استعمار، سياست و مذهب

گر چه به نظر مى‏رسد مشكلترين اقسام استعمار، استعمار فكرى است كه ديگر فرد استثمار شده تشخيص خوبى و بدى وضع خود را ندهد، ولى هنگامى هم كه فرد بيدار مى‏شود جهش سختى پيدا مى‏كند و تحت تأثير ضربات كوبنده احساس حسرت و ندامت (كه از نظر روانى يكى از جهات تكامل انسان است) به جبران گذشته فعاّليت سختى را شروع مى‏كند...

اينجا است كه قواى استعمارگر بايد دست به كار نقشه ديگرى شود، گاهى با روشى سياسى بگويد:

گر چه حقّ توست، ولى چه بايد كرد؟! تو كه نمى‏توانى حقّت را بگيرى صبر كن، اگر بخواهى قيام كنى تلفات تو بيش از بهره‏ات خواهد بود به فرض عدّه‏اى را با خود هم‏فكر كنى و هم صدا... ولى تا بانگ برآوريد مخالف در اندك مدّتى چنان شما را به فرار ناچار مى‏سازد كه به افتضاح بار مى‏آيد... اگر سر جايت بنشينى و آبرويت را نريزى بهتر نيست....؟(14)

و گاهى به عنوان مذهب او را تخدير مى‏كند و به وعده اجر و ثواب ساكت مى‏سازد. 

برزيل كه پس از شوروى و كانادا و چين و ايالات متّحده آمريكا بزرگترين كشورهاى جهان از نظر مساحت است و از منابع طبيعى مهمّى برخوردار است مردمش در وضع بدى به سر مى‏برند، در ناحيه ساحلى شمال شرقى كه حاصلخيزترين مناطق آنجاست قيمت يك ليتر شير برابر 2 سوم مزد روزانه يك كارگر است (ولى شير خشك ساخت آمريكا ارزانتر است!!)

48% مردگان از يكسال كمتر دارند! در سال 1980 م 5/3 ميليون نوزاد چشم به دنيا گشود، دكتر دولاماره مى‏گويد: 3 چهارم اين بچّه‏ها امكان زندگى سالم را ندارند!

براى جلوگيرى از قيام و اغتشاش در ميان مردم شايع كرده‏اند كه مردن بچّه‏ها از سعادت مادران است! وقتى طفل مى‏ميرد در قيامت به استقبال مادرش مى‏شتابد و او را با خود به بهشت مى‏برد!(15)

ديگر چه مى‏خواهى؟ 

در روايات ما هم آمده است كه: اولاد مسلمانان در نزد خداوند «شافع مشفع» ناميده مى‏شوند(16) و حتماً اگر روايت درست باشد در درجه اوّل از مادر خود شفاعت مى‏كنند.

ولى اين جمله گاهى براى تسكين درد گفته مى‏شود و گاهى براى استعمار و جلوگيرى از قيام.

طبيعى است كه فرد استعمار شده گر چه مدّتى با اين قبيل افكار و تلقينات سرگرم مى‏شود، ولى بالأخره بيدار شده مى‏خواهد از زير بار فشار خلاص شود و هر چه مى‏خواهد كه در دل ناله‏اش پنهان كند، سينه مى‏گويد كه من تنگ آمدم فرياد كن!

تو فرار را افتضاح مى‏خوانى؟ ولى اين زندگى را ننگ نمى‏نامى؟!

آن فرار عيب است كه بر نگردى نه آنكه از پاى ننشينى؟ گريز هم گاهى لازم است گاهى به ناچارى و گاهى با تاكتيك.(17)

و بدين جهت خواه ناخواه بايد يا استعمار به كنارى رود و به كلّى دست از منافع استعمارى خود بشويد و يا قرارداد ترك تعرّض بسته شود و جريان را مبهم گذارده به انتظار فرصت بنشيند.  

تمركز مهاجرين انگليسى در قارّه جديد پس از كشف كريستف كلمب به آسانى صورت نگرفت بلكه با جنگهاى خونين با بوميان سرخ پوست آمريكا كه گاهى منجر به تلفات سنگين مهاجرين مى‏شد، همراه بود.

