430 اقتربت الساعة و لا زداد الناس على الدنيا الا حرصا ولا تزداد منهم الا بعدا.

قيامت نزديك آمد و مردم را بدنيا الا حرص نمى‏افزايد يعنى هر چند پيشتر مى‏آيد و زندگانى مردم كوتاه‏تر مى‏شود و در جسم‏⁷¹¹ و عمر ايشان نقصان بيشتر مى‏آيد، و جنازه جوانان و عزيزان برايشان بيشتر مى‏گذرد، و قيامت و حساب و ترازو نزديك‏تر مى‏آيد؛ ايشان چنگ در دنيا محكمتر مى‏زنند و خود را بعقلت‏⁷¹² بازخواست مى‏اندازند قال الله تعالى: اقترب للناس حسابهم و هم فى غفلة معرضون ⁷¹³ يعنى حساب نزديك آمد و ايشان غافلند و بهوا و شهوت مشغولند، و ششصد و نود سال بر آمد⁷¹⁴ تا حق تعالى مصطفى را (عليه السلام) اين فرمودند پس مردم اين زمانه را خود چند مانده باشد⁷¹⁵ و حضرت مصطفى (عليه السلام) مى‏فرمايد كه: چگونه خرم و شادان باشم و خداوند صور اسرافيل (عليه السلام) صور در دهان دارد و پيشانى برهم آورده و منتظر آن مى‏باشد كه از حق اجابت يابد كه: در دم؛ وى در دمد، و بيك بانگ وصيحه همه جانوران بميرند. پيرى قومش را پند همى داد و مى‏گفت: خوار و سرسرى مداريد روزيكه اندرو كس باشد كه بهر يك كلمه كه آنرا جواب نداند پنجاه هزار سال بشكم گرسنه و بلب تشنه و بتن برهنه ايستاده باشد كه درين پنجاه هزار سال قطره آب و ذره طعام نچشد. و عبدالله مسعود گويد: والله كه بقيامت هيچكس بزبان چيزى نگويد وليكن دست و ديگر اندامها باواز آمده باشد و از آنجا بگفتار صريح مى‏گويد هر چه كرده باشد تا آن غايت كه بادى كه در آتش كرده باشد. و حضرت مصطفى (عليه السلام) مى‏فرمايد كه: هر كه بمرد قيامتش برخاست زيرا كه احوالش معلوم شود و شقاوت و بدبختى يا سعادت و نيك بختى همه‏اش‏⁷¹⁶ معلوم گردد و آنچه در آن خواهد بودن بداند. و چنين آورده‏اند كه از پس آنكه خداى تعالى خلق را بميراند بچهل سال ارافيل (عليه السلام) را بفرمايد تا زنده شود پس امر كند كه: در دم؛ اسرافيل (عليه السلام) در دمد، در آن دميدن مى‏گويد با تنهاى ريزيده و استخوانهاى پوسيده و رگهاى‏⁷¹⁷ پاره پاره شده: برخيزيد كه وقت آن آمد كه جزاى كردار خويش بستانيد، پس مردم چون مور و ملخ از زمين بر مى‏جوشند و جمله متحسر و سرگشته شده و هيچكس نداند كه كجا رود پس خداى تعالى بحسابگاه يكى را پيدا كند تا ندا مى‏كند و خلق را مى‏خواند مردم چون آواز او بشنوند روى بدانجانب نهند، از حق تعالى ندا آيد كه: و لقد جئتمونا فرادى كما خلقناكم أول مرة؛⁷¹⁸ يعنى آمديد و تنها آمديد و بى خيل و حشم آمديد و برهنه و گرسنه و تشنه آمديد و چنان آمديد كه باول بار از مادر جدا شديد وليكن آنروز سبكبار بوديد امروز گرانبار آمديد، و آنگه پاك و بى گناه بوديد امروز بنجاست و گناه آلوده آمديد، و آن زر و سيم و مال و تجمل كه پيوسته در غم آن بوديد همه وا⁷¹⁹ پس پشت گذاشتيد، و ايشان چون بدانجا رسند عرش بينند بيفراشته، و فرشتگان گرد بر گرد در آمده، و پيغمبران و امامان و صديقان در سايه آن ايستاده، و نيكو كاران در سايه آن باز ايستاده، و ترازوى عمل برآويخته، از خدا ندا مى‏آيد كه: بيائيد تا آن روزگار در آن دنيا بچه بسر مى‏آورديد؟ و عمر جوانى را در چه صرف كرديد؟ و مال را از كجا بچنگ آورديد؟ و در چه خرج كرديد؟ گناهكاران چون اين بشنويد چون گوسفند از خجالت سر در پيش افكنند و با هيچ جاى ننگرند، و هر گناهى كه كرده باشند، ظاهر مى‏گردانند و ايشان بدان رسوا مى‏شوند.
