فصل چهارم: در كفن كردن ميت
بدان كه بعد از فارغ شدن از غسل ميت، واجب است كه او را كفن كنند. و شبهه‏اى نيست در آن كه قدر واجب از كفن، سه پارچه است و خلاف، در تعيين و كيفيت آن سه پارچه است. مشهور ميان فقها آن است كه:
اول آن سه پارچه، لنگ است كه از ناف تا بعضى از سارق را بپوشاند. و سنت است كه از سينه تا پاها را بپوشاند.
دوم پيراهن كه بر روى لنگ به ميت پوشانند.
سيم سرتاسرى كه جميع بدن را بپوشاند و از سر تا پاى ميت را فرود گيرد، و آن را لفافه و ازار نيز گويند.
و بعضى²⁸⁵ گفته‏اند كه: بايد آن سه پارچه، يك پيراهن باشد و دو سرتاسرى و لنگ را ذكر نكرده‏اند.
و بعضى²⁸⁶ مخير ساخته‏اند ميانه پيراهن و دو سرتاسرى و ميانه سه سرتاسرى.
و اين به حساب دليل اقوى است. ليكن افضل، يك پيراهن و دو سرتاسرى است، و لنگ دليلى ندارد. و ليكن چون اكثر فتوا داده‏اند، احوط آن است كه با پيراهن و دو سرتاسرى، لنگ نيز ضم شود. و بنابراين، پيراهن و دو سرتاسرى واجب خواهد بود و لنگ، مستحب خواهد بود. و اكثر كه لنگ و پيراهن و يك سرتاسرى را واجب مى‏دانند، گفته‏اند كه يك سرتاسرى ديگر مستحب است.
پس احوط در نزد ما و نزد اكثر، چهار پارچه است كه لنگ و پيراهن و دو سرتاسرى باشد. و فرق اين است كه بنابر آن چه ما اختيار كرديم، دو سرتاسرى واجب است و لنگ احتياطا بايد زياد شود، و در نزد اكثر، لنگ واجب است و يك سرتاسرى بر سبيل احتياط بايد شود.
و از براى ميت مرد دو پارچه ديگر سنت است:
يكى:عمامه كه بر سر وى پيچند و تحت الحنك داشته باشد و دو سر عمامه را از دو طرف تحت الحنك بيرون آورند و بر سينه ميت اندازند؛ چپ را بر جانب راست و راست را بر جانب چپ.
دوم:ران پيچ، و آن كرباسى است كه عرضش يك شبر و نيم و طولش سه ذرع و نيم باشد به ذرع دست كه آن را بر ران‏هاى ميت پيچند؛ به اين طريق كه سر آن كرباس را شق كنند و قدرى كه دو جانب شق را بر كمر ميت توان بست، پس به طريق كمربند، آن دو طرف شق را بر كمر ميت ببندند و پنبه بسيارى بر عورتين ميت بگذارند و اگر ميت زن باشد، پنبه را بيشتر بگذارند. پس سر ديگر آن كرباس را از عقب از ميان دو پاى او بيرون آورند و در زير آنچه كه بر كمر وى بسته شده، بيرون كنند و محكم كنند كه فرج و پنبه (اى) را كه گذاشته‏اند فرو گيرد. و پاها را به هم آورند و ران‏ها را با يكديگر به آن كرباس ببندند و بپيچند تا هر جا منتهى شود، پس سرش را در آن چه پيچيده‏اند فرو برند.
و از براى ميت زن، سوارى قدر واجب، پارچه مستحب است:
اول:ران پيچ، به نحوى كه مذكور شد.
دوم:مقنه كه بدل است از عمامه مرد.
سيم:پستانداران، و آن، كرباس پهنى است كه بر سينه زن ببندند كه پستان‏هاى او را بگيرد و دو طرف آن را بر پشتش گره زنند.
و واجب است كه كفن، حرير محض نباشد؛ خواه از مرد باشد يا زن. و واجب است كه طلا باف يا طلا و زر نباشد و از پوست نيز نباشد. و بهتر آن است كه از پشم و مو نيز نباشد. و واجب است كه پاك باشد و غصبى نباشد. و بايد سعى در حليت آن بشود كه شبهه‏اى در آن نباشد. و بايد بسيار نازك نباشد به نحوى كه بدن ميت از زير آن نمايان باشد.
و مستحباتى كه نتعلق به كفن است، سوارى آن كه مذكور شد، چند امر است:
اول:آن كه جانب چپ سرتاسرى را بر جان راست ميت اندازند و بعد از آن، جانب راست آن را بر جانب چپ ميت اندازند.
دوم:آن كه كفن از پنبه سفيد باشد.
