فصل سوم اعتدال در امور زندگى

1. اعتدال در امور عبادى

رسول اللَّه(ص) مى فرمايد:

«إنَّ هذا الدينَ متينٌ، فأوغِلوا فيه برفقٍ و لا تُكرِّهوا عبادةَ اللَّهِ إلى عبادِ اللهِ، فتكونوا كالراكبِ المُنْبَتِّ الذي لا سفراً قطعَ و لا ظهراً أبقى؛ (1)

همانا كه اين دين، محكم است. به آرامى در آن درآييد (تندروى نكنيد) و عبادت خدا را به بنده هاى خدا به زور تحميل نكنيد (كه در نتيجه اين عمل) مانند سوار درمانده اى خواهيد بود كه نه مسافتى را پيموده و نه مركبى رإ؛ خ خ به جا گذاشته».

يعنى كسانى كه براى رسيدن به هدف خود، مخصوصاً نسبت به امور عبادى، فشار زيادى را همراه با اكراه بر خود وارد مى كنند، به قصد اين كه زودتر به مقصد برسند، اين گونه افراد در گمراهى به سر مى برند و اصلاً به مقصد نمى رسند. مَثَل اين گونه افراد، مَثَل آن شخصى است كه سوار بر مركبى مى شود كه از شهرى به شهر ديگر برود و براى اين كه زودتر به مقصد برسد به مركب خود، بيش از حدّ طاقت و توان، فشار بياورد؛ ممكن است چند منزل را زودتر برود، ولى به علّت فشارى كه به مركب وارد كرده در وسطِ راه از راه باز مى ماند و به اصطلاح موتورسوز مى شود. بنابراين، آدمى كه بر خود فشار بياورد و بر خودش تحميل كند، خيال مى كند كه زودتر به مقصد مى رسد، و همانند مركب زخم برداشته شده از راه باز مى ماند و ديگر نيروى قدم بر داشتن و حركت كردن را نخواهد داشت. امام صادق(ع) مى فرمايد:

«لا تُكرِّهوا إلى أنفسِكُم العبادةَ؛ (2)

عبادت را به خودتان تحميل نكنيد در حالى كه كراهت داريد».

امام حسن مجتبى(ع) مى فرمايد:

«لمّا حضرتْ والدي الوفاةُ أقبلَ يوصي - إلى أن قال - و اقتصِدْ في عبادتِكَ، و عليكَ فيها بالأمرِ الدائمِ الذي تُطيقُهُ؛ (3)

زمانى كه فوت پدرم فرارسيد (از جمله وصيّت او اين بود كه) به من وصيّت فرمود: در عبادت خود ميانه رو باش و در عبادت به كارى كه مداوم و در توان تو است بپرداز».

خداوند در مورد خواندن نماز مى فرمايد:

«قُلِ ادْعُواْ اللَّهَ أَوِ ادْعُواْ الرَّحْمَنَ أَيًّامَّا تَدْعُواْ فَلَهُ الْأَسْمَآءُ الْحُسْنَى وَلَاتَجْهَرْ بِصَلَاتِكَ وَلَاتُخَافِتْ بِهَا وَابْتَغِ بَيْنَ ذَلِكَ سَبِيلاً؛ (4)

بگو (اى محمّد)، كه خدا را به اسم اللَّه يا رحمان يا به هر يك از اسماى ديگر كه مى خواهيد بخوانيد، اسماى نيكو همه مخصوص اوست؛ زيرا اوصاف جمال و جلال حضرتش بى شمار است و تو در نماز نه صدايت را بسيار بلند و نه بسيار آهسته گردان، بلكه راه وسط و ميانه روى را اختيار كن».

امام باقر به امام صادق(ع) مى فرمايد:

«يا بُنيَّ، عليك بالحسنةِ بين السيِّئتَينِ تمحوهما. قالَ: و كيفَ ذلكَ يا أبةَ؟ قال: مِثْلُ قولِ اللَّهِ "و لا تجهر بصلاتك" سيّئة و "لا تخافت بها سيَّئة و ابتغ بين ذلك سبيلا" حسنه؛ (5)

پسرم، بر تو باد به خوبى بين دو گناه، كه آنها را از بين مى برد. (امام صادق(ع)) مى فرمايد: چگونه مى شود اى پدر، (امام باقر(ع)) مى فرمايد: (اين) مانند فرمايش خداوند است كه مى فرمايد: تو در نماز نه صدايت را بسيار بلند و نه بسيار آهسته گردان، بلكه راه وسط و ميانه را اختيار كن».

در جريانى در صدر اسلام به پيامبر اكرم(ص) خبر دادند كه جمعى از اصحاب در عبادت غرق شده اند. پيامبر ناراحت و عصبانى به مسجد تشريف آورد و فرياد كشيد: اين جمع را چه شده است (چه مشكل و مرضى دارند)، شنيده ام كه چنين افرادى در امّت من پيدا شده اند، من كه پيامبر شما هستم اين گونه نيستم؛ هيچ وقت همه شب را تا به صبح عبادت نمى كنم، قسمتى از آن را به استراحت مى پردازم و به خانواده و همسران خود رسيدگى مى كنم؛ هر روز، روزه نمى گيرم، بعضى روزها را افطار مى كنم، كسانى كه چنين روشى را در پيش گرفته اند از سنّت و راه و روش من خارج هستند.

نقل شده است روزى پيامبر گرامى به عبد اللَّه، پسر عمرو عاص فرمود: شنيدم تا صبح عبادت مى كنى و روزها روزه مى گيرى. عبداللَّه گفت: بله يا رسول اللَّه. حضرت فرمود: ولى من اين طور نيستم و قبول هم ندارم و اين كار صحيحى نيست، ترك كن.