حضرت مصطفى (عليه السلام) فرمايد كه: هر كه مى‏خواهد كه قيامت را معاينه ببيند بايد كه اذا الشمس كورت‏⁷²⁰ را برخواند و در آن تامل و انديشه كند و در خبرست كه يكى از جمله مذكران گفت كه: خواستم كه ببصره شوم بكنار دجله آمدم كشتيى ديدم كه مردى از أصحاب سلطان با كنيزكى درو نشسته بود خويشتن را درويش و مسكين نمودم و كنيزك خواهش كرد و مرا در آنجا بردند چون قدرى رفته بوديم طعام آوردند و مرا بر آن داشتند كه بخورم پس دست بشراب كشيدند و خواستند كه مرا نيز بدهند از آن امتناع كردم كه من رنجورم چون در ميانه خوش فرا ايستادند كنيزك بربط را بر كنار گرفت و ميزد و چون بلبل مى‏سرائيد مرا گفت كه: تو هميدانى كه چنين چيزى بگوئى؟ - ايشان را گفتم كه: من توانم كه ازين بهتر بگويم، ايشان گوش باز داشتند من باواز خوش اذا الشمس كورت فرا خواندن گرفتم چون قدرى خوانده بودم گريستن بر سر افتاد چون بدينجا رسيدم كه و علمت نفس ما أحضرت مرد برجست و دامن من در گرفت و فرياد همى‏كرد و مى‏گفت: اگر توبه كنند بپذيرد، و پس روى بكنيزك آورد ويرا آزاد كرد و آلات مطربى جمله بشكست و شراب در آب ريخت و از آن پس چندين سال عبادت كرد و بر آن از دنيا برفت، شبى بخوابش ديدم پرسيدم كه: خدا با تو چه كرد؟ - گفت: اذا الشمس كورت مرا برهانيد و بمقصود رسانيد.
بسم الله الرحمن الرحيم‏
اذا الشمس كورت يعنى چون آفتاب را در پيچند و سياه گردانند و نور و روشنائيش ببرند و آفتابى ازين گرمتر و سوزنده‏تر پيدا كنند كه برود بمقدار يك نيزه بالا بر سر اهل قيامت ايستد، و از تبش‏⁷²¹ آن مغز سرشان بجوش آيد و داود (عليه السلام) مى‏فرمايد: الهى من طاقت آن نمى‏دارم كه بانگ رعد شنوم كه از آن خواستن قيامت آيد، الهى من طاقت گرماى اين آفتاب ندارم چگونه طاقت گرماى دوزخ دارم؟! و اذا النجوم انكدرت و چون اين ستاره را تاريك و سياه گردانند و همچون باران بر روى زمين ريزانند. و اذا الجبال سيرت و چون اين كوهها را از جاى خويش بركنند و در عالم چون گردى بپراكنند⁷²² و اين زمين را بزمين ديگر بدل كنند و در عالم بى نشيب و بالاى بگسترانند و اذا العشار عطلت و چون مالداران چهارپايها⁷²³ و باغها و سرايها و مالهاى نفيس قيمتى را فرو گذارند و دست بسته با نزديك خدا روند و اذا الوحوش حشرت و چون بهايم و سباع و وحوش و طيور گرد آورند تا آن عوضى كه ايشانرا بر خدا بود بستانند و پس از آن خاكشان گردانند و اذا البحار سجرت و چون درياها در هم گشايند⁷²⁴ و آبش بزمين فرو برند؛ چون خداى آسمانرا پيدا كرد و بياراست تا سقف و نظاره گاه باشد، و ماه و ستاره پيدا كرد تا چراغ شب و نور بود و سال و ماه حساب آدميان بود، و زمين را پيدا كرد تا جاى نبات و اشجار آدميان بود، و بهايم پيدا كرد تا بعضى شير دهنده و گوشت دهنده آدميان باشد؛ و بعضى مركب و بعضى باركش، و درياها پيدا كرد تا معدن در و مرجان و ياقوت و ديگر پيرايه باشد، پس چنانكه مادر بمرگ فرزند عزيز آنچه از بهر وى ساخته باشد بعضى بسوزاند، و بعضى برهم شكند، و بعضى ويران گرداند، حق نيز آدميان را كه رفته باشند اينجمله را از كار بيفكند و ويران و نيست گرداند، و اذا النفوس زوجت و چون نفسها را جفت جفت گردانند هر جنس را جنسى‏⁷²⁵ حشر كنند ظالمان را با ظالمان، و فاسقان را با فاسقان، و نيكان را با نيكان برانگيزانند اى بسا كه در دنيا خود را زاهد و پارسا نمايند و در قيامت چون بنگرند ايشان را در ميان مرائيان ببينند از آنكه نه بوجه كرده باشند، و اى بسا كه در دنيا عالم باشند و بقيامت ايشان را بجاى خويش نيابند از آنكه بر قرآن و علم كار