در اين فصل گفتار درباره مجوز تيمم و اينكه بر چه چيز تيمم صحيح است و كيفيت تيمم و شرائط و احكام آنست .
1 - ناياب بودن آب به مقدارى كه بتوان با آن طهارت كسب كرد غسل كرد و يا وضوء گرفت كه در صورت ناياب بودن آن بر مكلف واجب است بجستجوى آب برخيزد اگر از يافتن ماءيوس شد آنوقت تيمم كند و در جستجوى از آب كافى است كه در زمين هموار از چهار طرف بمقدار دو تيز انداز و در زمين ناهموار بمقدار يك تيزانداز برود و اگر در يك يا دو طرف يقين دارد كه آب نيست رفتن به آن طرف واجب نيست همچنانكه اگر نسبت به همه اطراف يقين دارد كه آب نيست وظيفه فحس ساقط مى شود هرچند كه احتمال دهد در مساحت دورتر از يك تيرانداز و يا دو تيرانداز آب باشد، بله اگر يقين داشته باشد كه در مساحت دورتر آب هست در اين صورت اگر رفتن بدانجا دشوار نباشد و وقت همه تنگ نباشد واجب است برود وضوء بگيرد.
مساءله 2 - ظاهرا واجب نيست مكلف شخصا بجستجوى آب برود بلكه كافى است شخصى و يا اشخاصى را كه مورد وثوق او باشند و گفتارشان برايش ‍ اطمينان بياورد نايب خود بگيرد همچناكه كافى است شخص واحدى براى جماعتى از كاروانيان ) بجستجوى آب برود و اما كيفيت مطلق امين و موثق هرچند كه گفتارش اطمينان آور نباشد محل اشكال است .
مساءله 3 - اگر زمين در يك طرف از چهار طرف هموار و در طرفى ديگر ناهموار باشد هرطرف حكم خودش را دارد آن كه هموار است يك تيرانداز و آن كه ناهموار است دو تيرانداز.
مساءله 4 - معيار در تيرى كه مى اندازد و كمانى كه با آن تير را رها مى كند وقوت بازوى تيزاندار متعارف است و اما معيار در انجام اين عمل نهايت درجه توانائى تيرانداز است .
مساءله 5 - اگر جستجوى از آب در چهار طرف را ترك كند تا وقت تنگ شود تيمم مى كند و نماز را مى خواند و نمازش صحيح است هرچند كه در ترك آن وظيفه گناه كرده است و به احتياط نزديك تر قضاء آن در خارج وقت است خصوصا در جائيكه بعدا معلوم شده باشد كه اگر بطلب آب مى رفت آبرا مى يافت و اما در وسعت وقت اگر بدون طلب آب تيمم كند و نمازش ‍ بخواند بعدا معلوم شود اگر بطلب آب مى رفت آنرا مى يافت هم تيممش ‍ باطل است و هم نمازش و اگر اين معنا كشف نشود صحت نمازش در صورتى كه فرض شود نماز و تيمم را بقصد قربت انجام داده بعيد نيست .
مساءله 6 - اگر بمقدار لازم بجستجوى آب رفت و نيافت و در نتيجه تيمم گرفت و نماز خواند آنگاه در همان محلى كه جستجو كرد و نيافت به آب برخورد و يا متوجه شد كه دربار و بنه خودش و يا قافله اش آب بوده نمازش ‍ صحيح است نه در داخل وقت اعاده آن لازم است و يا در خارج وقت قضاء آن .