سيم:آن كه خوشى قماش باشد و پر قيمت باشد؛ چنان چه در حديث وارد شده كه نيكو كنيد كفن‏هاى مردگان خود را كه زينت ايشان است و با آن كفن‏ها در قيامت مبعوث خواهند شد²⁸⁷. پس در قيمت كفن مضايقه نبايد كرد. و سنت است كه پيراهنى را كه در آن نماز مى‏كرده كفن كنند. و بهتر از همه از براى كفن، جامه‏اى است كه در حج و عمره به آن حرام بسته باشد.
چهارم:ريسمانى را كه به آن كفن مى‏دوزند، كفن بيرون آورند و به آب دهان تر نكنند و به ريسمان ديگر ندوزند.
پنجم:آن كه بر كفن، شهادتين و اقرار به ائمه (عليه السلام) بنويسند و دعاى جوشن و بعضى ادعيه ديگر نيز در بعضى اخبار وارد شده²⁸⁸. و در نوشتن قرآن بعضى²⁸⁹ تامل دارند. و حديثى وارد شده كه همه قرآن بر كفن حضرت باقر (عليه السلام) نوشته بود²⁹⁰. و بنابراين، گويا نوشتن خوب باشد.
و سنت است كه آن چه بر كفن نوشته مى‏شود، به ترتيب منوره حضرت امام حسين (عليه السلام) باشد.
ششم:آن كه در حال مكفن كردن، پاهاى ميت به جانب قبله باشد.
هفتم:آن كه چون غسل ميت تمام شود و غسل دهنده خواهد او را كفن كند، ابتدا دست‏هاى خود را تا دوش يا مرفق بشويد و بعد از آن شروع كند در كفن كردن.
و مكروه است كه كفن، سياه باشد يا كتان باشد و آن را با آهن يا فولاد ببرند و به سياهى چيزى بر آن نويسند و آن را بخور دهنده. و نيز مكروه است كه پيراهنى كه از براى ميت، تازه مهيا مى‏كنند، آستين داشته باشد. اما اگر ميت را در پيراهن خودش كفن كنند، آستين داشتن آن مكروه نيست، اما تكمه‏ها و بندهايش را ببرند.
و جمعى²⁹¹ مكروه دانسته‏اند كه كفن از قبيل قصب و قطنىباشد كه با ريسمان ابريشمى ممزوج شده باشد. و مكروه است چيزى از كافور بر چشم و گوش او گذارند.

فصل پنجم: در حنوط كردن ميت و بعضى ديگر از احكام كه تعلق به كفن يا غير آن دارد
و در آن چه مسأله است:
مسأله اول:واجب است حنوط كردن ميت، و مراد از حنوط آن است كه بر هفت موضع سجده او، يعنى پيشانى و كف دست‏ها و زا نوها و انگشت بزرگ پاها قدرى كافور بمالند و اگر چه اندكى باشد. و بهتر آن است كه قدرى بر سينه‏اش بريزند و بر سر بينى او نيز قدرى بمالند و بر گودال پايين گردن و بندها نيز بمالند.
و سنت است كه كافور را در كف دست، نرم سازند نه در هاونگ و مثل آن. و افضل آن است كه كافور حنوط كافور خام جو باشد و مقدار آن يك مثقال شرعى است كه چهار دانگ و نيم باشد.
و مستحب است كه سيزده درم و ثلثى باشد، موافق حنوط حضرت رسول(صلى‏الله عليه وآله)كه تقريبا مثقال صيرفى بوده باشد²⁹². و استحباب اين قدر، از براى حنوط تنهاست و كافور غسل، بايد سوارى اين باشد. و اگر ميت محرم باشد، حنوط كردن آن جايز نيست، بلكه او را بى كافور و ساير انواع بوى‏هاى خوش دفن مى‏كنند و او را غسل كافور، نمى‏دهند، بلكه به عرض غسل كافور او را به آب خالص غسل مى‏دهند.
مسأله دوم:سنت موكد است كه دو جزيده تازه با ميت بگذارند. و در احاديث²⁹³ بسيار وارد شده است كه تا آن جريده‏تر است، ميت را عذاب نمى‏كنند. و بهتر آن است كه از چوب درخت خرما باشد و اگر يافت نشود، از چوب سدر باشد و اگر چوب سدر يافت نشود، هر چوب بيد باشد و اگر آن نيز يافت نشود، از درخت انار باشد و اگر آن هم يافت نشود، هر چوب ترى خوب است. و بايد تر باشد و از درخت تازه ببرند.