نكرده باشند بقيامت ايشان را در ميان جاهلان يابند كه فرايض و واجبات ندانسته باشند. و همچنين آورده‏اند كه روز قيامت هنوز خلق جمع نشده كه خداى تعالى قومى را بر براقها⁷²⁶ نشاند و شاوانها⁷²⁷ بر سر بداشته با عزى و مرتبتى تمام بدر بهشتشان‏⁷²⁸ رسانيده باشند و ايشان آنان باشند كه چون هوائى فرا پيش آيد يا انديشه فرا دل آيد از بيم خداى تعالى چنانكه ديگرى ندارد از دست بدارند. و اذا الموؤدة سئلت بأى ذنب قتلت و چون (از) كشتگان بظلم باز پرسند تا ايشانرا بكدام گناه كشته باشند؟ و اذا الصحف نشرت و چون جريده‏هاى كردارشان از هم باز كنند؛ بعضى را اندر دست راست و بعضى را اندر دست چپ نهند، و حساب هر كس با وى افكنند، و چون بجريده‏ها فرو شوند نيكوكاران دريغا دريغ مى‏زنند كه: چرا نيكى بيشتر نكرديم! و فلان روز و فلان ساعت چرا كاهلى كرديم؟ و گناهكاران يا ويلتى ليتنى مى‏زنند كه چرا دليرى و ناباكى كرديم؟ و پاى از فرمان خدا بيرون نهاديم و بنهى اندر شديم؟ و بر نفس خود بيداد و ظلمها كرديم؟ و آنچه بدين ماند، چون بدين گفتن گيرند خداى تعالى ندا كند كه: اى بندگان و پرستاران پيش از آنكه ميان شما حكم كنم و انصاف شما از يكديگر بستانم شما ميان من و خويش حكم كنيد و انصاف من بدهيد و ديگر ببينيد كه من با شما چه كرده‏ام؟ و شما با من چه كرده‏ايد؟ و جزا و پاداشت آنچه من با شما كرده‏ام اينست كه امروز آورده‏ايد و در جريده مى‏خوانيد؟! و من شما را اگر راحت دادم و اگر درد، همه مصلحت شما خواستم چون قوت و تندرستى دادم تا شما در طاعت و عبادت زيادت كنيد شما در نشاط و هوى بيفزوديد و چون مال و نعمت دادم تا شما در خيرات زيادت كنيد شما در اسراف زيادت كرديد، و شما را تمكين و پادشاهى دادم تا شما در انصاف خلق نگاه داشتن و رنجها ازيشان بگردانيدن زيادت كنيد؛ شما در كبر و بارنامه بر بندگان من بزرگى جستن و برايشان بيداد و ظلم كردن بيفزوديد، و اگر وقتى شما را دردى و بيماريى دادم تا شما از خواب غفلت در آئيد و روى را بمن نهيد و بدان سبب گناه خويش بستريد؛ شما ناله و زارى و ناشكيبائى كرديد، و اگر يكى را بمرگ از ميان شما ببردمى بحق تا شما نيز دل از دنيا بر گيريد و برگ آخرت بكنيد و بر مصيبت صبر كنيد تا ثواب يابيد شما چنانكه بر بيداد كنان شناعت كنند⁷²⁹ همه نيز بدى و شناعت كرديد، و چون شما همه بر بدى بمرديد بسزد كه امروز از من جزا و مكافات آن عذاب و نكال دوزخ و سلاسل و أغلال يابيد. و اذا السماء كشطت و چون اين آسمانها را بر هم نوردند و از جاى خويش ببرند و پاره پاره گردانند. و اذا الجحيم سعرت و چون دوزخ را بتابانند و گرم گردانند و بصفتى گردانند كه گوئى كه هزار سال تابانيده باشند تا سفيد گشته باشد آنگه هزار سال تابانيده باشد تا سياه و تاريك شده باشد و آن تاريك و سياه بمانده ست؛ با اين همه آدمى بر خود شفقت نمى‏برد و از گناه نمى‏پرهيزد. و اذا الجنة ازلفت و چون بهشت را نزديك گردانند بهشتى كه در آنجا همه لذت و راحت بود و صفت بدانقدر كه توانستيم گفته آمد علمت نفس ما أحضرت بداند هر نفسى كه چه كرده است و بچه مشغول بوده است، و جز و مكافات وى چه چيز است، و وى امروز سخت عاقل و زيرك بود وليكن چه سود دارد اگر خواهد كه رستگاريش از عقاب خدا باشد و بثواب رسد بايد كه پيوسته بر گناه ندم و پشيمانى خورد و بدرگاه خداى تعالى شود وليكن سحرگاه بهتر باشد و ناله و زارى مى‏كند و بتضرع و زارى مى‏گويد و فرياد مى‏خواهد تا وى را خداى تعالى بيامرزد.

