه و غبار زين و يال اسب و امثال اين‏ها. و ظاهر آن است كه بر غبار هر يك كه خواهد تيمم كند، مخير باشد و ترتيبى در ميان آن‏ها نباشد. و اگر در ظاهر جامه و نمد و يال و اسب و امثال اين‏ها غبارى نباشد و از تكانيدن، غبارى به هم رسد، لازم است بتكاند تا غبار به هم رسد و به تيمم كند. و اگر اصلا غبارى نباشد، تيمم جايز نيست. و هرگاه غبار يكى از اشياى مذكوره كه غبار داشته باشد يافت شود و سنگ بى غبار نيز يافت شود بعضى³⁶⁵ تقديم سنگ را لازم دانسته‏اند.
و هرگاه هيچ يك از سنگ و چيزى از اشياى مذكوره كه غبار داشته باشد يافت نشود و گل يافت شود، اگر ممكن باشد كه گل را جمع كند و خشك كند و به آن تيمم كند، بايد چنان كند و اگر خشك كردن ممكن نشود، به گل تيمم كند. و در تيمم به گل بعضى³⁶⁶ لازم دانسته‏اند كه بعد از گذاشتن دست‏ها به گل، ساعتى صبر كند كه گلى كه به دست‏هاى او چسبيده خشك شود، آنگاه رو و پشت دست‏ها را مسح كند.
و ظاهر آن است كه صبر كردن از براى خشك شدن گلى كه به دست چسبيده لازم نباشد.
و هرگاه گل نيز يافت نشود و برف يا يخ يافت شود و آب كردن آن ممكن نباشد؛ زيرا كه اگر آب كردن ممكن باشد، واجب است كه آب كند و وضو بسازد و تيمم كردن به هيچ چيز، حتى به خاك هم جايز نيست. در اين صورت، يعنى صورت يافت شدن برف با عدم امكان آب كردن، بعضى³⁶⁷ گفته‏اند: واجب است كه تيمم به برف كند.
و بعضى³⁶⁸ گفته‏اند كه تيمم به برف صورتى ندارد، بلكه در اين هنگام نماز كردن ساقط است، و اول احوط است³⁶⁹
مسأله چهارم:جايز است تيمم كردن بر خاك قبر و خاكى كه قبل از آن بر آن تيمم شده باشد. و سنت است كه خاك تيمم، خاك خالص باشد كه به هيچ چيز ممزوج نشده باشد و از زمين مرتفع باشد، چون تل‏هاى صحرا.
و مكروه است تيمم كردن بر ريگ و زمين شوره زار.
مسأله پنجم:هر گاه كسى به خاكى تيمم كند و بعد از نماز، معلوم او شود كه آن خاك غصبى بوده، نماز او صحيح است، ليكن بايد مالك خاك را راضى كند. و هم چنين است حكم در آب وضو و غسل. و هر گاه بعد از نماز، معلوم وى شود كه خاك يا آب نجس بوده، بايد بعد از طهارت صحيح، نماز را اعاده كند.

فصل چهارم: در بيان واجبات تيمم كه حقيقتا تيمم عبارت از آن است
بدان كه واجب تيمم چند امر است:
اول:نيت، و قدر واجب از نيت - بنابر اصح - آن است كه قصد مى‏كند كه تيمم مى‏كنم قربه الى الله، و قصد وجوب در تيمم واجب و قصد سنت در تيمم سنت لازم نيست. و هم چنين قصد استباحه و بدليت تيمم از وضو ياغسل لازم نيست بنابر اقوى. و جمعى³⁷⁰ لازم دانسته‏اند.
و كسى كه خواهد احتياط به عمل آورد، در تيمم واجب، نيت چنين كند كه تيمم مى‏كنم جهت مباح بودن نماز، بدل از غسل يا وضو از جهت آن كه واجب است، قربه الى الله. و اگر تيمم سنت و بايد بعد از دخول وقت باشد، لهذا هر وقت تيمم كند، نماز بر او واجب است و نيت وجوب مى‏توان كرد. و مثل وضو يا غسل نيست، به اعتبار اين كه هنوز نماز بر او واجب نشده؛ مگر نسبت به كسى كه نمازى واجب بر ذمه او باشد.