و چوب خشك هر چند از درخت خرماى اماكن مشرفه باشد، فايده ندارد. و بايد به قدر استخوان ذراع باشد يا به قدر شبر باشد. و بهتر آن است كه يك وب شق نشده باشد و آن را به پنبه بپيچند كه ترى آن بيشتر باقى بماند. و آن چه از احاديث²⁹⁴ معلوم مى‏شود همين است كه بايد اين دو جريده را با ميت گذاشتن به نحوى كه اتفاق افتد، خواه در ميان كفن او گذارند يا در قبر وى گذارند²⁹⁵. اما فقها گفته‏اند كه: بايد يكى را به جانب راست ميت گذارند و يكى را به جانب چپ. و آن كه در پهلوى راست گذراند، ملصق به بدن سازند، يعنى سازند، يعنى ميانه آن و بدن ميت، كفن حايل نباشد. و آن كه در پهلوى چپ گذراند، در ميان پيراهن و سر تا سرى بگذارند كه ميان آن و بدن، پيراهن حايل باشد، و مى‏بايد كه سر هر يك را به چنبره گردن ميت گذارند. و بهتر آن است كه به اين طريقى كه فقها گفته‏اند گذاشته شود.
و چون سنيان گذاشتن جريدتين را برعت مى‏دانند، اگر وقت تقيه باشد و نتوان جريده در كفن گذاشت، در ميان قبر بيندازند و يحتمل (كه) بدون تقيه نيز انداختن در قير كافى باشد .و اگر بعد از پوشانيدن قبر به خاطر آيد. در ميان قبر آن‏ها را فرو برند. و سنت است كه بر هر يك از دو جريده، شهادتين و اقرار به ائمه (عليهم السلام) را بنويسند به تربت منوره امام حسين (عليه السلام) .
مسأله سيم:سنت است كه صحيفه اعتقادات را در ميان كفن ميت گذارند و بايد ميت آن را در حالت حيات خود درست كند و به مهر گواهان برساند و بگذارند كه در وقت مردن وى در ميان كفن او گذارند.
مسأله چهارم:كفن واجب ميت و ساير اخراجات واجبه از كافور و سدر و غير آن از اصل مال او است، مقدم بر دين و وصيت و ميراث. و اگر چيزى نداشته باشد، رخصت‏هاى او را تطهير كنند و به آن‏ها وى را كفن كنند. و از زكات واجب مى‏توان ميت را كفن نمود بنابر اقوى .و اگر ميت چيزى نداشته باشد و رخصت پوشيدنى هم كه كفن تواند شد نداشته باشد، او را برهنه دفن مى‏كنند و بر مسلمانان واجب نيست كه او را كفن كنند، بلكه سنت موكد است در آن ثواب عظيم است.
و از حضرت امام محمد باقر (عليه السلام) مروى است كه هر كه كفن كند مومنى را، چنان است كه ضامن جامه او شده باشد تا روز قيامت²⁹⁶.
مسأله پنجم:كفن واجب زن بر شوهر واجب است، هر چند زن مال دار باشد؛ به شرطى كه شوهر مال دار باشد و فقير نباشد. و اگر فقير باشد، زن را از مال خودش كفن مى‏كنند و ظاهر اخبار²⁹⁷ دلالت مى‏كند كه فرقى نباشد ميانه زن دائمى و متعه و ميانه مظيعه و ناشزه و ميانه آزاد و كنيز.
و بعضى²⁹⁸ گفته‏اند: واجب بودن كفن زن بر مرد در صورتى است كه زن زوجه دائمه باشد و ناشزه نباشد.
و بعضى²⁹⁹ از علما گفته‏اند: ساير اخراجات واجبه زن از كافور و سدر و آب غسل و غير اين‏ها مثل كفن است كه بر مرد واجب است.
و كفن بنده نيز بر آقايش واجب است و كفن واجب النفقه ديگر كه غير از زن و بنده است، بر آن شخص واجب نيست. و كفن مرد نيز بر زن واجب نيست؛ اگر چه زن مال دار باشد و مرد فقير باشد. و اگر زن وصيت كند كه كفن او را از مال خودش بكنند، از ثلث مال او اعتبار مى‏شود و از شوهر ساقط مى‏شود.
مسأله ششم:اگر از ميت نجاستى بيرون آيد و ملامتى بدن او شود، بدون او را بشويند و اعاده غسل لازم نيست. و اگر كفن، آلوده شده باشد، تا او را در قبر نگذاشته باشند او را مى‏شويند. و اگر او را داخل قبر كرده باشند، موضع نجس را مقراض مى‏كنند و كفن را از يكديگر مى‏گذارند تا بدن ميت پوشيده شود.
و بعضى³⁰⁰ گفته‏اند: اگر ممكن باشد كه تشت و آفتابه به اندرون قبر ببرند و آن را بشويند، بهتر است؛ خصوصا هر گاه بدن نيز نجس شده باشد و تطهير آن لازم باشد.
مسأله هفتم:اگر كسى در غير جهاد كشته شود و بدن او مجروح باشد، بايد اول خون‏هاى جراحت او را ازاله كنند، آنگاه او را غسل دهند.
و اگر سر او جدا باشد، در هر غسلى اول سر را مى‏شويند و بعد از آن بدن را. و اگر خون جراحت‏هاى بند نشود، بعضى³⁰¹ گفته‏اند گل رس مى‏ريزند تا بند شود.