شرح توبه‏⁷³⁰

الهى بگناه و معصيت ترا آزده‏ام، و فرمان ترا مخالفت كرده‏ام، و هميشه عصيان ورزيده‏ام، و در طاعتها تقصير كرده‏ام، و در هيچ عبادتى صافى نبوده‏ام، و هيچ كردارى بسزا نياورده‏ام، و هيچ نعمتى از نعمتهاى تو بتمامى شكر نكرده‏ام؛ بلكه هميشه ناشكيبائى و ناسپاسى كره‏ام، و بهيچ عذر باز نايستاده‏ام، و بهيچ نذرى وفا نكرده‏ام، و بهيچ توبه باز نايستاده‏ام و هرگز چنانكه خواستى نبوه‏ام، و در طلب رضاى تو چنانكه بايست نبوده‏ام، و فرشتگان پاك را بر من موكل كردى و مرا خبر دادى از ايشان شرم نداشتم، و بگناه ايشان را رنجور داشتم، و حرمتشان نگاه نداشتم، و دنيا را پر از اعتبار و عجايب گردانيدى؛ بيدار و هشيار نشدم، و بنعمتهاى گوناگون و ببلاهاى بسيارم آزمايش كردى خويشتن را اندر نيافتم، و بمرگ و گور و قيامت و حساب و سوال منكر و نكير و صراط و ترازو و عقاب و دوزخ مرا بيم كردى خويشتن را از گناه باز نگرفتم، و بثواب بهشت و چندين كرامت مرا رغبت نمودى از گناه باز نايستادم، و مرا خواندى پيوسته و بمن نيكى خواستى؛ اجابت نكردم، و شيطان وا خوانش بمن بدى خواستند؛ اجابت وى كردم، و از خلق پوشيدم و از تو بار خدايا باز نپوشيدم، و با اين همه بديها و زشتيها كه كردم هرگز مرا در حال عقوبت نكردى، و بشمويش نعمت از من باز نگرفتى، بر من ستر كردى، چه نيك خداوند كه توئى و چه بد بنده‏اى كه منم، امروز عذر من آنست كه بد كردم و با خويشتن كردم و نبايست كردن؛ وليكن دانى كه نه از بهر آن كردم كه ترا آزرده باشم، و يا فرمانت را مخالفت كرده باشم، و يا اندر تو عاصى گردم، و يا عظمت و توانائى تو نمى‏دانسته‏ام، و يا از عقاب و ثواب بيخبر بودم، وليكن هوا و شهوت چيره گشت، و نفس ميل كرد، و ادبار روى بمن كرد، و شقاوت و بدبختى مرا اندر يافت تا لاجرم خويشتن را مى‏يابم اندر ورطه هلاك افتاده و گناه بسيار گرد آمده، و روزگار و عمر عزيز بباد برداده، و از ثواب بهشت باز مانده، و شيطانرا شاد كرده، و بخود درمانده، ضعيف و حقير و مسكين هيچ حيلتى نيست الا كه پشيمانم و توبه مى‏كنم از هر آنچه كردم و گفتم و شنيدم و انديشيدم كه آن نبايست گفتن و كردن و نبايست شنيدن و انديشيدن، آمده‏ام بنده‏وار عاجز وار خاشع وار خاضع وار باميد آنكه بفضل خويشتن توبه من بپذيرى و از گناهان من درگذرى، و مرا بيامرزى، الهى اگر گناهان من آنگاه آمرزى كه از من توبه‏اى آيد كه صافى بود و سزاوار جلال تو بود؛ ترسم كه هرگز نيامرزى كه از من چنين توبتى نيايد، و اگر طاعتى و عبادتى از من آنگاه بپذيرى كه لايق درگاه تو طاعت و عبادت آورده باشم؛ ترسم كه نپذيرى كه از من ضعيف چنين طاعتى و عبادتى نيايد، الهى هر چه كنى تو كنى و بكرم خويش كنى و بمن بيچاره ضعيف ننگرى كه اگر مرا بيامرزى ترا هيچ زيانى ندارد، و اگر عقوبت كنى ترا هيچ سودى ندارد، الهى آنچه سزاوار تست آنست كه من مى‏گويم و اعتقاد بسته‏ام كه: تو خداوندى هستى كه عالم و عالميان را بديد كردى و از نيست بهست آوردى، و ترا شريك و مانند نيست، و زن و فرزند نيست، و هر آنچه بدين ماند، محالست و تو توانائى كه عجز بتو راه نيابد، و دانائى كه هيچ چيز بر تو پوشيده نيست، و شنوا و بينايى، هر دريافتنى را دريابى و بجز صلاح و نيكى نخواهى، و فساد و زشتى نخواهى و نپسندى، و اندر هيچ چيزنه‏اى، بهيچ چيز نمانى، و هميشه بوده و هميشه باشى، و اندر سر و چشم و و هم خلق نيابى، و نروى و نيائى و بر نشوى و فرو نيائى، نه اندر مكان و نه اندر جائى، و هيچ جاى و هيچ مكان بر تو روا نيست از آنجا كه دانائى، و هيچ عيبى و نقصان و ناسزائى اندر ذات و صفات تو نيايد، و كردارت همه حق است و اندر آن ظلم نيايد، و گفتارت همه راست است و اندر آن دروغ نيايد، و هزل و هرزه و باطل و ناصواب بكردارت و گفتارت راه نيابد، و هر كه را فرستادى بپيغمبرى؛ بحق فرستادى و جمله بر حق بودند، و بحق گفتند، و بحق فرمودند، و كردارشان همه راست بود، و كتابهائى كه آورده‏اند جمله حق بود و صدق بود، پروردگار من توئى، و دين من اسلام است، و كتاب من قرآنست، و پيغمبر ما محمد است (عليه السلام)، كه بهترين پيغمبرانست، و از پس او امامان بحق و رهبران خلق و نگاهدارندگان شرع و تيمار دارندگان اسلام و حجتان تو بار خدا و معصوم و مطهر از اهل بيت محمد (عليه السلام).
اول ايشان على (عليه السلام)، دوم امام حسن (عليه السلام)، سيم امام حسين (عليه السلام)، چهارم امام زين العابدين (عليه السلام)، پنجم امام محمد باقر (عليه السلام)، ششم امام جعفر صادق (عليه السلام)، هفتم امام موسى كاظم (عليه السلام)، هشتم امام على ابن موسى الرضا (عليه السلام)، نهم امام محمد تقى (عليه السلام)، دهم امام على نقى (عليه السلام)، يازدهم امام حسن عسكرى (عليه السلام)، دوازدهم امام محمد مهدى (عليه السلام) كه امام زمانه است و خروج او حق است و قيامت و آنچه در وى بود حق است خداوندا تو دانى كه من برينم و بفضل تو تا زيم برين باشم و برين مى‏رم و برين برخيزم ان شاء الله وحده.