و وقت نيت، وقت دست زدن است بر زمين.
و بعضى³⁷¹ گفته‏اند وقت مسح كردن پيشانى است. و اول اقوى است. و بايد بر حكم نيت باقى باشد تا از تيمم فارغ شود و معنى بقاى بر حكم نيت، در وضو مذكور شد.
دوم:زدن هر دو كف دست بر زمين. بايد زدن صادق آيد و مجرد گذاشتن باطن دو دست بر زمين به نحوى كه زدن بر آن صادق نيايد كافى نيست. و لازم است كه هر دو كف دست را به يك دفعه بر زمين زند؛ پس اگر يكى را پيش‏تر از ديگرى بر زمين زند، مجزى نيست.
و دانستى كه احوط، بلكه اظهر آن است كه لازم است چيزى از خاك با غبار بر دست چسبد كه به آن مسح كند. و اگر رسيدن خاك به دست خاك به دست، از باد يا به طريقى ديگر باشد كه از دست به زمين زدن نباشد، مجزى نيست و مسح كردن به آن كافى نيست، بلكه دست زدن به زمين واجب است، و واجب است كه حايلى ميان دست و زمين نباشد. پس اگر انگشترى يا زهگير در دست داشته باشد، بيرون كند و در وقت مسح كردن رو و پشت دست‏ها نيز بايد حايلى نداشته باشد.
و سنت است كه بعد از دست زدن به خاك، دست‏ها را بتكاند.
سيم:مسح كردن پيشانى و هر دو جنين است تا طرف بالاى بينى، و احوط، بكله اظهر آن است كه ابروها را نيز داخل مسح كند.
و بعضى³⁷² مسح تمام رو را واجب دانسته‏اند³⁷³. و اقوم عدم وجوب است، بلكه لازم، مسح پيشانى است و جين و ابرو تا طرف بالاى بينى.
و بايد ابتداى مسح از رستگاه موى سر باشد، و اگر بر عكس كند باطل است. و بايد مسح كردن بر هر دو باطن كف دست باشد جميعا بنابر اصح. پس مسح كردن به مجموع باطن كف يك دست يا مجرد انگشتان هر دو دست يا به ماسواى انگشتان از باقى كف كه در بالاى انگشتان است كافى نيست. و قدر واجب آن است كه به مجموع باطن هر دو دست، مجموع پيشانى و دو جين مسح شود؛ به نحوى كه در عرف بگويند كه به مجموع دو كف، مجموع اين دو عضو را مسح كرد. و لازم نيست كه هر جزئى از باطن دو كف به هر جزئى از دو عضو برسد؛ زيرا كه اين متعذر است. پس بنابر آن چه مذكور شد، كيفيت تيمم مسح رو آن است كه دو كف را به يكديگر ضم كند و ابتداى موضع تيمم را كه بند دست‏هاى است بر رستنگاه موى سر گذارد و از باب مقدمه قدرى بر بالا رستگاه مو گذارد، پس دست‏ها را فرود آورد. و چون عرض هر دو كف، مجموع عرض پيشانى و هر دو جين را فرو نمى‏گيرد، بلكه در غالب مردم دو جين از عرض كف‏ها بيرون مى‏افتد، لهذا بايد در وقت فرود آوردن كف‏ها چون ابتداى كف‏هاى دست كه در نزد بند دست‏هاست بر ابروها وطرف بالاى بينى رسد و آن‏ها را فرو گيرد. و كف‏ها را به جانب جبين ميل دهد تا هر دو جين را مسح كند، آن گاه دست‏ها را فرود آورد تا سر انگشتان به طرف بالاى بينى رسد.