و در حكم چنين كسى در بعضى³⁰² روايات رسيده كه اول خون را مى‏شويند و از براى غسل، آب بر بدن او مى‏ريزند و دست بر بدنش مى‏مالند، پس بر جراحت هايش پنبه و كافور مى‏گذراند و محكم مى‏بندند.
و اگر گردنش را بريده باشند و جدا نشده باشد، بر موضع جراحت، كافور مى‏ريزند و پنبه بر آن مى‏گذارند و به خرقه (اى) مى‏بندند كه خون بيرون نيايد.
و در صورتى كه سر از بدن جدا شده باشد، بعد از غسل - به نحوى كه مذكور شد - پنبه بر بالاى گردن مى‏گذارند و در ميان كن مى‏گذارند و در وقت دفن، سر را با بدن مى‏گيرند و در لحد مى‏گذارند و رويش را به جانب قبله مى‏كنند.
مسأله هشتم:هرگاه اين قدر آب يافت شود كه ميت را يك غسل دهند از سه غسل، اقوى آن است كه ميت را از آن آب غسل سدر بدهند. و اگر به قدرى آب يافت شود كه او را دو غسل دهند، بايد غسل سدر و كافور را بدهند و به عوض دو غسل يا يك غسل كه فوت شده، بايد ميت راتيمم بدهند، به طريقى كه مذكور شد.
مسأله نهم:مذكور شد كه از جمله غسل‏هاى واجب، غسل مس ميت است؛ يعنى اگر كسى عضوى از خود را بر آن كسى عضوى از خود را بر بدن ميت بمالد بعد از آن كه سرد شده باشد و هنوز او را غسل نداده باشند، واجب است بر آن كس كه غسل كند. و نيت را چنين مى‏كند كه غسل مس ميت مى‏كنم از جهت آن كه واجب است، قربه الى الله. و اگر پيش از سرد شدن، دست بر او مالد يا بعد از آن كه او را غسل تمام داده باشند دست بر او بمالد، غسل بر او واجب نمى‏شود.
و در صورت نبودن سدر و كافور، هر گاه ميت را غسلى كه در اين صورت لازم است داده باشند، به مس كردن او غسل لازم نمى‏شود؛ زيرا كه غسل صحيح كه مامور به است، به عمل آمده است. اما هر گاه آب يافت نشده باشد ياغسل او متعذر بوده و او را تيمم داده باشند، به مس كردن او غسل واجب مى‏شود بنابر اقوى.
و تا مجموع سه غسل تمام نشده است اگر دست يا عضوى ديگر بر او مالد³⁰³، غسل واجب مى‏شود و اگر چه مثلا دو غسل او تمام شده باشد.
و اگر بعضى از اعضاى او را كه غسل آن تمام شده باشد مس كند، در وقتى كه غسل بعضى از اعضاى ديگر تمام نشده باشد، باز غسل واجب مى‏شود.
و مس كردن شهيدى كه غسل او واجب نيست موجب غسل نمى‏شود و هم چنين مس كردن كشته (اى) كه پيش از كشتن غسل كرده باشد، باعث غسل نيست.
و هر گاه عضوى از ميت يا زنده جدا شده باشد، پس اگر در آن استخوان باشد، به مس كردن آن غسل واجب مى‏شود بنابر اقوى. و اگر استخوان نداشته باشد، غسل واجب نمى‏شود، بلكه بايد همان عضوى كه به او رسيده شسته شود.
و بعضى³⁰⁴ گفته‏اند كه: هر گاه استخوان خالى كه در او هيچ گوشتى نباشد مس شود غسل واجب مى‏شود، و در اين احوط است؛ اگر چه در دليلش تامل است.
و مخفى نماند كه جمعى³⁰⁵ از اصحاب تصريح كرده‏اند كه مس كردن ميت خدثى است مانند جنابت، يعنى هر كس مس ميت كرده باشد، پيش از غسل، نماز و طواف ار او صحيح نيست و دست ماليدن به قرآن و مكث نمودن در مساجد از براى او جايز نيست.
و بعضى³⁰⁶ در اين تامل دارند.
و احوط، بلكه اظهر اول است.

فصل ششم: در نماز ميت
و در آن چند مسأله است:
مسأله اول:نماز ميت واجب كفايى است؛ يعنى واجب است بر همه مسلمانان كه علم به فوت شخصى به هم رسانند. و اگر هيچ يك نكنند، همه معاقب اند و اگر يكى از ايشان به جا آورد، از ديگران ساقط مى‏شود.
مسأله دوم:دانستى كه ميتى كه نماز بر او واجب است، ميت شيعه اثنا عشرى است و در غير اثنا از فرق مسلمين كه داخل در كفر نباشند، مانند سنى و ساير فرق شيعه، چون زيديه و اسماعيليه و امثال ايشان خلاف است. و ظاهر، عدم وجوب است و اگر چه جايز است. اما هر گاه كافر باشد، نماز بر او جايز نيست و اگر چه از فرق اسلام محسوب شود؛ چون خارجيان و ناصبيان كه عداوت اهل بيت را دارند و جماعت غالى كه ائمه را خدا در ايشان حلول كرده است، و مرتد و ايشانى كه خدا را جسم مى‏دانند.