431 جف القلم بالشقى و السعيد.⁷³¹

قلم خشك شده است يعنى بر لوح محفوظ پيدا كرده است خداى تعالى كه بقيامت كه بدبخت و كه نيكبخت خواهد بود.

432 و فرغ من أربع؛ من الخلق و الخلق والاجل و الرزق.

و همچنين پيدا بكرده است خلقهاى نيكو و زشت، و خويهاى گوناگون، و مدت زندگانيها، و مقدار روزيهاى آدميان كه چند خواهد بود و چون خواهد بودن و روزى هر يك چندانست.

433 فرغ الله الى كل عبد من خمس؛ من عمله، و أجله، و أثره، و مضجعه، و رزقه، لا يتعداهن عبد.

خداى تعالى عالمست كه هر بنده‏اى را چه عمل خواهد بودن؛ طاعت يا معصيت، و زندگانيش چند خواهد بودن دراز يا كوتاه، و از او چه نام خواهد ماندن، و در كجا خواهد مردن و دفنش كجا خواهد بودن؛ و روزى او چه خواهد بودن، و چنانكه او را معلومست بر لوح المحفوظ پيدا بكرد چنانكه هيچ بنده را آنچه تقدير است پاى بدر نتوان نهادن.

434 جف القلم بما أنت لاق.

ابو هريره دستورى خواست از رسول (عليه السلام) كه خدا را خصمى نكند رسول صلى الله عليه و آله او را نهى كرد و فرمود كه: قلم تقدير خشك شده است بدانچه تو خواهى و با تو كنند در قيامت خداى تعالى بر لوح المحفوظ پيدا كرد.

435 تجدون من شر الناس ذا الوجهين الذى يأتى هوءلاء بوجه و هوءلاء بوجه.

يابيد بدترين مردمان را آنان كه منافق و دو روى باشند كه مومنان را گويند كه: ما از شمائيم و كافرانرا همچنان گويند.

436 يذهب الصالحون أسلافا؛ الأول فالأول حتى لايبقى الاحثالة كحثالة التمر و الشعير لايبالى الله بهم.

آنانكه نيكان باشند از پيش بميرند و بشوند و هر چه بهتر بود زودتر مى‏شود تا چون وقت قيامت باشد نمانده باشد از فرزندان آدم الا سرياجانى ⁷³² مانند سرآمده‏اى خرما و جو و ايشانرا نزديك خداى تعالى هيچ منزلتى نباشد زيرا كه خداى تعالى را ندانند.

437 يبصر أحدكم القذى فى عين أخيه، و يدع الجذع فى عينه.

يكى از شما خاشاك در چشم برادر مسلمان بيند و بهلد درخت كونه‏⁷³³ در چشم خود؛ يعنى وقت باشد كه شخص گناه برادر مومن ببيند و عيب وى كند و بتر از آن بخود كند و نبيند.

438 كبرت خيانة أن تحدث أخاك حديثا هو لك به مصدق و أنت له كاذب.

بزرگ خيانتى باشد كه برادريرا سخنى گوئى و او ترا راستگوى دارد و تو ويرا دروغ گوئى؛ يعنى سخت خيانتى بود آنكه تو با برادرى سخنى دروغ گوئى و او ترا راستگوى پندارد.

439 كان الحق فيها على غيرنا وجب، و كان الموت فيها على غيرنا كتب.

پندارى كه اين فرمانها بر جز از ما واجبست، و پندارى كه مرگ بجز از ما نوشته شده است. ازينجا خطبه رسول است صلى الله عليه و آله كه بر پشت‏ناقه نشسته بود تا آنجا كه مى‏گويد: ولم يعد الى بدعة نيك باز گفت.
أنس روايت مى‏كند از رسول (عليه السلام):
و كان الذين نشيع من الموات سفر عما قليل اليناعائدون.
و پندارى كه اين مردگان كه از پس جنازه ايشان مى‏رويم مسافرانيند كه نزديك با پيش ما آيند.
نبوئهم أجداثهم و نأكل تراثهم كاننا مخلدون بعدهم.
ايشان را در گورها مى‏نهيم و ميراثهاى ايشان مى‏خوريم پندارى كه از پس ايشان بخواهيم ماندن.
قد نسينا كل واعظة، و امنا كل جائحة.
از ياد باز كرديم هر موعظتى را و هر پنديرا و ايمن ببوديم از هر عذابى كه اصل وبن ببرد اضافت با خود مى‏كند و مراد بدين شمار است يعنى شما را غافل مى‏بينم و عادت باشد كه واعظ چنين گويد.
طوبى لمن عمل بعمله.⁷³⁴
خنك آنكسى را كه كار كند بعلم خود.
طوبى لمن شغله عيبه عن عيوب الناس.
خنك آن مسلمانى را كه عيب خويشتن او را باز دارد و باز پوشاند از عيبهاى مردمان.
و أنفق من مال اكتسبه من غير معصية.
و بنفقه كند مالى كه بدست آورده باشد از وجه حلال و نه از وجه حرام نفقه كند.
و خالط اهل الفقه و الحكمة و جانب اهل الذل و المعصية.
و آميزش كند يعنى صحبت كند با عالمان و دانايان و از ايشان فايده گيرد و حلال و حرام بداند و دورى كند از مردمانى كه خود را بجهت دنيا (و گناه) ذليل و خوار كرده باشند.
طوبى لمن ذلت فى نفسه و حسنت خليقته.
خنك آن بنده‏اى را كه متكبر نبود و نفس خود را ذليل داند و خوى خوش دارد.
و أنفق الفضل من ماله و أمسك الفضل من قوله.
و نفقه كند در طاعت آنچه فضله قوت او باشد و آنچه او را بكار نيايد نگويد.
و وسعتة السنة و لم يعدها الى بدعة.
و آنچه سنت و حلال است بسندش بود و پاى از سنت بيرون ننهد و ببدعتى مشغول نگردد.
اين آخر خطبه است.