در واقعه ديگرى امام على(ع) در بصره به عيادت يكى از يارانش علاء بن زياد حارثى مى رود و چون چشمش به خانه وسيع او مى افتد، مى فرمايد:

«ما كنتَ تصنَعُ بسِعَةِ هذه الدارِ في الدنيا وأنتَ إليها في الآخرة كُنْتَ أحوجَ، و بَلَى إن شئْتَ بَلَغْتَ بِها الآخرةَ، تَقْرِي فيها الضيف، و تصلُ فيها الرَحِمَ، و تطلِعُ منها الحقوقَ مطالِعَها، فإذا أنت قد بلغت بها الأخرة. فقال له العلاء: يا أمير المؤمنين! أشكوا إليك أخي عاصم بن زياد، قال: و ما له؟ قال: لبس العباءة و تخلّى عن الدنيا. قال: علىَّ به. فلمّا جاء قال: يا عُدَيَّ نفسِهِ! لقد اسْتَهامَ بكَ الخبيثُ، أما رحِمتَ أهلكَ و ولَدَكَ. أترى اللَّه أحلَّ لك الطيّباتِ و هو يَكْرَهُ أنْ تأخُذها؟ أنت أهونُ على اللَّه من ذلك. قال: يا أمير المؤمنين! هذا أنتَ في خشونَةِ ملبسِكَ و جُشُوبَةِ مأكلكَ. قال: ويحكَ! إنّي لستُ كأنتَ. إنَّ اللَّه تعالى فرَضَ على أئمّةِ العدلِ (الحقّ) أنْ يُقدِّروا أنفسهم بضَعَفةِ الناس كيلا يَتَبَيَّغَ بالفقيرِ فقْرُه؛ (6)

اين خانه را با اين وسعت در اين دنيا براى چه مى خواهى، با اين كه در آخرت به آن نيازمندترى، مگر اين كه بخواهى به وسيله آن به آخرت برسى، يعنى در آن مهمانان را گرامى دارى، صله رحم نمايى و بدين وسيله حقوق لازم خود را انجام بدهى كه در اين صورت به وسيله اين خانه به آخرت نايل شده اى.

علاء گفت: اى امير مؤمنان، از برادرم، عاصم بن زياد، پيش تو شكايت مى آورم. امام فرمود: مگر چه كرده؟ علاء پاسخ داد: عبايى پوشيده و از دنيا كناره گرفته است. امام فرمود: او را حاضر كنيد. هنگامى كه آمد به او فرمود: اى دشمنِ جان خود، شيطان در تو راه پيدا كرده و هدف تير او قرار گرفته اى؛ آيا به خانواده و فرزندانت رحم نمى كنى؟ تو خيال مى كنى خداوند حكيم، به ظاهر، طيّبات را بر تو حلال كرده، امّا در واقع دوست ندارد كه از آنها استفاده كنى؟ تو در نزد خداوند بى ارزش تر از آنى كه بدين گونه با تو رفتار كند.

عاصم گفت: اى امير مؤمنان، امّا تو خود لباس خشن مى پوشى و با آن غذاى ناگوار زندگى مى كنى (در حالى كه امام ما هستى و بر ما لازم است به تو اقتدا كنيم). امام فرمودند: واى بر تو، من مثل تو نيستم (وظيفه ما غير از وظيفه شماست)، خداوند بر پيشوايان حقّ، واجب كرده كه بر خود سخت گيرند و هم چون طبقه ضعيف مردم باشند تا ندارىِ فقير، پيشوايان را به هيجان نياورد كه از فرمان خداوند سرپيچى كنند».

البته زهد به اين معناست كه دل بستگى به دنيا نداشته باشيم، نه اين كه براى كسب و امرار معاش خود و اهل و عيال و امورى از اين قبيل كوشش نكنيم؛ چرا كه اگر انسان از چنين كوششى دست بكشد يك وقت به يك جايى مى رسد كه ممكن است دست گدايى و نياز را به سوى هركس و ناكس دراز كند و حتّى ممكن است به جايى برسد كه حاضر شود در مقابل اخذ مبلغى، گرچه ناچيز، هر نوع عمل خلاف شرعى را انجام دهد وبه دنبال اين عمل، برخلاف تصور آغازين نتيجه اى وارونه خواهد داشت و در نهايت كار، خسرالدنيا و الآخرة خواهد بود، زيرا از يك سو نه از دنيا مثل دنيا پرستان استفاده كرده و بهره برده كه لا اقل دلش براى اين زحمات بيهوده نسوزد و از آن سوى ديگر هم،اين گونه اعمال اجر و پاداش اخروى را به همراه نخواهد داشت؛ چرا كه بر خلاف رويه و روشى كه ادّعا مى كرده، زحمت كشيده است، بلكه بايد منتظر عذاب و مؤاخذه نيز باشد.

رئيس مذهب جعفرى، امام صادق(ع) مى فرمايد: «ليسَ الزهدُ في الدنيا بإضاعةِ المالِ، و لا بِتحريمِ الحلالِ، بل الزهدُ في الدنيا أنْ لا تكونَ بما في يدِكَ أوثقَ منكَ بما في يدِ اللَّهِ عزّ و جلّ؛ (7)

زهد در دنيا به رها كردن مال و حرام نمودن حلال نيست، بلكه زهد آن است كه به آنچه در دست خودت مى باشد بيش تر از آنچه در اختيار خداست اطمينان نداشته باشى».

روش و شيوه دينِ اسلام تعادل است، هم طرف دار قدرت اخلاقى است و هم طرف دار قدرت اقتصادى و نيز طرف دار قدرت هاى ديگر، امّا با رعايت موازين شرع. در اين باره، ابن ادرع از پيامبر اكرم(ص) آورده است:

«إنَّ رسول اللَّه(ص) رأى رجلاً يصلِّي فترآه ببصرِهِ ساعةً، فقال: أتراهُ يصلِّي صادقاً؟ قلت: يا رسول اللَّه، هذا أكثرُ أهلِ المدينة صلاةً. فقال: لا تُسمِعْهُ فتُهلِكَه . و قالَ: إنَّ اللَّهَ إنَّما أراد بهذه الأُمّةِ اليُسرَ، و لا يريدُ بهمُ العُسرَ؛ (8)

رسول گرامى اسلام، مردى را ديد كه مشغول خواندن نماز بود. چند لحظه با چشم خود او را نگاه كرد، بعد فرمود: آيا خيال مى كنى اين شخص واقعاً نماز مى خواند؟ ابن ادرع مى گويد: من به حضرت عرض كردم: اى رسول خدا، اين مرد از كسانى است كه در مدينه از همه بيش تر نماز مى خواند (مشهور به كثير الصلاة است). پيامبر فرمود: اين حرفى كه زدى به گوش او نرسان كه او را نابود مى كنى؛ (زيرا خيال مى كند كه كار خوبى را انجام مى دهد و باعث مى شود اين عمل در او شدّت بيش تر پيدا كند، علاوه بر اين كه شبهه ريا نيز در آن هست)، همانا كه خداوند آسانى را براى اين امت اراده كرده و دشوارى و سختى را اراده نكرده است».