مساءله 7 - در صورتيكه در جستجو كردن از آب ترس بر جان خود و يا عرض و يا مال معتد به خود داشته باشد مثلا بترسد از اين كه درنده اى او را پاره كند و يا دزدى مال او را ببرد و يا احتمال خطر ديگرى بدهد و همچنين در صورتى كه وقت براى جستجو كردن ندارد وجوب فحص ساقط مى شود و اگر باعتقاد اين كه وقت تنگ است جستجو را ترك كند و با تيمم نماز خواند بعدا معلوم شود كه وقت باقى بوده اگر در همان مكانيكه نماز خوانده متوجه وسعت وقت شد بجستجو بپردازد اگر آب نيافت نمازيكه خوانده بود صحيح است و اگر آب يافت نماز را با وضوء اعاده مى كند و اگر وقت جهت جستجوى از آب تنگ است احتياط آنستكه تيمم را تجديد نموده نماز را اعاده كند و همچنين است در فروع آينده كه در آن ها حكم مى شود به اين كه اگر دسترسى بآب پيدا كرد نماز را در وقت اعاده كند.
و اما اگر از آن مكان بمكانى ديگر رفته اگر علم پيدا كرد به اين كه در صورتى كه دنبال آب رفته بود پيدا مى كرد بايد نماز را اعاده كند هرچند كه فعلا قادر بر جستجو نباشد و تكليفش تيمم است و اگر بداند به اينكه اگر دنبال آب هم مى رفت آنرا نمى يافت نمازيكه خوانده صحيح است و اعاده آن واجب نيست و اگر وضع برايش مشتبه باشد يعنى نداند كه اگر جستجو مى كرد مى يافت يا نه مسئله مورد اشكال است و احتياط به اعاده نماز در وقت و قضاء آن در خارج وقت ترك نشود.
مساءله 8 - ظاهرا لازم نيست كه جستجوى آب در وقت نماز انجام شود پس ‍ اگر قبل از وقت نماز جستجو كرده و آب نيافت و با تيمم نماز خوانده احتياج به تجديد جستجو در وقت نيست و همچنين اگر در وقت يك نماز جستجو كرد و نيافت در اوقات ساير نمازها ديگر جستجو لازم نيست بله اگر احتمال دهد كه در اطراف آبى پيدا شده و نشانه اى هم كه مظنه آور باشد اين احتمال را تاءييد كند واجب است جستجو را از سر گيرد و احتياط آن استكه با نبود اماره ظنى نيز مجددا جستجو كند.
مساءله 9 - اگر غير از يك آب كه كافى براى وضوء يا غسل به تنهائى است ندارد جائز نيست بعد ازداخل شدن وقت آنرابريزد و اگر وضوء دارد و آبيكه بارديگر با آن وضوء بگيرد نداشته باشد جائز نيست وضوء خود را باطل سازد حال اگر معصيت كرد و آن آب را ريخت و يا وضوء خود را باطل كرد تيمم و نمازش صحيح است هرچند كه قضاء آن به احتياط نزديك تر است و همچنين ريختن آب و باطل كردن وضوء قبل از داخل شدن وقت و در صورت دسترس نداشتن به آبى ديگر جائز نيست .
مساءله 10 - اگر نماز گذار فاقد آب بتواند براى بدست آوردن آب براى طهارت بدون حرج چاه بكندبنابراحتياط واجب است چنين كند.
يكى ديگر از مجوزات تيمم ترس از دزد يا درنده است يعنى اگر بخواند به آب برسد ترس يكى از اين دو را دارد و يا مى ترسد مالش تلف شود و يا بجهاتى ديگر ترس ضرر برجان يا عرض يا مال معتدبه خود دارد بشرطى كه ترسش منشائى عقلائى داشته باشد.
يكى ديگر ترس ضرر از استعمال آب است چه بخاطر بيمارى يا درد چشم يا ورم باشد و چه بخاطر وجود جراحت يا زخم عفونى و امثال آن باشد البته زخم و جراحتى كه به حد جبيره و آنچه در حكم جبيره است نرسيده باشد و در اين ترس فرقى نيست بين اين كه ناشى از احتمال پيدا شدن بيمارى باشد يا آن كه ناشى از احتمال شدت يافتن و دير خوب شدن آن و يا بيشتر شدن درد آن باشد و دردش غير قابل تحمل شود چه بخاطر سرما چنين شود وچه به جهتى ديگر.