و ظاهرا جايز باشد كه چون قدرى از كف‏ها قدرى از پيشانى را مسح كند، كف‏ها را به جانب جبين ميل دهد كه آن چه از دو جبين كه در محاذى آن قدر ممسوح است، مسح كند، آن گاه آن‏ها را به جانب پيشانى آورد و قدرى رامسح كند و باز ميل دهد و محاذى آن را از جبينين مسح كند، و هم چنين به اين نحو پايين آيد تا سرهاى انگشتان به طرف بالاى بينى رسد و جبينين خارج باشند و هيچ مسحى بر آن واقع نشود، و اگر بعد از آن، على حده مسح را كند، گويا بى صورت باشد.
چهارم:مسح كردن پشت دست‏ها به باطن كف‏ها، يعنى ابتدا باطن كف دست چپ بر پشت دست راست بمالد، پس باطن كف دست راست بر پشت دست چپ مالد. و حد پشت دست‏ها كه بايد مسح شود - بنابر اصح - از بند دست است تا سر انگشتان. و لازم است كه از باب مقدمه، قدرى بالاتر از بند دست است تا سر انگشتان. و لازم است كه از باب مقدمه، قدرى بالاتر از بند دست را داخل كند به موضع مسح.
و سنت است كه از مرفق تا سر انگشتان را مسح كند. و بعضى³⁷⁴ اين را واجب دانسته‏اند و اين ضعيف است.
پنجم:ترتيب، به نحوى كه مذكور شد؛ يعنى اول دست‏ها بر زمين زند، پس مسح رو كند، پس مسح پشت دست راست كند، پس مسح پشت دست چپ كند. و اگر اخلاق به ترتيب كند، مثل اين كه ابتدا دست چپ را مسح كند و بعد از آن دست راست را بايد دوباره³⁷⁵ اول دست راست رامسح كند، پس دست چپ را؛ به شرطى كه موالات عرفى صادقى باشد. و اگر اين قدر از زمان گذشته باشد كه متابعت عرفى صادق نيايد، لازم است كه تيمم را ازگيرد.
ششم:موالات، و مراد از آن در اين جا متابعت عرفى است؛ يعنى به نحوى افعال تيمم را به جا آورد كه در عرف گويند كه آن‏ها را پى در پى به عمل آورد، و فاصله و تاخير ميان آن‏ها واقع نشد.
هفتم:پاك بودن موضع مسح كه پيشانى و جبينين و پشت دست‏هاست. پس اگر يكى از آن‏ها نجس باشد و با وجود امكان ازاله نجاست آن را مسح كند، تيمم او باطل است .و اگر ازاله نجاست متعذر باشد، موضع نجس را مسح مى‏كند و حرجى در آن نيست و اگر چه آن نجاست جرمى داشته باشد كه حايل ميان ماسح و ممسوح شود؛ ليكن شرط است كه نجاست، سرايت به خاكى كه بر دست چسبيده نكند كه اگر سرايت به آن كند، بعضى³⁷⁶ باز گفته‏اند كه تيمم صحيح است و حرجى در آن نيست به جهت تعذر.
و بعضى³⁷⁷ گفته‏اند: تيمم بى صورت است و چون طريق صحيح نيز متعذر است طهارت و نماز ساقط است؛ بنابر آن كه چسبيدن خاك بر دست لازم باشد.
و قول آخر اظهر است، اما اول احوط است³⁷⁸.
هشتم:آن كه افعال تيمم را خود به جا آورد. پس اگر با وجود قدرت و بدون ضرورت، ديگرى او را تيمم دهد، آن تيمم بى صورت است. بلى، با وجود ضرورت و اضطرار جايز است كه ديگرى او را تيمم دهد. و بايد آن ديگرى اكتفا به قدر ضرورت كند و آن چه را مريض تواند خود به جا آورد، خود متوجه شود و ديگرى به عمل نياورد. پس اگر دست‏هاى مريض بى قوت باشد به نحوى كه خود نتواند آن‏ها را بر زمين زند، بايد ديگرى آن‏ها را بر زمين زند و بر اعضاى مريض بمالد³⁷⁹.

فصل پنجم : در احكامى كه متعلق به تيمم است
و در آن چند مسأله است:
مسأله اول:هم چنان كه دانستى، واجب است كه مسح به باطن كف باشد. پس اگر به اختيار به پشت دست مسح كند، تيمم او باطل است. بلى، در حالت اضطرار كه از باطن كف نتواند مسح كرد، بايد به پشت دست كند³⁸⁰.