پيامبر خدا(ص) در همين زمينه مى فرمايد:

«أحَبُّ الأديانِ إلى اللَّه الحنفيَّةُ السمحةُ؛ (9)

محبوب ترين دين ها نزد خداوند، آيين آسان حنيف است».

و باز مى فرمايد:

«بعثتُ بالحَنَفِيَّةِ السمحةِ، و مَن خالف سُنَّتي فليس منّي؛ (10)

من براى آوردن دين آسان حنيف برگزيده شدم و هر كه با سنّت و روش من مخالفت كند از من نيست».

در همين زمينه، موارد بسيارى در طول تاريخ نقل شده است؛ از باب مثال، در زمان امام صادق(ع) عدّه اى بودند كه به طريقه و طرز پوشش امام(ع) اعتراض مى كردند؛ اين كسان معناى زهد را نفهميده بودند و خيال مى كردند زهد اين است كه انسان بايد لباس كهنه و پوسيده بپوشد و غذاى آن چنانى، كه مختصر و فقيرانه باشد، مصرف كند و يا اين كه مؤمن اصلاً از لذّتِ دنيا بهره اى ندارد، بلكه بايد صبر كند تا در آخرت نصيبى برگيرد.

معمولاً افرادى كه چنين روش افراطى را مخصوصاً نسبت به امور عبادى دارند، فسادشان در زندگى به مراتب بيش تر از افرادى است كه حتّى دين ندارند و اولياى خدا(ع) بيش ترين زجر و زحمت را از همين گروه متحمّل شده اند. از اين روست كه پيامبر گرامى اسلام(ص) مى فرمايد:

«قَصَم ظَهري رجلان: عالمٌ مُتَهَتّكٌ، و جاهلٌ مُتَنَسِّكٌ؛ (11)

دو نفر پشت مرا شكستند: يكى عالم بى بند و بار و ديگرى جاهل خشك مقدّس و نادان».

و يا در مورد اميرالمؤمنين(ع) ملاحظه مى شود كه بزرگ ترين ضربه اى كه به او وارد شد از طريق همين نوع افراد كج فهم و نادان و مقدّس مآب بود، كه حتّى علناً بر روى حضرتش شمشير كشيدند و وقاحت و بى شرمى را تا به جايى رساندند كه او را كافر شمردند و قتلش را واجب دانستند و همين طور در مورد ديگر اولياى الهى.

اسلام در امور مختلفى، به خصوص امور عبادى، بيش تر به كيفيّت و چگونگى عمل، ارزش و بها مى دهد تا كمّيّت و مقدار و خشنودى پروردگار در گرو چنين عملى است، اگرچه اين كه مقدار آن عمل به حسب ظاهر قليل و اندك باشد. امام صادق(ع) مى فرمايد:

«اجتهدتُ في العبادةِ وأنا شابٌّ، فقال لي أبي: يا بنيّ دون ما أراك تصنع؛ فإنَّ اللَّهَ عزّوجلّ إذا أحبّ عبداً رضيَ عنه باليسيرِ؛ (12)

من جوان بودم و در عبادت سختى مى كشيدم، پدرم به من فرمود: پسر جانم، كم تر از آن كه مى بينم عبادت كن؛ زيرا خداوند - عزّ و جلّ - وقتى بنده اى را دوست داشته باشد به اندك از او راضى مى شود».

و در روايت ديگر اين گونه بيان شده كه امام صادق(ع) مى فرمايد:

«مَرَّ بي أبي و أنا بالطوافِ و أنا حدثٌ وقد اجتهدتُ في العبادةِ، فرآني و أنَا أتصأَّبُ عَرَقاً، فقال لي: يا جعفرُ، يا بنيّ! إنَّ اللَّه إذا أحبَّ عبداً أدخلَهُ الجنّةَ و رضِيَ عنهُ باليسيرِ؛ (13)

پدرم در طواف بر من گذشت و حال آن كه من جوانى نورس بودم و در عبادت كوشش مى كردم، مرا ديد كه عرق مى ريزم، به من فرمود: اى جعفر، اى پسرجان، به راستى وقتى خداوند بنده اى را دوست داشته باشد او را به بهشت مى برد و از او به اندك عبادتى راضى مى شود».

اصولاً ملاك در تمييز افراد دين دار از غير دين دار اين نيست كه مثلاً آدمى است كه زياد نماز مى خواند يا روزه مى گيرد و يا هر شب نماز شبش ترك نمى شود و امثال اينها؛ زيرا ممكن است گرگى به لباس ميشى در آمده باشد؛ چنين افرادى وقتى مى بينند كه مردم براى افراد دين دار ارزش و مقام خاصّى قائل هستند و به آنها اعتماد مى كنند،چند روزى به كارهاى خود رنگِ غليظ اسلامى مى دهند و راه اجراى اهداف شوم خود را هموار مى كنند. اشخاصى كه به اين گونه افراد اعتماد كرده بودند هنگامى چشم باز مى كنند و آگاه مى شوند كه ديگر كار از كار گذشته و دير شده است.

البته ممكن است اين افراد، فكرهاى شيطانى هم نداشته باشند، بلكه افرادى سالم باشند، امّا شيطان به دليل شيطنت و خصومتى كه با انسان دارد، اين گونه افراد را به واسطه افراط در اعمالِ به ظاهر عبادى دچار كبر و نخوت كند و آنها را به جايى برساند كه ديگر هيچ كس را قبول نداشته باشند و بدتر از همه اين كه چنين شخصى ممكن است خودش خيال كند كه صراط مستقيم همين است كه او مشغول است و البته جاى چنين تخيّلى نيز هست؛ زيرا شخص مبتلا مى بيند اين اعمالى كه انجام مى دهد، همه اش ذكر و ياد خدا و خلاصه سرتاسر عبادت است، پس جايى براى اين كه او شك كند كه آيا اعمالش درست است يا خطا نمى ماند، در حالى كه غافل است از اين كه شيطان چقدر حيله گر است؛ اميرالمؤمنين(ع) مى فرمايد:

«يا كميلُ! لا تغترَّ بأقوامٍ يصلّونَ فيطيلونَ، و يصومونَ فيداومونَ، و يتصدَّقونَ فيحسَبونَ أنَّهم موقوفونَ، يا كميلُ! أُقسم باللَّهِ لسمعتُ رسولَ اللَّهِ(ص) يقول: إنَّ الشيطانَ إذا حملَ قوماً على الفواحشِ مثلِ الزنى و شربِ الخمرِ والربا و ما أشبه ذلك من الخَنى و المآثم حبَّبَ إليهم العبادةَ الشديدةَ و الخُشُوعَ و الركوعَ و الخضوعَ و السجودَ، ثُمَّ حملهم على ولايةِ الائمَّةِ الذينَ يدعونَ إلى النارِ و يومَ القيامةِ لايُنْصَرون؛ (14)

اى كميل، گول نخور نسبت به اشخاصى كه نماز مى خوانند و آن را طولانى مى كنند و روزه مى گيرند و بر آن مداومت مى كنند و صدقه مى دهند و حال اين كه خيال مى كنند (عمل عبادى و با اجرى را انجام مى دهند)، ولى (اين افراد در روز قيامت) در معرض حساب رسى قرار خواهند گرفت.

اى كميل، به خداوند قسم از پيامبر(ص) شنيدم كه مى فرمود: همانا شيطان هنگامى كه بخواهد كسانى را به فحشا، مانندِ زنا، شراب خورى، رشوه و چيزهايى از قبيل بدى و گناه بكشاند عبادت بسيار و خشوع و ركوع و افتادگى و سجود را (افراطى) در نزد آنها محبوب مى كند، سپس آنان را به طرف رهبرانى مى كشاند كه آنها را به آتش جهنّم دعوت مى كنند و در روز قيامت يارى نمى شوند».

جابر مى گويد به امام باقر(ع) عرض كردم:

«إنّ قوماً إذا ذُكِّروا بشي ء من القرآنِ أو حُدِّثُوا به، صَعقَ أحدهم حتّى يُرى أنَّه لو قُطِّعت يداه و رجلاه لم يشعر بذلك! فقال: سبحان اللَّه، ذاك من الشيطان، ما بهذا أُمروا. إنَّما هو اللينُ و الرَّقةُ و الدمعةُ و الوَجلُ؛ (15)

همانا افرادى هستند كه اگر آيه اى از قرآن براى آنها تلاوت بشود، غش مى كنند، به گونه اى كه ديده مى شود اگر در آن حال، دست و پاى آنها را قطع كنند احساس نمى كنند (گويا كه اصلاً چيزى اتفاق نيفتاده است). پس حضرت فرمود: خداوند منزّه است، اين حالت از شيطان است،(خلق) به اين حالت امر نشده اند، همانا (دين) يعنى نرمى و ملاطفت و رقّت قلب و اشك و ترس، از خوف خدا».

در خصوص اعتدال و اختصار در امور عبادى، مرحوم كلينى(ره) در كتاب كافى بابى دارد به عنوان «الإقتصاد في العباده» و مرحوم شيخ حرّ عاملى در كتاب وسائل الشيعه بابى دارد تحت عنوان «استحباب الإقتصاد في العبادة» و هم چنين در كتب ديگر، به عناوين مختلف، بر اين مطلب اشاره و تأكيد كرده اند.

2. اعتدال در گفت و شنود

همان طور كه بسيارى از موارد اصلاح جامعه، به نحوه چرخش زبان بسته است، ريشه يكى از بزرگ ترين مشكلات و فساد آن نيز به همين چرخش زبان وابسته مى باشد، به صورتى كه در مواردى، زبان سرخ، سر سبز مى دهد بر باد و كم هستند كسانى كه در اين ميان اعتدال را رعايت بنمايند؛ مولاى متّقيان على(ع) مى فرمايد:

«قَلَّما يُنصِفُ اللّسانُ في نشرِ قبيحٍ أو إحسانٍ؛ (16)

كم است كسى كه زبان خودش را در پراكنده كردن قبيحى يا احسانى معتدل كند».

براى اصلاح اجتماع لازم است كه وسايل سلامت زبان فراهم شود و يكى از راه هايى كه براى اين جهت در نظر گرفته شده است در مرحله اوّل اعتدال در شنيدنى ها و گفتنى هاست، پيامبر خدا(ص) در اين باره مى فرمايد:

«إنَّ موسى(ع) لقي الخضر(ع) فقال: أوصنى. فقال الخضر: يا طالِبَ العلم! إنَّ القائلَ أقلُّ ملالةً من المستمعِ؛ فلا تُمِلّ جُلساءَك إذا حدَّثَتْهم - إلى أنْ قال - و لاتكوننَّ مِكثاراً في المنطقِ مهذاراً. إنَّ كثرة المنطق تشينُ العلماء و تبدي مساوئ السخفاء و لكن عليك بذي اقتصادٍ؛ فإنَّ ذلك من التوفيقِ و السَّدادِ؛ (17)

همانا كه موسى(ع) خضر(ع) را ملاقات كرد، پس موسى فرمودند: مرا توصيه اى بفرما. خضر فرمودند: اى جستجو كننده علم، همانا گوينده كمتر دل تنگ و خسته مى شود تا شنونده، پس هنگامى كه سخن مى گويى هم نشين هاى خودت را افسرده مكن تا اين كه فرمود: در گفتار زياده گو و پر سخن مباش؛ زيرا زياده گويى در سخن عالمان را خوار و خفيف مى كند و معايب افراد كم عقل را آشكار مى كند، و ليكن بر تو باد به اقتصاد و ميانه روى كه اين خود توفيق و موفّقيّت افراد است».

اميرالمؤمنين(ع) مى فرمايد:

«الإكثار يُزِلُّ الحكيمَ و يُمِلُّ الحليمَ؛ فلا تُكْثِرْ فَتَضْجُرَ و تُفْرِطْ فَتَهِنَ؛ (18)

زياده گويى، انسانِ حكيم را مى لغزاند و انسانِ بردبار و صبور را ملول و دل آزرده مى كند، پس زياده سخن مگو كه دل گير كنى و كوتاهى مكن كه خوار شوى».