مسأله سيم:هر طفلى از اهل ايمان كه شش سالش تمام شده باشد، نماز بر او واجب است. و كمتر از شش ساله اگر زنده متولد شده باشد، بعضى³⁰⁷ نماز بر او را سنت دانسته‏اند. و بعضى³⁰⁸ بدعت مى‏دانند. و احوط ترك نماز است بر او.
مسأله چهارم:سزاوارترين مردم به نماز بر ميت، وارث اوست. و بنابراين، اولاد و پدر و مادر اولى اند از جد و عم برادر و خواهر؛ زيراكه ايشان با وجود اولاد و پدر و مادر ارث اگر منحصر در يكى باشد، اختيار با اوست و اگر متعدد باشند، مردان اولى اند از زنان. و در صورت تعدد مردان، پدر اولى از پسر است و شوهر نسبت به زن از همه خويشان اولى است.
و در ساير صور هم چنان كه بعضى³⁰⁹ گفته‏اند كه هر كه در ارث اولى است و حصه او بيشتر است به نماز اولى است و ولى و صاحب اختيار هر گاه شرايط پيش نمازى در او باشد، خود اولى است و نماز مى‏كند و با وجود آن كه خود خواهد نماز كند، ديگرى نمى‏توان نماز كند و اگر چه افقه و اعدل باشد، مگر به اذن او.
و اگر اوليا چند نفر باشند كه در سن، همه در يك مرتبه باشند و شرايط امامت در همه موجود باشد، آن كه به مسائل عبادت اعلم است. و اگر در اين علم مساوى باشند، هر كه اعلم به قواعد و ضوابط قرائت است اولى است. و اگر در اين امر نيز مساوى، هر كه سن او بيشتر است اولى است. و اگر در سن نيز مساوى باشند، هركه روى او نيكوتر است اولى است. و اگر خود قابليت پيش نمازى نداشته باشد، هر كه را اعتقاد داشته باشد و بهتر داند مقدم دارد. و بى اذن ولى كسى نمى‏تواند به جماعت نماز كند، اما كند، اما بانفراده مى‏توان نماز كند.
و بعضى³¹⁰ در اين تامل دارند. و احوط آن است كه تا تواند شد از ولى اذن حاصل نمود، بى رخصت او نماز نكند.
مسأله پنجم:جايز است كه زن، پيش نمازى زنان كند، اما بايد پيش از زنانى كه اقتدا به او كرده‏اند نايستد، بلكه در ميان ايشان بايستد كه با ايشان در يك صف باشد. و اگر مرد پيش نماز باشد، بايد در پيش بايستد اگر چه ماموم يك نفر باشد. و مثل نماز جماعت يوميه نيست كه اگر ماموم باشد، سنت است كه در پهلوى راست امام بايستد.
و اگر زنان با مردان جمع شوند، زنان در عقب مردان بايستند .و اگر حايض باشد، سنت است كه در صف جدايى بايستد.
مسأله ششم:واجب است كه نماز گزارنده رو به قبله بايستد و سر جنازه به جانب راست او باشد، اگر امام باشد. و در ماموم اين شرط ساقط است. و واجب است كه ميت را بر پشت بخوابانند به نحوى كه اگر به پهلوى راست بخوابانند، روى او به قبله باشد.
مسأله هفتم:در اين نماز، طهارت از حدث شرط نيست و بى وضو و جنب و حايض اين نماز را مى‏توان كرد. و هم چنين طهارت از خبث نيز در اين نمماز شرط نيست، پس كسى كه بدن يا جامه وى نجس باشد، اين نماز را مى‏توان كرد. و احوط آن است كه ساير شروط نماز يوميه را در اين نماز رعايت كنند از پوشانيدن عورت و غير آن، و اگر چه اقوى آن است كه هيچ يك در كار نيست، مگر آن چه فى نفسه حرام باشد و ازاله آن فى الفور واجب باشد و به اين جهت بودن آن منافى افعال نماز باشد؛
چون حرير بودن جامه يا طلا بودن آن غصبى بودن آن و هم چنين غصبى بودن مكان نماز.
مسأله هشتم:واجب است كه نماز كننده بسيار از جنازه دور نباشد، مگر اين كه ماموم باشد و صف‏ها در ميان باشد. واجب است كه نماز كردن بر ميت بعد از غسل دادن وكفن كردن او باشد. و اگر ميتى بى كفن باشد، او را به قبر گذارند و عورتش را بپوشانند، آنگاه بر او نماز كنند.