و هم اكنون «رود زيادى» استعمارگر در اين بليه گرفتار شده و چندين روز پياپى است كه اغتشاشهاى شديد بروز كرده است ايرلند شمالى نيز همينطور. (در سال 1351 شمسى)

استعمار و مفاسد اخلاقى

اجتماع استعمار زده كه فاقد طبقه «انتلكتوئل» و مغزهاى متفكّر است همچون فرد برق زده كه حالتى ميان حيات و مرگ دارد فاقد مزاياى زندگى صحيح است و يكى از بزرگترين مصيبتهايش مفاسد اخلاقى است كه در اثر فقر و بالنّيجه بيكارى و ولگردى پيدا مى‏شود و آنگاه قانون هم بيشتر بر او سخت مى‏گيرد.

در مادّه 23 قوانين كيفرى به قوّه مجريه حقّ مى‏دهد كه در جرم مشهود بدون مراجعه به قوّه قضائيه و محكمه مجازات كند.

جرم مشهود در 5 مورد تعيين شده است كه يكى از آنها جرم شخص ولگرد است!

ولگردى از كجا پيدا مى‏شود؟

وقتى راههاى مادّى بر او بسته شد و نتيجه به كمالات معنوى هم نيافت و بالنّتيجه نتوانست خلاء خود را پر كند ديدگان حريص و دل حريص‏تر او از خود غافل شده و به اصطلاح به فراموشى ذات مبتلا شده به دنبال هر چيزى كه يحتمل او را آرامش دهد مى‏رود و در اين راه صلاح را از فساد نمى‏شناسد و همانطور كه‏از پيامبر اكرم(ص) رسيده است: «من لا معاش له لا معاد له» (آنكه راه زندگى ندارد معاد واخلاقياّتش هم از دست مى‏رود) به سقوط مى‏گرايد يا نادانسته پرت مى‏شود. چه كند؟

اكنون كه چيزى نمى‏فهمد، و تقصيرش هم از استعمارگر بوده است. نمى‏گويم خودش مقصّر نيست، به هر حال فردى است با اختيار، ولى گناه بيشتر به گردن استعمار است. قرآن كريم هم در داستان «افك»(18) گناه را اندازه‏گيرى نموده برخى را گناهكارتر و مقصّرتر مى‏داند و بار گناه را بيشتر به دوش او مى‏اندازد.

اصرار اسلام بر تحريم ربا و كوبيدن شديد ربا خواران به همين جهت است، رباخوار با روش خود ملّت را فقير مى‏كند و در نتيجه گرسنگى به بى‏دينى و تسليم همه جانبه در برابر پول مى‏كشاند. در قرآن هيچ گناه فرعى همچون ربا اهميّت داده نشده است!

گفتنى است كه وقتى در «كراتئوس» ـ برزيل ـ باران نباريد و خشك سالى بر مشكلات ديگر افزوده مردم را به قحطى تهديد مى‏كرد متوسّل به دامان كشيش شدند كه دعا كند باران بيايد، او نپذيرفت و بيشتر از پيش مردم را تحريك به قيام كرد، دولت براى رفع ناراحتى مبالغى بودجه به آن محيط اختصاص داد كه البته كافى نبود و آن هم كه بود به درد فقرا نخورده صرف بزرگان شد! رئيس جمهور آقاى «مديسى» هم براى آرامش مردم سرى به آن محيط زد و روى ذوقياّت خود كه معمولا بى‏نيازى، ذوق تفريح و همه چيز را حفظ مى‏كند، از خصوصياّت ورزش فوتبال آنجا پرسيد، و به خصوص از «پله» قهرمان جهانى فوتبال سخن گفت، ولى تعجّب كرد كه آنها حتّى نام پله را نشنيده‏اند كه ما گرسنه‏ايم «پله» و فوتبال نمى‏فهميم!(19)

گرسنه نه تنها فوتبال نمى‏شناسد، بلكه تدريجاً شرافت و مذهب خود را هم از دست

نظرى به تاريخ

چون مايلم بحث مورد توجّه كنونى‏مان (نظر اسلام) را بررسى كنم نمى‏خواهم در تاريخ بردگى سخن بگويم، ولى اجمالاً بايد گفت:

تضادّ منافع به انضمام ضعف يك طرف، استعمار مى‏آورد و يكى از انواع آن بردگى است.