آن حضرت در حديث ديگر چنين مى فرمايد:

«و لا تُحَدّث الناسَ بكلِّ ما سمعتَ فكفى بذلك كِذباً، و لاتَرُدَّ على الناس كلُّ ما حَدَّثُوك به فكفى بذلك جَهلاً؛ (19)

تمام آنچه را مى شنوى براى مردم بازگو مكن (چرا كه راست و دروغ با هم مخلوط است). اين كار، تو را به دروغ متّهم مى كند و هم چنين تمام آنچه براى تو نقل مى كنند تكذيب مكن، زيرا همين براى نادانى تو كافى است».

بنابراين، هر گفته و سخنى به ويژه درباره امور دينى را سريع نبايد باور كرد تا چه رسد به اين كه در بيان و عمل به آن دچار افراط شويم و حتّى مدّت ها سنگ آن مطلب را به سينه بزنيم و از آن دفاع كنيم و چه بسا قوانينى هم در اين باره وضع كنيم و به دنبال آن، پيامدهاى ناگوارى پيش آيد كه دامنگير شخص و جامعه شود و بعد از مدّت ها معلوم شود اصلاً اين سخن اساسى نداشته و مجعولات و توهّماتى بيش نبوده است و اين جاست كه اين سؤال مطرح مى شود كه مسؤوليت اين زمانِ صرف شده و نيز شبهاتى كه ناخودآگاه از اين راه به وجود آمده، به عهده كيست به همين دليل، در شرع مقدّس توصيه شده است كه انسان مؤمن ابتدائاً بايد فَطِن و زيرك و هوشيار باشد، همان گونه كه اميرالمؤمنين(ع) در صفت مؤمن مى فرمايد:

«كيِّسٌ في رِفْقٍ (20) » يعنى، از صفات مؤمن اين است كه در عين ملايمت و داشتن رفتار نرم، زيرك و باهوش باشد.

كلام قبل از اين كه از دهان انسان خارج شود بايد درست پخته و سنجيده شود. اگر كسى قصد نقل خبرى را دارد، اوّل بايد صحت و سقم آن را بررسى كند و آن گاه در صورت مصلحت، بيان كند و هم چنين است در مورد قبول و ترتيب اثر دادن به آن خبر؛ البته در اين موارد نبايد اعتدال و ميانه روى را از دست بدهد، تا در صورت خلاف تصوّر، خيلى از مطلب دور نشده باشد و راهى براى جبران و برگشت باقى مانده باشد؛ اميرالمؤمنين(ع) مى فرمايد:

«إيّاك و الكلامَ فيما لا تَعْرِفُ طريقَتَهُ و لا تعلَمُ حقيقَتَهُ؛ فإنَّ قَولَكَ يَدلُّ على عقلِكَ، و عبارتُكَ تنبئُ عن معرفَتِك، فتوَقَّ مِن طولِ لسانِكَ ما أمِنْتَهَ، و اختصر مِن كلامك ما استحسنته، فإنَّه بك أجملُ و على فضلِكَ أدَلُّ؛ (21)

بپرهيز از سخن گفتن در باره چيزى كه نمى شناسى و از راه آن اطلاع ندارى و حقيقت و واقعيّتِ آن را نمى دانى؛ زيرا گفتار تو بر (زياد و نقصان) عقل تو دلالت مى كند و كلام تو از شناخت تو خبر مى دهد، پس درازى زبان خود را از آنچه ايمن باشى نگاه دار (كلام و سخن خود را با حرف بى ربط ضايع مكن) و در گفتن اكتفا كن به سخنى كه آن را نيكو مى دانى، كه اين براى تو زيباتر است و قدر و منزلت تو را بيش تر مى رساند».

آن حضرت در روايتى ديگر، اساسِ سلامتى از گرفتارى ها را تفكّر كردن قبل از ابراز داشتن مى شمرد:

«أصلُ السلامةِ من الزللِ الفكرُ قبلَ الفعل، و الرَّوِيّةُ قبلَ الكلامِ؛ (22)

اساس سلامتى از لغزش ها، فكر كردن است قبل از انجام كار و تأمّل كردن پيش از سخن گفتن».

در اين جا علّت اين همه اهمّيّت دادن آيات و روايات و نيز حكما كه گفتند: اساس اخلاق فاضله انسانى، تعادل در امور است تا حدودى روشن مى شود؛ زيرا مثلاً در مورد زبان ديده مى شود كه اكثر مفاسد و شرور و مصالح و امور خير به نحوه چرخش همين زبان بستگى دارد. اگر تعادل در اين تكه گوشت رعايت شود، جامعه را به اصلاح در خواهد آورد و صفات ناپسند، از قبيل غيبت، تهمت و... از جامعه رخت بر خواهد بست و صفات حسنه و پسنديده جاى گزين آن خواهد شد، از آن طرف هم رعايت نكردن اين اصل با ظهور صفاتِ نكوهيده و ناصحيح شروع و به فساد و تباهى جامعه منجر خواهد شد.

3. اعتدال در لحن گفتار

درباره شيوه لحن و سخن گفتن، پروردگار متعال چنين مى فرمايد:

«وَاغْضُضْ مِن صَوْتِكَ إِنَّ أَنكَرَ الْأَصْوَتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ؛ (23)

و سخن آرام بگو، نه با فرياد و صداى بلند؛ چرا كه (اگر بنا باشد هر كه صدايش بلندتر باشد محبوب تر باشد، بايد صداى الاغ از همه صداها بيش تر مورد توجّه و احترام باشد، زيرا كه صدايش از همه بلندتر است؛ ولى با اين حال ديده مى شود كه نه تنها اين صدا زيبا و قابل توجّه نيست بلكه) زشت ترين صداها صداى الاغ است».

و اميرالمؤمنين(ع) نيز مى فرمايد:

«ثلاثٌ فيهنَّ المروءةُ... غَضُّ الصوتِ؛ (24)

سه صفت است كه در آنها جوانمردى و مردانگى قرار دارد، (دومى از آن صفات) پايين آوردن صداست - به صورتى كه صدا بيش تر از متعارف بلند نباشد».

4. اعتدال در امر تبليغ دين

اميرالمؤمنين(ع) مى فرمايد: «الفقيهُ كلُّ الفقيه مَن لمُ يقنِّطِ الناسَ من رحمةِ اللَّهِ، و لم يُؤْيِسْهُمْ من رَوْحِ اللَّه، و لم يُؤمِنْهُمْ من مكرِ اللَّه؛ (25)

فقيه و داناى كامل كسى است كه مردم را از رحمت الهى نااميد و از لطف و رحمت او مأيوس نكند و آنها را (نيز) از كيفر و مكر و مجازات هاى غافلگيرانه خداوند ايمن و آسوده ننمايد».