مسأله؛ دوم:
اكثر متاخرين بر آنند كه در تيمى كه بدل وضو است، بايد دست‏ها را يك نوبت بر زمين زند: يكى از براى مسح رو و ديگرى از براى مسح دست‏ها.
و بعضى³⁸¹ گفته‏اند كه در هر دو قسم تيمم، بايد دو نوبت دست بر زمين زند.
و اكثر قدما ومحققين متاخرين بر آنند كه در هر دو قسم، واجب يك نوبت است³⁸² و نوبت دوم سنت است. و اين قول در نظر فقير اقوى است، وليكن بايد مهماامكن، زدن نوبت دوم را ترك نكند.
مسأله سيم:پيش از داخل شدن وقت نماز، تيمم جايز نيست و بعد از داخل شدن وقت، بعضى³⁸³ گفته‏اند كه در وسعت وقت جايز نيست مطلقا، بلكه واجب است كه تيمم را به آخر وقت اندازد.
و بعضى³⁸⁴ گفته‏اند كه تاخير انداختن به آخر وقت لازم نيست، بلكه بعد از داخل شدن وقت جايز است مطلقا.
و بعضى³⁸⁵ گفته‏اند كه اگر عذر مرجوع الزوال باشد، يعنى محتمل باشد كه در آخر وقت آب به هم رسد يا مرضى كه دارد زايل شود، واجب است كه تيمم را به آخر وقت اندازد. و اگر علم يا ظن غالب داشته باشد كه عذر او تا آخر وقت باقى خواهد بود، جايز است كه در وقت وسعت تيمم كند.
و اين قول اظهر است³⁸⁶، ليكن احوط آن است كه به آخر وقت اندازد، هر چند معلوم باشد كه در آخر عذر باقى خواهد بود.
و بنابر قول اول كه اخير به آخر وقت مطلقا واجب باشد، هر گاه در آخر وقت تيمم كند و تيمم باقى باشد تا وقت نمازى ديگر داخل شود، اقوى آن است كه مى‏تواند در اول وقت آن نماز را به جا آورد. و هر تيممى كه جهت نماز فريضه كرده باشد، مادامى كه نشكند مى‏تواند به همان تيمم نماز فريضه ديگر و نمازهاى نافله كند و از براى هر فريضه، تيمم على حده ضرور نيست.
مسأله چهارم:هر گاه بر ذمه كسى نماز قضايى باشد، در همه وقت، تيمم مى‏تواند كرد و داخل شدن وقت فريضه حاضر لازم نيست - چه جاى آن كه تنگ شدن وقت آن شرط باشد - و به آن تيمم مى‏تواند نمازهاى حاضر را كه ادايى است به جا آورد.
مسأله پنجم:جايز است تيمم از براى نوافل مرتبه در هر وقت كه خواهد آن را به عمل آورد و اگر چه در وسعت وقت باشد. و به آن تيمم مى‏تواند نماز واجبى را به جا آورد. و بنابر اين كسى كه مراعات آخر وقت را لازم داند و در وسعت وقت تيمم را جايز نداند، مى‏تواند در اول وقت نماز واجبى، تيمم از براى نماز نافله كند و به آن تيمم، نمز واجبى را در وسعت وقت به جا آورد و احتياج به آن چه بعضى³⁸⁷ گفته‏اند كه اگر خواهد در وسعت وقت تيمم كند دو ركعت نماز، نذر كند نيست. و ظاهر آن است كه تيمم كردن از براى نافله مبتدئه نيز باشد.
مسأله ششم:جايز است تيمم كردن از براى نماز آيات، چون خسوف و كسوف و زلزله، به شرط عدم قدرت بر وضو در وقت حاصل شدن آن آيات، و پيش از حصول آن، تيمم جايز نيست. و جايز است تيمم از براى نماز ميت و اگر چه آب يافت شود، و در وقت حضور جنازه از براى نماز كردن.
و بعضى³⁸⁸ گفته‏اند: در وقت اراده بيرون رفتن به صحرا نيز جايز است.