تضادّ منافع هم همه‏اش روى كثرت جمعيّت نيست تا مبدأ استعمار و به خصوص بردگى را زمان تشكيل حكومتهاى قبيلگى و مانند آن بدانيم، بلكه اساس تضادّ منافع، روحيّات پست حيوانى انسان است كه نزاع، و غالب و مغلوب، و استعمار مى‏آورد، چه بسا اگر نزاع نكنند هر يك صد برابر آنچه مى‏خواهند در صحنه پهناور گيتى پيدا مى‏كنند ولى لجاج و تعصّب و حسّ رقابت و اظهار شخصّيت، نزاع بر سر چيزهاى جزئى پديد مى‏آورد.

بنا به گفته دائره المعارف بريتانيا، بردگى را تا تاريخ قرن هشتم پيش از ميلاد سراغ داريم، ارسطو در سياستش از بردگى سخن مى‏گويد و آن را موافق طبيعت مى‏انگارد و همچون برخى دانشمندان استعمارى، برخى افراد را ذاتاً ساخته شده براى بردگى و خدمت مى‏داند.

يكى از كارهاى تحميلى وحشتناك بردگان، بنا به گفته «آلبرماله» نبردهاى قهرمانى خونين آنها با يكديگر در برابر «آقا» بود تا لذّت ببرد.

«ترازان» در جشنهائى كه به مناسبت غلبه بر «داسها» ترتيب داد، پنج هزار جفت (ده هزار نفر) برده را به نبرد وادار كرد، جنگجويان هنگام عبور از جلوى غرفه امپراطور به طرف وى برگشته به عنوان سلام رسمى گفتند: سلام بر قيصر، امپراطور! كسانى كه به سوى مرگ مى‏روند ترا درود مى‏فرستند!!

آنها يكديگر را مى‏كشند واينها مى‏خنديدند و لذّت مى‏بردند...

اين روش بردگى در يونان قديم بود، در نقاط ديگر نيز كم و بيش به همين روش بود.

خواهيد گفت: اين چندان هم عجيب نيست، قهرمانهاى بوكس زمان ما هم چنين‏اند، نهايت اينكه بردگان به زور فرمان «آقا» نبرد مى‏كردند و اينها به زور تبليغات و پول و تجارت خود و بليط فروشان‏سودا، گرو سياستهاى استعمارى كه دنبال هر وسيله‏اى براى اغفال و انحراف افكار عمومى مى‏گردند.

از بحثهاى گذشته علاوه بر كاوش كوتاهى در پيدايش بردگى معنا و مفهوم برده نيز به دست مى‏آيد: برده يعنى آنكه از خود اختيارى ندارد و از هر نظر تسليم آقاست.

البته اين «هرنظر» بسته به محيط‏ها و قانونها است، بعضى‏ها قدرت هيچگونه ماليّتى به برده نمى‏دهند و برخى‏ها حقّ مالكيّت براى او قائلند و در قديم هم اين حقّ در برخى قوانين بوده است.

چنانكه در امور ديگر نيز اختلاف داشته‏اند ليكن حتّى جانى‏ترين افراد قديم هم شايد در شرايط عادى و بدون جهت برده را از انجام ضروريات چون خوردن و خوابيدن و تخليه منع نمى‏كرده است.

البته معمولا كارهاى سخت و دشوار به عهده بردگان بوده است مخصوصاً در دوران بردگى كشاورزى(20)، كه بيشتر بردگان به كارهاى سخت كشاورزى گمارده مى‏شدند.

ساختمانهاى مهمّى كه از دوران قديم به يادگار مانده است از ديگر كارهاى سخت بردگان بوده است خدا مى‏داند كه در جريان ساختمان اهرام مصر و ساختمانهاى مهمّ ديگر در ايران و يونان چه قدر از اين بردگان تلف شده‏اند تا ديگران ببينند و لذّت ببرند يعنى از مرگ آنها...

گفتنى است كه مطلب منقول از ارسطو كه بردگى از اركان اجتماع است زيرا كارهاى سختى در اجتماع است كه افراد معمولى از انجام آن عاجزند.. به اصطلاح منطق، مغالطه «اخذ ما بالعرض مكان ما بالذّات» است، يعنى بردگى دخالت ندارد عضلات قوى و تجربه كار لازم است، چه سياه، چه سفيد، چه برده، چه كارگر، چه كارفرما...

به هر حال گاه كه مى‏شنويم: هنوز بردگى ادامه دارد و به طور زور يا دزدى و گول زدن از قبائل سياه پوست برده مى‏گيرند، زنان را براى حرمسرا و مردان را براى كار.. و در سالهاى پيش يكى از جرائد شرحى در اين باره نوشت.