در شأن نزول آيه شريفه «لَآ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَىِ ّ» (26) ذكر شده كه عدّه اى از انصار (يعنى مردم مدينه و اوس و خزرج) پيش از اين كه پيامبر(ص) به مدينه مشرّف شوند بچّه هاى خود را براى يادگيرى پيش يهودى ها، كه تعدادى از آنها باسواد بودند، مى فرستادند. وقتى اسلام به مدينه آمد بت پرست ها مسلمان شدند، ولى اكثر يهودى ها به دين خود باقى ماندند، مگر تعداد كمى كه مسلمان شدند. اين قضيّه ادامه داشت تا جريان بنى نضير پيش آمد و بنا شد كه به سبب خيانت و نقض پيمانى كه مرتكب شده بودند از وطن خود مهاجرت كنند. بچّه هاى انصار كه با اين يهودى ها محشور شده و حتّى به دين آنها مايل شده بودند، اظهار داشتند كه اگر بنا باشد اينها از شهر خارج شوند ما هم با آنها همراه خواهيم شد. پدرهاى اين بچّه ها گفتند: شما نه تنها حقّ خروج با آنها را نداريد، بلكه بايد مسلمان نيز بشويد. پيامبر فرمود: بايد ندارد، شما اسلام را به آنها عرضه كنيد، اگر پذيرفتند كه پذيرفتند وگرنه اسلام اجبارى هرگز نمى خواهيم: «لَآ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ...»؛ اكنون حقيقت و راه صحيح از ناصحيح روشن شده است، اگر راه ناصحيح را برگزينند مشكل مربوط به خود آنهاست (و در واقع ما حجّت را بر آنها تمام كرده ايم).

نكته اى كه بيان شد بسيار مهم است، چرا كه حتّى در عقيده، و لوآن كه آن عقيده به طور يقين عقيده صحيحى باشد، نبايد مطلب را از حدّ و حدود خود خارج كرد. هر چند ممكن است به حسب ظاهر، خيال شود حتّى با افراط و زياده روى مى توان افرادى را تحت مجموعه اى درآورد، ولى بايد اين نكته را در نظر داشت كه اين فشار به صورت آتش زير خاكستر باقى خواهد ماند و در نزديك ترين فرصت ممكن، درست در نقطه مخالف و آن هم متأسفانه به صورت خيلى شديدتر، و از حدّ خارج شده تر، بروز خواهد كرد.

با توجّه به اين نكته، ملاحظه مى شود كه اين نوع حركاتِ نسنجيده عواقب وخيمى را به همراه خواهد داشت و اين جهت، همان گونه كه اشاره شد، نه به اين سبب است كه در دين و مذهب نقصانى وجود دارد، بلكه نقصان مربوط به مجريان و مبلّغان دين و مذهب است؛ از باب مثال، غذاى مورد علاقه كسى را اگر چند روز پى در پى، هر روز در چند وعده، به او بخورانند، به سه الى چهار روز نمى كشد كه چنان از غذاى مورد طبع و علاقه خود منزجر مى شود كه اگر حتّى اسم آن غذا را هم بشنود ممكن است حالت تهوّع به او دست دهد؛ اين نه به دليل اين است كه غذا مشكل دارد، بلكه نقصان مربوط به نوع تغذيه است.

لذا دشمنان دين و مذهب اين نكته را خوب دريافته اند و در اجراى نقشه هاى خود، به عنوان يك روشِ كارساز، از آن به نحو احسن استفاده مى كنند و متأسفانه افراد متدّين و بى غرضى هم ناخواسته براى چنان افراد سودجويى مَركب مى شوند و حتّى در اين راه متحمّل زحمات زيادى نيز مى شوند و پيش خود تصوّر مى كنند كه كار نيكو و با اجرى انجام داده اند.

امام صادق (ع) در ضمن روايتى اصحاب را به رفق و مدارا با مردم توصيه مى فرمايد و اين كه افراد بايد از افراط و تفريط در امور برحذر باشند و با هركس به فراخور حال او رفتار نمايند؛ آن گاه حكايت زير را براى آنها نقل مى فرمايد:

«و سأضربُ لك مثلاً، إنَّ رجلاً كانَ لهُ جارٌ؛ و كانَ نصرانيّاً، فدعاه إلى الإسلام و زيّنهُ له، فأجابه، فأتاه سحيراً فقرعَ عليهِ البابَ، فقالَ: مَنْ هذا؟ قالَ: أنا فلان، قال: و ما حاجَتُكَ؟ قال: توضّأ و البَسْ ثَوبيْك و مُرَّ بنا إلى الصلاةَ. قال: فتوضّأ و لبسَ ثوبَيهِ و خرجَ معهُ. قال: فصلّيا ما شاء اللَّه ثمّ صلّيا الفجْرَ، ثمّ مكثا حتّى أصبحا، فقام الذي كان نصرانيّاً يريدُ منزلَهُ، فقال الرجلُ: أين تذهب؟ النهارُ قصيرٌ، و الذي بينك و بين الظهر قليلٌ. قال: فجلس معه إلى أن صلّى الظهر، ثمّ قال: و ما بينَ الظهرِ والعصرِ قليلٌ، فاحتبسه حتّى صلّى العصرَ. قال: ثمّ قام و أراد أن ينصرف إلى منزله فقال له: إنَّ هذا آخر النهار، و أقلُّ من أوّله، فاحتبسَهُ حتّى صلّى المغرب، ثمّ أرادَ أنْ ينصرفَ إلى منزله فقال له: إنّما بَقِيَتْ صلاةٌ واحدةٌ، قال: فمكثَ حتّى صلّى العشاء الآخرةَ ثمّ تفرّقا، فلمّا كان سحيراً غدَا عليه فضربَ عليهِ البابَ، فقال: مَن هذا؟ قال: أنَا فلانٌ، قال: و ما حاجَتُكَ؟ قال: توضّأْ والبسْ ثوبيكَ و اخرجْ فصلِّ، قال: اطلُبْ لهذا الدينِ من هو أفرغُ منّي، و أنَا إنسان مسكينٌ و عليَّ عيالٌ. فقال أبو عبد اللَّه(ع): أدخلَهُ في شي ءٍ أخرجه منه، أو قال: أدخَلَهُ من مِثلِ ذِه و أخرجه مِن مِثلِ هذا؛ (27)