مسأله نهم:كيفيت اين نماز به اين طريق است كه اول نيت كند به اين طريق كه: نماز بر اين ميت حاضر مى‏كنم از براى آن كه واجب است، قربه الى الله. و اگر نماز كننده ماموم باشد، نيت اقتدا كند به اين نحو كه نماز بر اين ميت حاضر مى‏كنم از جهت آن كه واجب است، اقتدا به پيش نماز حاضر، قربه الى الله. و بعد از نيت، پنج تكبير بگويد. و سنت است كه بعد از هر تكبير، دست‏ها را بردارد تا برابر گوش‏ها. و جمعى³¹¹ دست برداشتن را همين در تكبير اول سنت دانسته‏اند و در چهار تكبير ديگر دست برداشتن را سنت نمى‏دانند، و اول اصح است. و در واجب بودن دعا بعد از چهار تكبير اول خلاف است و حق آن است كه واجب است، اما دعايى مخصوص واجب نيست، بلكه هر دعايى بخواند مجزى است.
و احوط آن است كه بعد از تكبير اول، شهادتين بگويد به اين طريق كه: اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا رسول الله.
و بعد از تكبير دوم، صلوات بگويد به اين طريق كه: اللهم صل على محمد و آل محمد.
و بعد از تكبير سيم، دعا بر مومنان كند به اين نحو كه: اللهم اغفر للمومنين و المومنات.
و بعد از تكبير چهارم، دعا به ميت كند به اين نحو كه: اللهم اغفر لهذا الميت، و تكبير پنجم را بگويد و فارغ شود. و افضل آن است كه بعد از تكبير اول بگويد: اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له و اشهد ان محمدا عبده و رسوله ارسله بالحق بشيرا و نذيرا بين يدى الساعه.
و بعد از تكبير دوم بگويد: اللهم صل على محمد و آل محمد و بارك على محمد و آل محمد و ارحم محمد و آل محمد كافضل ماصليت و باركت و ترحمت على ابراهيم و آل ابراهيم انك حميد مجيد و صل على جميع الانبياء والمرسلين.
و بعد از تكبير سيم بگويد: اللهم اغفر للمومنين و المومنات و المسلمين و المسلمات الاحياء منهم و الاموات تابع بيننا و بينهم بالخيرت انك مجيب الدعوات انك على كل شى‏ء قدير.
و بعد از تكبير چهارم بگويد: اللهم ان هذا عبدك وابن عبدك و ابن امتك نزل بك و انت خير منزول به. اللهم انا لانعلم منه الا خيرا و انت اعلم به منا. اللهم ان كان محسنا فزد فى احسانه و ان كان مسيا فتجاوز عنه واغفر له. اللهم اجعله عندك فى اعلى عليين واخلف على اهله فى الغابرين و ارحمه برحمتك يا ارحم الراحمين، پس تكبير پنجم بگويد و از نماز فارغ شود.
و اگر ميت، زن باشد، بعد از تكبير چهارم بگويد: اللهم ان هذه امتك وابنه عبدك و ابنه امتك نزلت بك وانت خير منزول بها. اللهم اناتعلم منها الا خبرا وانت اعلم بها منا. اللهم ان كانت محسنه فزد فى احسانها و ان كانت مسيئه فتجاوز عنها و اغفر لها. اللهم اجعلها عندك فى اعلى عليين واخلف اهلها فى الغابرين وارحمها برحمتك يا ارحم الراحمين.
و در روايتى³¹² وارد شده كه بعد از فارغ شدن از نماز بگويد: ربنا آتنا فى الدنيا حسنه و فى اللخره حسنه و قنا عذاب النار.
و اگر ميت، مخالف مذهب باشد و به اختيار و يا از راه تقبه بر او نماز كند، چهار تكبير بگويد و دعا را آهسته بخواند، هم چنان كه طريقه ايشان است، و بعد از تكبير چهارم بر او نفرين و لعنت كند به اين طريق كه: اللهم املا جوفه نارا، و قبره نارا، وسلط عليه الحيات و العقارب.
و بهتر آن است كه بگويد: اللهم اصله حر نارك. اللهم اذقه اشد عذابك فانه كان يوالى اعداءك و يعادى اولياء؟ و يبغض اهل نبيك (صلى‏الله عليه وآله).
و اگر ميت، مستضعف باشد، يعنى ضعيف العقل باشد كه تميز ميان مذاهب نكند و قوه تميز ميان حق و باطل را نداشته باشد، بعد از تكبير چهارم بگويد اللهم اغفر للذين تابوا واتبعوا سبيك و لهم عذاب الجحيم.
و اگر مذهب ميت معلوم نباشد، بعد از تكبير چهارم بگويد: اللهم ان هذه النفس انت احييتها و انت امتها. اللهم و لها ما تولت و احشرها مع من احبت.
و اگر ميت، طفل نابالغ باشد، بعد از تكبير چهارم بگويد: اللهم اجعله لابويه و لنا سلفا و فرطا و اجرا.