440 طوبى لمن طاب كسبه و صلحت سريرته و كرمت علانيته و عزل عن الناس شره.

خنك آن بنده را كه كسبش حلال بود، و سرش با خدا نيكو بود، و بزرگ بود آشكارايش، و باز دارد از مردمان شر خويش.
و گفته ان كه: طوبى درختى است در بهشت چون چنين گوئيم مراد آن باشد كه: بهشت آن بنده را كه چنين كند.

441 يا ابن آدم عندك ما يكفيك و تطلب ما يطغيك.

اى فرزند آدم چندان دارى كه كفايتت باشد و تو طلب آن مى‏كنى كه ترا در خدا عاصى كند.

442 يا ابن آدم لا بقليل تقنع و لا بكثير تشبع.

اى فرزند آدم نه باندك قناعت مى‏كنى و نه ببسيار سير مى‏شوى.

443 طوبى لمن هدى الى الاسلام و كان عيشه كفافا و قنع به.

خنك بنده‏اى را كه توفيق مسلمانى دارد و كفايتى دارد و بدان خرسند باشد و فضله طلب نكند، آنكس كه چنين باشد بدنيا و آخرت راحت يابد.
الباب الرابع‏

444 اشفعوا توجروا.

رسول (عليه السلام) چون كسى از وى حاجتى خواستى كار بسعى كردى و معنى آنست كه شفاعت كنيد از براى مردمان تا ثواب يابيد.

445 سافروا تغنموا.

سفر كنيد تا غنيمت يابيد يعنى مال بدست آوريد و ديگر فايده‏ها بينيد.

446 صوموا تصحوا.

روزه داريد تا تندرست باشيد.

447 يسروا و لا تعسروا، و سكنوا و لا تنفروا.

خوار كنيد كارها بر مردمان و دشخوار⁷³⁵ و سخت مكنيد، و آرام دهيد مردمان را و برايشان نفرت مكنيد كه ايشان برمند.

448 زرغبا تزدد حبا.

زيارت كن روزى و روزى نه تا دوستيت بزيادت شود و تو ايشانرا دوست دارى.

449 اعملوا، و قاربوا، و سددوا.

كار كنيد يعنى طاعتها بپاى داريد، و نزديكى كنيد با مسلمانان، و كارهاى خود باصلاح و سداد آوريد.

450 قيدها و توكل.

عمرو بن أميه گويد كه: رسول (عليه السلام) را گفتم كه: ناقه را بندبرنهم ورها كنم يا چنانش بگذارم؟ - جواب داد: قيدها ثم توكل بندش برنه و پس توكل بر خداى عزوجل كن.

451 ابدا بمن تعول.

دادكى باهل و فرزند خود كن.

452 اخبر تقله.

بيازما تا دشمن دارى.
وثق بالناس رويدا.
و بمردمان واثق باش خوار⁷³⁶ يعنى اعتماد بر مردمان مكن و احتياط كن.
قيدوا العلم بالكتابة.
محكم كنيد علم را بنوشتن تا اگر از ياد باز كنيد با سر نوشته شويد.

453 أقل من الدين تعش حرا.

كمتر كن وام تا بزيى آزاد.

454 و أقل من الذنوب يهن عليك الموت.

و كمتر گناه كن، يعنى گناه مكن تا آسان بود بر تو مرگ.

455 و انظر فى أى نصاب تضع و لدك فان العرق دساس.

چون زن دهى فرزند را يا بشوهر دهى دختر را اصل پاك طلب كن و با اهل سداد مناكحت كن.

456 كن ورعا تكن اعبد الناس.

باز ايست از حرام تا عبادترين مردمان باشى.

457 و كن قنعا تكن أشكر الناس.

و باش قانع تا شاكرترين مردمان باشى.

458 و أحبب للناس ما تحب لنفسك تكن مومنا.

بمردمان همه آن دوست دار كه براى نفس خود دوست مى‏دارى تا تو مومن باشى.
و أحسن جوار⁷³⁷ من جاورك تكن مسلما.
همسايگى نيكو كن با همسايه تا فعل مسلمانان كرده باشى و بدين سخن وصيتى است كه رسول (عليه السلام) بوهريره را مى‏كند.
و أحسن مصاحبة من صاحبك تكن مومنا.
و نيكو كن صحبت كردن با آنكه صحبت كند با تو تا باشى مومن.

459 و اعمل بفرائض الله تكن عابدا.

و بدانچه خداى تعالى بر تو واجب كرده است قيام نماى تا عابدترين مردمان باشى.

460 و ارض بقسم الله تكن زاهدا.

و بدانچه خداى تعالى روزى كرده است راضى باش تا زاهدترين مردمان باشى.