شخصى بود كه همسايه اى داشت و همسايه او نصرانى بود، همسايه نصرانى به دعوت همسايه مسلمان، اسلام آورد.به هنگام سحر مرد نصرانى متوجّه شد كه كُوبه در به صدا در آمد. گفت: چه كسى است در مى زند. كوبنده دَر گفت: من هستم (و خودش را معرفى كرد كه من همسايه مسلمان تو هستم كه به دست من اسلام آوردى). مرد نصرانى گفت: چه كار دارى؟ مرد مسلمان گفت: وضو بگير و لباست را بپوش و همراه ما به نماز بيا.(مرد نصرانى همراه مرد مسلمان به مسجد رفت) و مرد مسلمان گفت: هرچه مى خواهى نماز بخوان. (اين جريان ادامه داشت تا اين كه فجر صادق ظاهر شد) و سپس نماز صبح را نيز خواندند و بعد از آن قدرى صبر كردند تا صبح شد (و هوا روشن شد). مرد نصرانى قصد كرد به منزل خود برود كه مرد مسلمان گفت: كجا مى روى؟ ديگر چيزى به ظهر نمانده. مرد نصرانى صبر كرد تا اين كه ظهر شد و نماز ظهر را خواند و باز عزم رفتن كرد كه همسايه اش گفت: كجا مى روى، بين نماز ظهر و عصر چيزى باقى نمانده. لذا او را نگه داشت تا نماز عصر را هم خواند. باز قصد كرد به منزل برود كه مرد مسلمان گفت: ديگر زمان زيادى به نماز مغرب نمانده و مجدداً او را از رفتن باز داشت تا اين كه نماز مغرب را هم خواند و اراده كرد به خانه اش برود كه بار ديگر همسايه اش مانع رفتن او شد و گفت: تا نماز عشا چيزى نمانده و نماز عشا را خواندند و از هم جدا شدند.

براى بار دوم، سحرگاه همان شب، مرد مسلمان به در خانه تازه مسلمان آمد و در را كوبيد. مسيحىِ تازه مسلمان پشت در آمد و از كوبنده در سؤال كرد كه كيستى؟ مرد همسايه خودش را معرفى كرد. گفت: چه كار دارى؟ گفت: وضو بگير و لباست را بپوش و به همراه من براى نماز بيا. مرد مسيحىِ تازه مسلمان شده گفت: براى اين دين، يك آدمى بى كارتر از من پيدا كن، من آدمى بيچاره و عيالمندم.

امام صادق(ع) در ادامه مى فرمايد: او را داخل در چيزى (دين اسلام) كرد و (باز خودش) او را از همان چيز (اسلام) خارج كرد».

از اين روست كه رسول اللَّه(ص) مى فرمايد:

«يَسِّروا و لا تعسِّروا، و سكِّنوا و لا تنفِّروا؛ (28)

آسان بگيريد و سخت مگيريد و رام كنيد و رم ندهيد».

يكى از بزرگ ترين نتايج مخرِّب اين گونه تبليغ كردن اين است كه انسان با تبليغ غلط، از دين چنان تصويرى ارائه مى دهد كه فرد تا عمر دارد نه تنها به هيچ وجه گِرد چنين دينى نخواهد گشت، بلكه از شنيدن اسم آن هم متنفّر خواهد شد. اين مثال نسبت به يك فرد بود و حكايت از همين قرار است اگر كسى خواسته باشد جمعيّتى را اين گونه و به اين روش غلط تبليغ و ارشاد كند.

على رغم آنچه ذكر شد عدّه اى برداشت غلطى از اسلام دارند كه به مرور جزء اعتقادات قطعى آنان گشته است، به گونه اى كه حتّى اگر شارع مقدّس -كه اين افراد، مدّعى طرف دارى و تبليغ آن هستند - بگويد آنچه مى پنداريد مراد و منظور من نيست، اى بسا انكار كنند و بگويند: شما متوجّه نيستيد، بلكه مطلب همان است كه ما انجام مى دهيم و البته نمونه ها در اين خصوص كم نبوده و نيست و نخواهد بود.

به مناسبت يادآورى، اين نكته مفيد است كه مى توان از همان اوان كودكى، متعادل فكر كردن و متعادل بودن و ثمرات آن را به روش هاى مختلف به كودكان فهماند؛ مثلاً در انتخاب اسباب بازى، كه حالت كروى، مكعب، استوانه اى و اشكال مختلف ديگر دارند، حالت تعادل و ثبات و عدم آن را به آنها آموزش داد، در ضمن به آنها گوشزد كرد همان گونه كه اشيا هر چه متشكّل تر مى شوند مهار و تحت كنترل در آوردن آنها نيز آسان تر و كم مؤونه تر خواهد بود، هم چنين انسان در زندگى، هر چه متعادل تر باشد، آسان تر و زودتر به منزل خواهد رسيد و....

5. اعتدال در سرزنش و غضب

بزرگان دين فرموده اند: اگر در اجتماع و زندگى روز مرّه به سرزنش نيازشد،بايد از حدّ و اندازه خود خارج نشود؛ چرا كه باعث مى شود طرفِ مورد سرزنش لج كند، كه در اين صورت نه تنها اين نوع نصيحت و سرزنش كردن مفيد نخواهد بود، بلكه زيان بار نيز خواهد شد.

اميرالمؤمنين(ع) مى فرمايد:

«الإفراطُ في الملامةِ يُشِبُّ نارَ اللَّجاجةِ؛ (29)

زياده روى در ملامت و سرزنش كردن، باعث مى شود كه آتشِ لجاجت برافروخته شود».