و در همه اصناف مذكوره، يعنى مخالف و مستضعف و مجهول المذهب و طفل، همين در تكبير چهارم دعا را تغيير مى‏دهد و به نحو مذكور مى‏خواند و در سه تكبير اول دعاهايى كه ابتدا مذكور شد (را) مى‏خواند.
و بعضى³¹³ تجويز كرده‏اند كه بعد از همه تكبيرات، در هر يك از ايشان دعايى كه بعد از تكبير چهارم خوانده مى‏شود خوانده شود.
و مخفى نماند كه در اين نماز چند امر سنت است:
اول:آن كه نماز كننده با وضو باشد و اگر آب به هم نرسد يا عذرى داشته باشد از وضو، سنت است كه تيمم كند.
و بعضى³¹⁴ گفته‏اند كه بدون عذر نيز تيمم سنت است.
دوم:آن كه كفش و نعل و امثال آن را از پا بيرون كند. و اگر چكمه در پا داشته باشد، كندن آن ضرور نيست. و اگر پا برهنه باشد بهتر است.
سيم:آن كه پيش نماز برابر كمر ميت بايستد اگر ميت مرد باشد و برابر سينه وى ايستد اگر زن باشد.
چهارم:آن كه نماز كننده، خواه پيش نماز باشد يا ماموم يا منفرد، بر جاى خود نماز كنندگان باشند،لابد بايد چند نفر كه جنازه را حركت دهند از اين حكم خارج باشند.
پنجم:آن كه اين نماز رابه جماعت گذارند.
ششم:آن كه اين نماز در روز گذارند نه شب، اگر عذرى نباشد. و در موضعى گذارند كه عادت شده باشد كه در آن جا نماز بر اموات كنند تا اجماع مردم بيشتر شود.
و در مساجد نماز گزاردن بر ميت جايز است، اما در نزد اكثر³¹⁵ مكروه است، مگر در مكه مشرفه. و بعضى³¹⁶ مكروه ندانسته‏اند. و ظاهر كراهت است.
مسأله دهم:جايز است كه چند ميت را يك نماز كنند. پس اگر آن چند نفر متفق باشند، يعنى همه مرد باشند يا همه زن باشند بعد از تكبير چهارم همه را يك دعا شريك مى‏سازند و ضماير و اسماء اشاره را جمع مى‏آورند، اگر سه نفر با بيشتر باشند و تثنيه مى‏آورند، اگر دو نفر باشند. مثل اين كه اگر چند نفر مرد باشند، مى‏گويند: اللهم هولاء عبادك... الى آخر. و اگر چند نفر زن باشند، مى‏گوسند: اللهم هولاء اماوك... الى آخر. و اگر دو مرد باشند، مى‏گويند:هذا عبادك الى آخر. و اگر دو زن باشند، مى‏گويند: هاتان امتاك...الى آخر.
و اگر متفق نباشد، بلكه مختلف باشند، پس اگر مى‏توان ايشان را در يك دعا شريك نمود، جايز است شريك كنند. مثل اين كه آن چند نفر مرد و زن از اهل ايمان باشند كه در اين صورت مى‏تواند ايشان را در يك دعا شريك كند و بگويد: اللهم ارحم هولاء الاموات. و اگر دعاى مشهور را بخواند، بگويد: اللهم هولاء عبادك و اماوك... الى آخر.
و اگر همه را در يك دعا نتوان جمع نمود به اعتبار اختلاف ايشان در دعا، مثل اين كه بعضى بالغ باشند و بعضى طفل باشند و يا بعضى مومن باشند و بعضى مخالف باشند يا مستضعف باشند، در اين صورت دعاى هر يك را به طريقى كه مذكور شد مى‏خوانند. و در صورتى كه مرد و زن جمع شوند، سنت است كه مرد را در جانب مصلى گذراند و زن را به جانب قبله، امابه نوعى گذراند كه سينه زن برابر كمر مرد باشد. و اگر طفلى نماز بر او واجب نباشد، يعنى كمتر از شش سال داشته باشد (و) با ايشان جمع شود، بهتر آن است كه آن را در ميان مرد و زن گذارند. و اكثر³¹⁷ گفته‏اند كه:
او را از عقب زن، يعنى در قبله او گذارند، و اول اظهر است؛ زيرا كه حديثى³¹⁸ به اين نحو وارد شده و معارضى هم ندارد.
مسأله يازدهم:اگر كسى در اثناى نماز جماعت بر ميت برسد، به قصد وجوب ملحق مى‏شود و تكبيرانى كه امام مى‏گويد (را) متابعت مى‏كند و بعد از هر تكبيرى كه مى‏گويد، دعا به نحو ماثور خودش مى‏خواند و چون پيش نماز فارغ مى‏شودت بقيه تكبيرها را با دعاهاى مختصر بخواند. و اگر جنازه را بردارند و دور كنند يا آن را از قبله بگردانند، اكتفا به تكبيرات تنها كند و خواندن دعا ضرور نيست.