سوم ترس از اين كه اگر آب موجوديكه دارد به مصرف وضوء يا غسل برساند جاندارى محترم دچار عطش شود.
چهارم جائيكه بدست آوردن آب و يا استعمال آن موجب جرح و مشقت شديد و غير قابل تحمل باشد هرچند كه ضرر و يا ترس از ضرر در كار نباشد و از همين قبيل است درخواست آب از كسى كه آب دادنش باعث منتى غير قابل تحمل است و همچنين است جائيكه ناچار باشد براى خريدن آب بكارى دست بزند كه موجب ذلت و خواريش باشد.
پنجم در جائيكه آب بدست نيايد مگر آن كه هرچه دارد بدهد كه دادن آن مضر بحالش باشد و اما اگر ضررى بحالش نداشته باشد واجب است آن بهاء را بدهد هرچند كه چندين برابر بهاء واقعى آب باشد.
ششم تنگى وقت از اين كه آب بدست بياورد و يا اگر هست با آن وضوء بگيرد يا غسل كند.
هفتم آبى كه دارد تنها بقدر تطهير بدن و يا جامه نجس است كه تطهيرش ‍ واجب است و غير از آب چيزى آنرا پاك نمى كند كه در اين صورت بايد تيمم نموده آب را در تطهير مصرف كند ولكن نزديكتر به احتياط آن استكه تا آب موجود است تيمم نكندبلكه اول آب را درشستن خود و يا جامه مصرف كند آنگاه تيمم كند.
مساءله 11 - در عطشى كه گفتيم مجوز تيمم است فرقى نيست بين اين كه موجب هلاك جاندار شود و يا باعث بيمارى او و يا مشقت شديدى كه قابل تحمل نيست بگردد هرچند كه از ضرر ايمن باشد همچنانكه فرقى نيست بين اينكه ترس هلاكت خودش را داشته باشد يا انسانى ديگر و يا جاندارى غيرانسان را چه اين كه آن جاندار ملك خودش باشد و يا ملك غير باشد ولى حفظش از هلاكت واجب باشد بلكه بعيد نيست كه حكم را بامثال ذمى كه حفظ جان او واجب نيست ولى كشتنش هم جائز نيست تعدى دهيم .
بله ظاهرا اين حكم شامل حيوانيكه كشتنش بهر حيله اى واجب است مانند مار و عقرب و درندگان و هم چنين كسيكه خون او هدر است مانند كافر حربى و مرتد فطرى و امثال آنها بشود و اگر برطرف كردن عطش بوسيله شراب و يا مايعى نجس ممكن باشد و آب طاهرى نيز دارد واجب است آب را براى رفع عطش خود حفظ كند و براى نمازش تيمم كند زيرا وجود مايع حرام مثل عدم آن است .
مساءله 12 - اگر مكلف متمكن بوده باشد از اين كه نماز خود را با طهارت آبى بخواند لكن آن را تاءخير بيندازد تا وقت براى وضوء گرفتن يا غسل كردن تنگ شود تيمم كند و نماز بخواند و نمازش صحيح است لكن بخاطر تاءخير آن گناه كرده و احتياط شديد آن استكه بعد ازوقت آن را قضاء كند.
مساءله 13 - اگر مكلف شك كند در مقدار باقيمانده از وقت ودر نتيجه ترديد كند بين اين كه آيا وقت تنگ است تا تيمم كند و يا مقدار وضوء گرفتن و يا غسل كردن وسعت دارد واجب است بر او كه تيمم كند و همچنين اگر بداند چه مقدار از وقت باقى است لكن شك داشته باشد كه آيا در اين مقدار وقت ميتواند وضوء بگيرد يا غسل كند يا نه بايدتيمم كند و نماز بخواند.