و اين جهت در خانواده ها زياد ديده مى شود كه اگر فرزندى خلافى را مرتكب شود، قبل از آن كه علّت و انگيزه انجام دادن خلاف را بررسى و ريشه يابى كنند، چنان با شدّت و حدّت با آن برخورد مى كنند كه طرف رميده مى شود و خلافِ خود را نه تنها خلاف و زشت نمى داند، بلكه مطلب را از آنچه بوده بدتر مى كند. لذا يكى از راه هايى كه در اين خصوص توصيه شده است اين است كه با نرمش و رعايت اعتدال تفهيم اتّهام كنند؛ چراكه نرمش با فطرت آدمى سازگارتر است تا شدّت. بنابر اين ، افرادى كه ازاين راه براى اصلاح خطاكاران وارد شده اند، سريع تر و بهتر به نتيجه رسيده اند و به همين جهت، گفته شده است كه اسلام، دين محبّت است. امام صادق(ع) مى فرمايد:

«هل الدينُ إلاَّ الحبُّ؛ (30)

آيا دين چيزى جز محبّت و دوست داشتن است؟».

و در حديثى ديگر، صادق آل محمّد(ص) چنين مى فرمايد:

«إنْ شئتَ أنْ تُكرَمَ فلِنْ، و إنْ شئت أنْ تُهانَ فاخشِنْ، و مَن كَرُمَ أصلُهُ لانَ قلبُهُ، و مَن خَشُنَ عُنْصُرُه غَلُظَ كَبِدُهُ، و مَن فرطَ تورَّطْ؛ (31)

اگر مى خواهى گرامى باشى، نرمش كن (از خودت نرمش به خرج بده) و اگر مى خواهى خوار شوى، درشتى نما. (انسان) پاك طينت، دل نرم است و (كسى كه) ذاتش خراب است سخت دل است و هر كس كه تقصير و كوتاهى كند به پرتگاه مى افتد».

بله، اگر همه راه ها بسته شد آن وقت جاى شدّت است، آن هم با درنظرداشتن حدّ و حدود مقرّر در آن؛ در اين باره امام على(ع) به بعضى از كارگزاران خود چنين سفارش مى فرمايد:

«فاستَعِنْ باللَّهِ على ما أهمَّكَ، و اخلطِ الشدّةَ بضِغْثٍ من اللِّينِ و ارْفُقْ ما كان الرِفقُ أرْفَقَ، واعْتَزم بالشدّةِ حينَ لا يُغني عنكَ إلاَّ الشدّةُ؛ (32)

در مورد امور مهم خود از خداوند كمك بخواه و شدّت و غلظت را با كمى نرمش درهم آميز و در آن جا كه جاى مدارا كردن است مدارا كن و در جايى كه جز با شدّتِ عمل كار از پيش نمى رود شدّت به خرج ده».

مولاى متّقيان حتى در مورد بر خورد با كسانى كه آنها را كافر مى شمارد، رعايت اعتدال را توصيه مى فرمايد و در ضمن نامه اى كه به بعضى از فرماندارانش مى فرستد چنين مرقوم مى فرمايد:

«أمّا بعدُ؛ فإنَّ دَهَاقِينَ أهل بلدكَ شَكَوا منك غِلْظةً و قَسوةً و احتقاراً و جَفْوةً، و نظرتُ فلم أرَهُم أهلاً لأنْ يُدْنَوا لشركِهِم و لا أن يُقْصَوا و يُجْفَوا لعهدِهِم، فالبَسْ لهم جِلْباباً من اللِّيْنِ تَشوبُهُ بطَرَفٍ من الشِّدَّةِ، و دَاوِلْ لهم بين القَسوةِ و الرأفةِ، و امزُج لهم بين التقريبِ والإدناء، و الإبعادِ و الإقصاء إن شاءاللَّه؛ (33)

امّا بعد، دهقانان محل فرماندارى ات از خشونت، قساوت، تحقير و سنگ دلى تو شكايت آورده اند و من در باره آنها انديشيدم، نه آنان را شايسته نزديك شدن يافتم، زيرا كه مشركند و نه سزاوار دورى و جفا، چرا كه با آنان پيمان بسته ام. پس لباسى از نرمش همراه با كمى شدّت بر آنان بپوشان و با رفتارى ميان شدّت و نرمش با آنها معامله كن، اعتدال را در ميان آنها رعايت كن، نه زياد آنها را نزديك كن و نه زياد دور - إنْ شاء اللَّه».

اميرالمؤمنين(ع) در روايتى ديگر چنين ابراز مى فرمايد:

«العاقل لا يفرطُ به عنفٌ، و لا يقعد به ضَعفٌ؛ (34)

عاقل آن است كه اگر كسى با او درشت خويى كرد از حدّ خارج نشود و ضعف و ناتوانى او باعث ترك واجباتش نشود».

در جاى ديگر مى فرمايد:

«ثلاثٌ مَن كُنَّ فيه فقد أكملَ الإيمانَ: العدلُ في الغضبِ...؛ (35)

اگر در انسان سه چيز باشد پس به تحقيق كه دين او كامل است: (و مورد اوّل) اعتدال در هنگام خشم و خشنودى است».

امام صادق(ع) نيز مى فرمايد:

«المؤمنُ إذا غَضِبَ لم يُخرجْهُ غضبُهُ من حقٍّ، و إذا رضي لم يدخله رضاهُ في باطلٍ، و الذي إذا قدر لم يأخذ أكثر ممّا لهُ؛ (36)

مؤمن زمانى كه خشمگين شود خشمش او را از جادّه حقّ بيرون نمى برد و هر گاه خشنود شود، خشنودى اش (از كسى) او را به باطل نمى كشاند و (مؤمن) كسى است كه چون قدرت پيدا كند، بيش تر از آنچه از آن اوست برنمى دارد».

هنگامى كه به انسان حالت خشم دست مى دهد معمولاً بخار مانندى هم چون هلال، عقل را احاطه مى كند كه در اين صورت از قدرت تشخيص عقل كاسته مى شود و آن گاه ممكن است هر نوع عمل خطرناكى را انجام دهد؛ لذا امام على(ع) به عنوان يك عامل بازدارنده، مجدداً سفارش مى فرمايد كه در اين هنگام نكند كه به تعبير ما از كوره خارج شوى، بلكه خودت را كنترل كن و بر اعصاب خود مسلّط شو:

«أبْقِ لرضاكَ من غضبِكَ، و إذا طِرتَ فَقَعْ شَكِيراً؛ (37)

در هنگام خشم جايى براى خشنودى ات نيز باقى بگذار و هر گاه خشم گرفتى مگذار خشمت اوج بگيرد».

پى‏نوشتها:‌