مسأله هفتم:اگر كسى به علامتى گمان كند كه آخر وقت است و تيمم كند و نماز را به جا آورد، پس معلوم شود كه وقت را غلط كرده و در وسعت وقت بوده، ظاهر آن است كه اعاده نماز واجب نباشد و اگر چه واجب باشد كه تيمم در آخر وقت باشد. و اگر بدون علامت شرعى گمان كند و تيمم كند و نماز به جا آورد و بعد غلط او ظاهر شود بعضى³⁸⁹ گفته‏اند كه: بنابر قول مراعات آخر وقت، اعاده نماز لازم است.
مسأله هشتم:اگر كسى بعد از دخول وقت نماز، آبى داشته باشد و بريزد يا به آبى بگذرد و وضو نسازد و بعد از آن آبى به هم نرسد و به تيمم نماز كند، نماز او صحيح است و در وقت رسيدن به آب، اعاده به آن لازم نيست؛ به شرطى كه در وقت ريختن آب يا گذشتن از آب، اميد به هم رسيدن آب پيش از انقضاى وقت نماز داشته باشد. و اگر اميد نداشته و چنين كرده، احوط آن است كه نماز را اعاده كند.
مسأله نهم:اگر كسى آب داشته باشد و عمرا استعمال نكند تا وقتى كه اگر وضو سازد يا غيل كند، نماز فوت شود و اگر تيمم كند نماز را در وقت دريابد، بعضى گفته‏اند كه در اين صورت تيمم مى‏كندو نماز را ادا مى‏كند. و بعضى³⁹⁰ قضا را لازم دانسته‏اند. و قبل از اين، حكم اين مسأله دانسته شد.
مسأله دهم:هر چيزى كه وضو و غسل را مى‏شكند، تيمم را نيز مى‏شكند و رسيدن به آب نيز تيمم را مى‏شكند؛ به شرط تمكن از استعمال آن. پس اگر كسى تيمم كند و پيش از مشغولان شدن (به) نماز، آب به هم رسد و متمكن از وضو باشد تيمم او باطل مى‏شود و لازم است از براى نماز وضو بسازد.
و هر گاه بعد از تمكن از وضو، پيش از آن كه وضو بسازد باز نحوى شود كه تمكن او رفع شود و نتواند وضو بسازد، بايد را اعاده كند. و اگر بعد از شروع در نماز آب به هم رسد، اظهر آن است كه اگر يافت شدن آب بعد از ركوع باشد، بايد نماز را تمام كند و جايز نيست نماز را بر هم زند.
و اگر پيش از ركوع باشد، مى‏تواند نماز را تمام كند و رجوع نكند، اما مستحب است كه رجوع كند، يعنى نماز را بر هم زند و وضو بسازد و نماز را از سرگيرد. و در صورتى كه نماز را تمام كند، هر گاه در اثناى نماز، آب مفقود شود و تمكن از وضو رفع شود، ظاهر آن است كه تيممى كه دارد باطل نشود و تواند به آن، نمازهاى ديگر (را) نيز به جا آورد.
و بعضى³⁹¹ گفته‏اند كه: آن تيمم باطل مى‏شود و از براى نمازهاى ديگر بايد تيمم على حده كند. و ظاهر آن است كه در حكم مذكور فرقى ميان نماز واجبى و نافله نباشد.
و بعضى³⁹² احتمال داده‏اند كه اگر در اثناى نماز نافله، آب پيدا شود، قطع كردن آن مطلقا جايز باشد. و اگر بعد از تمام شدن نماز، آب يافت شود، خلافى نيست كه نماز صحيح است و اما تيمم او باطل مى‏شود.
مسأله يازدهم:هرگاه جنب تيمم كند بدل از غسل، بعد از آن حدث اصغراز او صادر شود و تيمم را باطل كند، نوبت ديگر كه خواهد تيمم كند باز بايد تيمم بدل غسل كند.
و بعضى گفته‏اند: بايد تيمم بدل وضو كند. و اين قول به غايت ضعيف است.

پى‏نوشتها:‌