مساءله 14 - اگر امر دائر شود بين اين كه تيمم كند و همه نماز را در وقت واقع سازد يا آنكه وضوء بگيرد و تنها يك ركعت از نمازش را در وقت بجاى آورد ( كه البته اين نماز نيز اداء و صحيح است ) بايد شق اول را مقدم بدارد و تيمم كرده همه نماز را در وقت واقع سازد كه اين اقوى است لكن برك احتياط به قضاء كردن نماز در خارج وقت با وضوء يا غسل سزاوار نيست .
مساءله 15 - تيمم ناشى از تنگى وقت تنها نمازيكه وقتش تنگ است را مباح مى سازد و يا اينكه آب وجود دارد با آن تيمم هيچ عمل ديگريكه مشروط به طهارت است مباح نمى شود مثلا اين تيمم سودى بحال نماز ديگر كه وقت آنها تنگ نيست ندارد هرچند كه در وقت آن نماز نيز آب نداشته باشد بله اگر در بين نمازيكه وقتش تنگ است آبى كه داشته از بين برود و ديگر دسترسى به آب نداشته باشد بعيد نيست بگوئيم تيمم او براى نماز ديگر نيز كافى است و احتياط اين است كه مكلف با تيممى كه بخاطر تنگى وقت گرفته هيچ كار ديگريكه مشروط به طهارت است انجام ندهد و غير آن نمازى كه وقتش تنگ است نخواند حتى در حال خواندن اين نماز دست بخطوط قرآن كريم نزند.
مساءله 16 - در نبودن آب فرقى نيست بين اينكه اصلا وجود نداشته باشد ويا بقدر همه اعضاء نباشد مثلا تنها بقدر شستن صورت در وضوء و يا سرو گردن در غسل باشد كه در اينجا نيز وظيفه تيمم كردن است و اگر بتواند آب اندكى كه دارد با آب مضافى مخلوط كند بطوريكه آب وضويش مضاف نشود و براى وضوء كافى شود احتياط واجب آنستكه چنين كند.
مساءله 17 - اگر كسيكه وظيفه اش تيمم بوده مخالفت وظيفه كند و وضوء بگيرد يا غسل كند وضوء و غسلش بنابراحتياط باطل است هرچند كه براى مسئله تفصيلى است و اگر مكلف در ضيق وقت كه وظيفه اش تيمم است بقصد داشتن طهارت و يا اهدافى ديگر غير نماز وضوء بگيرد وضوءش ‍ صحيح است همچنانكه اگر در موردى كه دادن بهاء و خريدن آب مضر بحال اوست آب بخرد و يا جائيكه نبايد زير بار منت برود و يا در تحصيل آب خود را بخطر بيندازد و امثال آن از مواردى كه مقدمات طهارت ممنوع است نه خود طهارت و او برخلاف وظيفه عمل كند نيز وضوئش صحيح است و اما اگر خود وضوء ضررى و يا خرجى باشد ظاهرا اگر برخلاف دستور وضوء يا غسل كند باطل است بله در صورتيكه ضرر و خرج غير باعث تيمم شود و او برخلاف دستور وضوء گرفت صحت وضوئش بعيد نيست .
مساءله 18 - تيمم براى نماز ميت و براى خوابيدن حتى با تمكن از آب صحيح است الا اينكه سزاوار است براى خواب تنها به منظور رفع حدث اصغر تيمم كند و در رفع حدث اكبر، آوردن تيمم رجاءا اشكالى ندارد همچنانكه خوبست وقتى به تيمم اكتفاء شود كه بعد از رفتن در رختخواب بيادش ‍ بيفتد كه وضوء ندارد و اگر قبلا بياد داشته خوبست وضوء بگيرد و اگر نگرفت و خواست تيمم كند به نيت رجاء انجام دهد همچنانكه دراول يعنى درتيمم كردن براى نماز ميت در غير صورت خوف فوت نماز بهتر آنست كه به نيت رجاء آورده شود.