461 و ازهد فى الدنيا يحببك الله.

در دنيا زاهد باش يعنى راغب مباش تا خدا ترا دوست دارد.

462 و ازهد فيما فى أيدى الناس يحببك الناس.

و رغبت مكن در آنچه در دست مردمانست تا مردمان ترا دوست دارند.
كن فى الدنيا كأنك غريب او كأنك عابر سبيل.
عبدالله عمر گفت: رسول صلى الله عليه و آله دست من بگرفت و مرا فرمود كه:
در دنيا چنان باش كه غريبان باشند، يا چنان باش كه رهگذرى يعنى چنانكه چون بشهرى رسى دل در آن نبندى و از آن بگذرى در دنيا نيز چنان باش.
وعد نفسك من أصحاب القبور.
و خود را از جمله مردگان شمار نه بدان معنى كه بطاعت تقصير كنى بلكه بدان معنى كه طامع دنيا نباشى.

463 دع ما يريبك الى ما لايريبك.

دست بدار از آنچه شك بود ترا در آن و آنكه كه ترا شك نبود در آن بهرزه مَهِل‏⁷³⁸ الا آنكه ترا در آن هيچ شك نباشد.

464 انصر أخاك ظالما او مظلوما.

برادرت را يارى كن اگر ظالم بود اگر مظلوم. قيل: كيف ننصر ظالما؟ - قال: تمنعه عن الظلم. گفتند: چگونه يارى كنيم ظالم را؟ - گفت كه: او را از ظلم كردن باز داريد تا ظلم نكند.

465 ارحم من فى الارض يرحمك من فى السماء.

شفقت بريد بر دوستان خداى كه بر زمينند تا خداى آسمان بر تو رحمت كند.

466 اسمح يسمح لك.

خوار باش تا خوارى‏يابى يعنى خداى با تو سختى نكند.

467 أسبغ الوضوء يزد فى عمرك.

رسول (عليه السلام) انس را وصيت كرد كه: وضو را تمام كن يعنى كه آب بهمه اعضا رسان تا عمرت زيادت شود.

468 و سلم على أهل بيتك يكثر خير بيتك.

چون در خانه شوى سلام كن بر اهل خانه‏ات تا خير خانه است بسيار شود.

469 استعفف عن السؤال ما استطعت.

بازايست از سوال كردن تا طاقت دارى.

470 قل الحق و ان كان مرا.

حق گو اگر چه تلخ باشد.

471 اتق الله حيث كنت، و أتبع السيئة الحسنة تمحها.

بترس از خدا هر جا كه باشى، و چون گناه كردى پشيمان باش و توبه كن، و طاعتى از پيش‏⁷³⁹ بكن تا آن گناه بسترد.

472 و خالق الناس بخلق حسن.

و با مردمان خوى خوش دار و صحبت نيكو كن.

473 بلوا أرحامكم و لو بالسلام.⁷⁴⁰

حق خويشاوندان نگاهداريد و اگر همه بسلامى باشد.⁷⁴¹

474 تهادوا تزدادوا حبا.

هديه فرستيد تا دوستيتان زيادت شود.

475 و هاجروا تورثوا أبناءكم مجدا.

هجرت كنيد تا بزرگى بفرزندان شما برسد يعنى هر كه با رسول صلى الله عليه و آله هجرت كرده بودى فرزندان ايشانرا نيز فخر بودى.

476 و أقيلوا الكرام عثراتهم.⁷⁴²

و در گذاريد خطاهاى‏⁷⁴³ كريمان يعنى كريمى كه در حق شما سخنى گفته باشد باروى او مياوريد.

477 تهادوا بينكم فان الهدية تذهب بالسخيمة.⁷⁴⁴

هديه‏ها بپذيريد از يكديگر و مكافات باز كنيد كه آن كينه را ببرد.

478 تهادوا فان الهدية تذهب و حر الصدر.⁷⁴⁵

هديه فرستيد يكديگر را كه آن گرمى سينه را ببرد يعنى كينه را.

479 تهادوا فانه‏⁷⁴⁶ يضعف الحب و يذهب بغوائل الصدر.

هديه دهيد و هديه ستانيد كه (آن دوستى را بيفزايد و)⁷⁴⁷ رنجها و خصومتها بردارد.

480 اطلبوا الخير عند حسان الوجوه.

طلب خير كنيد نزديك خوبرويان كه ايشان بجاى آنند.

481 بلغوا عنى ولو آية.

از من بأمتان غايب رسانيد اگر خود يك آيت باشد.

482 و حدثوا عن بنى اسرائيل ولا حرج.⁷⁴⁸

فضلهاى بنى اسرائيل و قصه‏هاى ايشان بحديث وا كنيد و در آن هيچ بزه نيست.

483 اتقوا فراسة المومن فانه ينظر بنورالله.

بترسيد از فراست مومن كه او نظر كند بهدايت خداى تعالى.

484 اتقوا الحرام فى البنيان فانه أساس الخراب.

بپرهيزيد از آنكه بمال حرام بنا كنيد كه‏⁷⁴⁹ اصل ويرانيست يعنى زودتر ويران شود.

485 أكرموا أولادكم و أحسنوا آدابهم.

فرزندان خود را گرامى كنيد، و ادبهاى ايشان نيكو بياموزيد.

486 قولوا خيرا تغنموا، و اسكتوا عن الشر تسلموا.