اسلام و بردگى

اينها همه مربوط به بردگى در غير اسلام، و بخصوص در غرب بود، اسلام با بردگى مخالفت ورزيد و به خصوص روى اين مطلب ايستادگى كرد كه عرب و عجم و سياه و سفيد فرق ندارند.

عرب بر عجم و سفيد بر سياه هيچگونه فضيلتى ندارد، مگر به تقوى و عمل خوب.

«از غضب خداوند در مورد مماليك خود بپرهيزيد: از غذاى خود به آنها بدهيد و از لباس خود، آنها را بپوشانيد بيش از قدرتشان چيزى تكليفشان نكنيد اگر دوستشان داريد نگهداريد و گرنه بفروشيد» «بردگان شما برادران شما هستند».«بدترين مردم كسى است كه آدم بفروشد».

ليكن اسلام كه يك مكتب اخلاقى است در مسير تكاملش خواه ناخواه به مخالفتها برخورد مى‏كند و جنگها پيدا مى‏شود و روى قدرت ايمان و تصميم و اراده (كه باعث بروز تمام واحد نيروى باطنى انسان مى‏شود كه به قول ويليام جيمز(21) در حالات عادى نه دهم قواى انسان در خواب است و در مواقع فوق العادّه تمام واحد نيروى انسانى به فعاليت مى‏افتد) در بسيارى جنگها پيروز مى‏شود، پيروزى به فرار عدّه‏اى و تسليم عدّه‏اى و اسارت عدّه‏اى مى‏انجامد شما مى‏گوئيد اين اسيران دشمن را چه كند؟

آزاد كند تا دو مرتبه به نيروى دشمن بپيوندند و جنگ تازه‏اى عليه مكتب انقلابى اسلام به راه اندازند؟ و بالنّتيجه يا اسلام عقب‏نشينى كرده گوشه‏اى بنشيند (كه اشكال تراشان غرب همان را مى‏خواهند) و يا همه روزه خونريزى و جنگ باشد؟!

و يا بكشد تا خاطرش آسوده باشد؟! اين راه موافق با روح تنبلى و ضعف از طرفى (تا اداره آنها و بررسى افكار و كردار آنها و مانندآن بار سنگينى به دوش دولت اسلام نباشد) و با روح سفاكى و بى‏رحمى و خونريزى از طرف ديگر است.

و يا آنها رادر اجتماع اسلامى منحل كند تا هم تربيت شوند و هم مشكلات متراكم در محيطى خاص به وجود نيايد؟ چه كند؟ و كدام راه را انتخاب كند؟

مسئله سياه و سفيد نيست، سخن از استعمار نژادى نيست، بحث در سپردن كارهاى سنگين به بردگان نيست، گفتگو از اختصاص آزادگان به علم نيست، صحبت جنگ است جنگ...

جنگ، سياه و سفيد و نژاد نمى‏شناسد.

در اسلام سياهان به مقامات بالا مى‏رسيدند. بلال سياه زنگى مؤذّن رسمى پيامبر(ص) مى‏شود كه حكومت غاصب پس از آن سرور محتاج اذان بلال مى‏شود والبته او هم حاضر به ترويج آنها نمى‏شود، اوّلين مؤذن در سطح كعبه بلال بود.

در «مدينه» امروز(22) هنوز حكومت سعودى به سادات بيچاره «نخاوله» همچون سائر افراد امتياز نمى‏دهد و على المسموع بها كار آنها كمتر از ديگران است، ولى در اسلام بلال حبشى با خالد بن رويحه كه از افراد معنون است برادر مى‏شود، زيد بن حارثه آزاد شده پيامبر(ص) با حمزه عموى آن حضرت برادر مى‏شود.

و در كوبيدن افكار نژادى تا آنجا موفّق مى‏شود كه زمانى بيشتر فقهاى بزرگ اهل تسنّن در شهرهاى اسلامى از بردگان بوده‏اند، كه آزاد شده بودند و با زحمت و كوشش مقام يافتند، حسن و ابن سيرين، فقيه بصره بودند، عطار و مجاهد و سعيد و سليمان، فقيه مكّه بودند، زيد بن اسلم و محمّد بن منكدر و نافع، فقهاء مدينه بودند، ربيعه الرأى و ابن ابى الزّناد، فقيه «قبا» بودند، طاوس و فرزندش، فقيه يمن بودند، عطار بن عبداللّه فقيه خراسان بود، و مكحول، فقيه شام، همه اينها برده بوده‏اند.