مسأله دوازدهم:ظاهر آن است كه چند مرتبه نماز كردن بر يك جنازه جايز باشد، اما در كراهت آن خلاف است و مسهور كراهت است، مطلقا.
و بعضى³¹⁹ گفته‏اند كه سنت است، مطلقا.
و بعضى³²⁰ گفته‏اند كه كسى كه نماز نكرده باشد، سنت است از براى او كه نماز كند اگر چه ديگرى بر او نماز كرده باشد. و كسى كه نماز كرده باشد، دوباره نماز كردن او مكروه است.
و بعضى³²¹ گفته‏اند كه كراهت در صورتى است كه نماز جماعت مكروه شود، اما اگر نماز فرادا مكروه شود، كراهتى ندارد.
و اظهر آن است كه هر كه نماز كرده باشد، نماز كردن او در مرتبه دوم مكروه است و هر كه نماز نكرده باشد، سنت است كه نماز كند؛ اگر چه ديگران نماز كرده باشند.
و پيش نماز هر گاه نماز كرده باشد، سنت است كه نوبت دوم نماز را اعاده كند از براى جمعى كه به نماز اول نرسيده باشند. و در صورتى كه نوبت دوم نماز شود، بايد نيت و جوب نكند، بلكه نيت قربت يا نيت سنت كند. و كسى كه به نماز نرسد تا ميت را دفن كنند، جايز است كه بر قبر او نماز كند. و هر ميتى كه بى نماز دفن شود، واجب است كه بر قبر او نماز شود. و در مدت جواز و وجوب نماز بعد از دفن خلاف است؛
مشهور آن است كه يك شبانه روز است. پس اگر يك شبانه روز از دفن ميت بگذرد، ديگر نماز كردن بر او جايز نيست، و اگر چه نماز بر او نشده باشد.
و بعضى³²² گفته‏اند كه در صورتى كه بر آن نماز نشده باشد، احوط آن است كه بر قبر او نماز كنند؛ هر چند مدت بسيارى گذشته باشد. و آن محل تامل است.
مسأله سيزدهم:در همه اوقات، نماز بر ميت مى‏توان كرد، مگر اين كه وقت نماز يوميه تنگ شود كه در اين وقت، آن نماز يوميه را مقدم مى‏دارند و بعد از آن نماز ميت را مى‏كنند.
و بعضى³²³ گفته‏اند كه بهتر آن است كه با وسعت وقت، نماز يوميه را نيز اول بكنند و بعد از آن، نماز ميت را؛ مگر اين كه خوف فوت ميت باشد يا خوف ضايع شدن ميت باشد.
مسأله چهاردهم:اظهر، اشترط عدالت است در امام نماز ميت. پس اگر پيش نماز عادل نباشد و فاسق باشد، نماز جماعت او بى صورت است؛ هم چنان كه در ساير نمازها.
مسأله پانزدهم:هر گاه ماموم به يك تكبير يا بيشتر بر امام سبقت بگيرد،مثل اين كه امام در دعاى تكبير دوم باشد كه ماموم تكبير سيم يا چهار را بگويد، پس اگر سهوا چنان كند يا گمان او چنان بود كه امام نيز تكبير سيم و چهارم را گفته است، در اين صورت سنت است كه چون امام به تكبير سيم و چهارم رسد، ماموم اعاده آن دو تكبير كند و با امام دوباره تكبير سيم و چهارم را بگويد تا فضيلت نماز جماعت را در يابد. و اگر عمدا از امام پيش افتاده باشد و آن دو تكبير را گفته باشد، بعضى³²⁴ گفته‏اند: حكم آن مثل حكم صورت سهوا است كه اعاده با امام سنت است.
و بعضى³²⁵ گفته‏اند كه اعاده جايز نيست، بلكه بايد تانى كند تا امام آن دو تكبير را، يعنى تكبير سيم و چهارم را بگويد و بعد از تكبير چهارم، ماموم در ساير آن چه باقى مانده است، متابعت امام را مى‏كند.
و بعضى³²⁶ در صورت عمدا احتمال بطلان نماز ماموم را داده‏اند.
مسأله شانزدهم:هر گاه در اثناى نماز كردن بر جنازه ديگر(ى) را حاضر كنند، معروف در ميان اصجاب آن است كه نماز كننده مى‏تواند نماز بر جنازه اول را تمام كند و بعد از آن نماز بر جنازه دوم كند، و مى‏تواند نماز بر جنازه اول را قطع كند و يك نماز به شراكت از براى هر دو از سر گيرد .و احوط و اولى آن است كه مادامى كه ضرورتى نباشد، نماز اول را قطع نكند، بلكه آن را تمام كند و بعد از آن، بر جنازه دوم نماز كند.

پى‏نوشتها:‌