خير گوئيد تا ثواب يابيد، و خاموش باشيد از آنكه تا گفتنى است تا سلامت يابيد در دنيا و آخرت.

487 تخيروا لنطفكم.

برگزينيد زنى پارساى عاقله از جهت نطفه‏ها تا شما را اگر فرزندى شود از مادر پارسا باشد.

488 أكثروا من ذكر هادم اللذات.

ياد مرگ بسيار كنيد كه‏⁷⁵⁰ شكننده لذتهاست.

489 رو حوا القلوب ساعة بساعة.⁷⁵¹

دلها را آرام دهيد ساعتى بساعت تا آسوده شويد يعنى چون ساعتى طاعت كنيد و ملال خيزد شما را؛ ساعتى آسايش دهيد و پس با سر طاعت شويد.

490 اعتموا تزدادو حلما.

دستار در سر بنديد تا حلمتان بزيادت شود و مردم سر برهنه پندارى پاره‏اى سبكسر⁷⁵² بود.

491 اعملوا فكل ميسر لما خلق له.

هر كس را آنكه ميسر بود كار كند كه عاقل چون اختيار كارى كند آن كار حق سبحانه و تعالى آسان گرداند بر وى، و چون اختيار شرى كند خداى تعالى ويرا با خود گذارد.

492 تزوجوا الودود فانى مكاثر بكم الانبياء يوم القيامة.

بزنى كنيد زنى كه شما را دوست دارد و بسيار زايد كه من روز قيامت ببسيارى أمت فخر آورم بر ديگر پيغمبران.

493 تسحروا فان فى السحور بركة.

سحر⁷⁵³ خوريد كه در سحر خوردن بركت است يعنى انباز شما بود در طاعت و چون بنده ابتدا كند بنان خوردن بگويد: بسم الله؛ و چون خورده شود بگويد: الحمدلله؛ و اين بسيار طاعت است.

494 اتقوا النار ولو بشق تمرة.

از آتش دوزخ بپرهيزيد و اگر همه بدان بود كه نيم ذره خرما بدرويش‏⁷⁵⁴ دهيد، و روايتى ديگر اگر خود بزركله‏⁷⁵⁵ گوسفند بود.

495 اتقوا الشح فانه أهلك من كان قبلكم.

بترسيد از بخيلى و بخل مفرمائيد و مكنيد، و اگر نفستان فرمايد مخالفت كنيد كه بخيلى بهلاك برد آنانكه از پيش بودند چون قارون و مانند او.

496 استغنوا عن الناس ولو بشوص السواك.⁷⁵⁶

مستغنى باشيد از مردمان اگر همه بخواستن مسواك بود كه بدهان مى‏كنند.⁷⁵⁷

497 اعروا النساء يلزمن الحجال.

برهنه داريد زنان را تا ملازم پرده شوند يعنى جامه نيكوشان مپوشانيد كه ايشان ننگ دارند كه بجامه خلق‏⁷⁵⁸ از خانه بيرون آيند.

498 استوصوا بالنساء خيرا فانهن عوان‏⁷⁵⁹ عندكم.

با زنان صحبت نيكو كنيد و حق ايشان نگاهداريد كه ايشان اسرانند بنزديك شما.

499 حصنوا أموالكم بالزكوة و داووا مرضاكم بالصدقة، و أعدوا للبلاء الدعاء.

در حصن گيريد مالها را بدانمعنى كه زكوة بدهيد، و مداوا كنيد بيماران را بانكه بصدقه دهيد چيزى، و دعا كنيد تا بلاها بگرداند از شما.

500 اغتنموا الدعاء عند الرقة فانها رحمة.

بغنيمت داريد دعا گفتن بنزديك آنكه دلتان نازك باشد كه دعا در آنوقت نزديك باشد برحمت خداى تعالى و باجابت نزديك بود، رسول (عليه السلام) اين آنوقت گفت كه ابوبكر⁷⁶⁰ قرآن مى‏خواند بنزديك رسول (عليه السلام) و جماعت گوش مى‏داشتند گفت: اين وقت را بغنيمت دانيد بدعا.⁷⁶¹

501 ألظوا بياذا الجلال والاكرام.⁷⁶²

يعنى بسيار بگوئيد: يا ذا الجلال و الاكرام را هنگام دعا؛ يعنى اى خداوند عظمت و جلال، و بزرگ كننده و گرامى دارنده.

502 التمسوا الرزق فى خبايا الارض.

طلب روزى كنيد در زير زمينها يعنى كشت كردن و زراعت شغلى بزرگ و كارى عظيم است.

503 تفرغوا من هموم الدنيا ما استطعتم.

باز داريد غمهاى دنيا چندانكه بتوانيد كردن يعنى اسباب دنيا كم كنيد.

504 كيلوا طعامكم يبارك لكم فيه.

بر پيمائيد طعامها يعنى آرد و گندم چون خريده باشيد بر سنجيد تا اگر كم باشد تمامى بستانيد و اگر زياده باشد باز گردانيد تا بركت كند شما را.

505 اطلبوا الفضل عند الرحماء من أمتى تعيشوا فى أكنافهم.

طلب فضل كنيد بنزديك مشفقان از⁷⁶³ امت من تا بزييد⁷⁶⁴ در همسايگى ايشان.

پى‏نوشتها:‌