بردگى و جنگ؟

هر گونه اظهار نظرى راجع به خط مشى اسلام در مسئله بردگى بدون دقّت در قانون جهاد اسلام و جدا از آن بى اساس است.

بردگى اسلام عنوان بردگى ندارد، بلكه تتّمه‏اى است از مسئله جهاد و عنوان جنگ! همانطور كه غنائم و تقسيم آنها كاملاً مربوط به جنگ و جهاد است و عنوان مستقل ندارد.

و تدريجاً خواهيم ديد كه اين گونه بردگى جنگى به طورى كه اسلام مى‏گويد چندان تشابهى با بردگى مرسوم در روم و يونان عربستان قديم و ايران باستان و غيره ندارد.

و روى لغت هم كه نبايد حساّسيّت داشت زيرا لغت، قبح ذاتى ندارد و خود قانون، ميزان است، بعلاوه اينكه حديثى از پيامبر اكرم(ص) نقل شده است كه: نگوئيد: برده‏ام! كنيزم! بلكه بگوئيد: پسرم! جوانم، دخترم!

اسلام با بت‏پرستان، آنها كه مكتب اسلام را نمى‏پذيرفتند و حاضر به بحث و مناظره هم نبودند و يا فقط به مجادله مى‏پرداختند و در عين حال مخالفت مى‏كردند، اعلان جنگ مى‏داد و با پيروان ساير اديان كه ريشه آسمانى داشتند و بعدا منحرف شده بودند (و اسلام هم براى اصلاح آن انحرافها و نيز تكميل قوانين آنها آمده بود) نيز همينطور بود، تنها امتياز آن‏ها اين بود كه غير از جنگ يك راه ديگرى هم داشتند و آن تسليم حكومت مركزى شدن و رعايت شرائطى كه شرائط «ذمّه» ناميده مى‏شد با حفظ عقائد خودشان.

به هر حال اگر جنگ مى‏شد آنهائى كه دستگير مى‏شدند كشته نمى‏شدند، بلكه با نظر حكومت مركزى و صلاحديد رئيس به عنوان برده تسليم افراد مى‏شدند و آنها حقّ به كار گماردن آنها را داشتند البته به طور عادلانه نه زورگوئى و دور از انصاف.(23)

و اين در حقيقت يك نوع ارفاق بود كه مجازات دشمن در حال جنگ را كه محكوم به اعدام است تخفيف داده، نه يك درجه بلكه بيشتر كه حكم حبس و زندان هم نداشته باشد، بلكه چيزى شبه محكوميّت كار ـ البته غير شاقّه ـ نظير اردوگاه كار اجبارى، پيدا مى‏كردند كه هم اكنون معمول است، ولى كار اين اسراى اسلامى با اين اردوگاهها خيلى تفاوت دارد كه بعداً تذّكر مى‏دهم. 

متون فقه اسلام

لازم است در اين قسمت نظرى به متون اسلامى بيفكنيم: اسيران دو گونه‏اند: مرد، زن كه يا بالغند و يا طفل. پسران نابالغ كه به 15 سال نرسيده‏اند، اسير مى‏شوند، ولى كشتن آنها جائز نيست چون پيامبر(ص) از كشتن زنها و اطفال نهى فرموده است، و خود آن حضرت هم نمى‏كشت بلكه اسير گرفته و برده مى‏نمود...افراد بالغ اگر در حال جنگ و برخورد مسلّحانه اسير شوند امام آنها را مى‏كشد.. و نبايد آنها را زنده گذاشت و يا برده گرفت و اگر پس از اتمام جنگ و سكوت ميدان، اسير شد پيشوا مى‏تواند آنها را برده بگيرد و يا فديه بگيرد (پولى گرفته رها سازد) و يا منّت نهاده آزاد نمايد وانتخاب اينها هم مربوط به پيشوا است كه روى مصالح اجتماع اسلامى عمل مى‏كند و كشتن آنها جائز نيست بلكه يا منّت نهاده آزاد مى‏كند و يا به مبلغى پول معامله كرده رها مى‏كند و يا برده مى‏گيرد، اين مطلب را همه علماء ما گفته‏اند.

ولى شافعى گفته است: پيشوا مخيّر است كه بكشد يا برده كند يا منّت نهاده آزاد كند.

ابويوسف گفته است: منّت مجاّنى جائز نيست و معامله هم نبايد با پول بشود بلكه با افراد (گرفتار مسلمان) بايد معامله شود...

دليل ما بر جواز آزادى مجانى آيه قرآن است كه مى‏فرمايد: «اما منّاً بعد و اما فداءاً...»(24) و پيامبر(ص) هم با ثمامة بن اثال و ابى‏عبيده و ابى‏العاص بن ربيع چنين كرد و اسيران جنگ بدر را كه 73 مرد بودند هر مردى را به چهار صد درهم معامله فرمود و نيز يك مرد به دو مرد معامله نمود.

و امّا تجويز كشتن هم روى عموم آيه قرآن است كه مى‏فرمايد: «اقتلوا المشركين حيث وجدتموهم...»(25) و پيامبر (ص) هم مردان بنى قريظه را كشت...

گاهى يكى از احكام گذشته اصلح است مثلا اگر كافر قدرت زيادى دارد كه اگر زنده بماند احتمال ضرر جامعه انسانى و اسلامى است كشتن او نفع است.

ناتوانى كه مال زياد دارد و قدرت جنگ و مخالفت ندارد معامله‏اش اصلح است.

فردى كه خوشفكر است و اميد مى‏رود كه مسلمان شود و خدمت به اسلام كند آزادى مجاّنى او بهتر است.

آنها كه ضررى ندارند و مى‏توانند خدمت كنند برده گرفتن آنها بهتر است چون زنان و اطفال...

اماّ اسير در حال جنگ و برخورد مسلحّانه چون هنوز احتمال ضرر زيادى وجود دارد (چون عاقبت جنگ معلوم نيست شايد آنها پيروز شدند و اسير هم آنگاه به آنها مى‏پيوندد) كشته مى‏شود...

و اين تخيير و انتخاب (يكى از اطراف گفته شده) در تمام اقسام كفاّر جريان دارد چه اهل كتاب باشند و يا بت پرست...

اگر به اسير پيشنهاد اسلام شد و او پذيرفت (و روى خرابكارى و خيانت نبود) كشته نمى‏شود، خواه در حال جنگ گرفتار شده باشد و يا پس از خاتمه جنگ و اختلافى هم در اين مسئله نيست، پيامبر(ص) فرموده است: مأمور شده‏ام كه با مردم بجنگم تا به يگانگى خداوند اقرار كنند، وقتى اقرار كردند خون و مالشان محفوظ است...(26)

و پيشوا مخيّر است كه مجاناً او را آزاد كند يا معامله نمايد و يا برده بگيرد... 

و اگر پيش از اينكه به جنگ جنگجويان گرفتار شود مسلمان شد، نه كشته مى‏شود و نه برده و نه از او پولى مطالبه مى‏كنند...(27)

كفّار به سه گروه تقسيم مى‏شوند: 

1 ـ آنها كه كتابى آسمانى دارند، اينهايهود و نصارى هستند كه كتابهاى تورات و انجيل را دارند اين دسته بايد اسلام بياورند و يا جزيه بدهند، اگر اسلام آوردند كه حرفى نيست و اگر اسلام نياوردند و جزيه دادند پذيرفته مى‏شود و به دين خود باقى مى‏مانند خداوند در قرآن فرموده است: با آن دسته از اهل كتاب كه ايمان به خداوند و روز جزا نمى‏آوردند و آنچه را خدا و پيامبرش تحريم نموده‏اند حرام نمى‏دانند و دين حق را نمى‏پذيرند بجنگيد تا با دست خود ذليلانه جزيه بدهند.(28)

2 ـ آنهاكه احتمالاً كتاب داشته‏اند كه همان زردشتى‏ها هستند آنها پيامبرى داشته‏اند كه او را كشتند، حكم آنها هم چون اهل كتاب است پيامبر فرموده است: با آن‏ها چون اهل كتاب عمل كنيد. 

3 ـ آنها كه حتّى احتمال كتاب آسمانى هم در آن‏ها نيست چون بت‏پرستان و آتش‏پرستان و غيره اينها حتماً بايد اسلام بياورند و جزيه هم پذيرفته نمى‏شود يا اسلام يا جنگ.(29)

جنگ با كفّار در صورتى جائز است كه ابتدا آنها را به اسلام و قوانين آن دعوت كنيم...(30) 

با كلّيه مخالفين اسلام بايد جنگيد ولى آن‏ها دو دسته هستند: 

1 ـ آنهاكه جز اسلام چيزى از ايشان پذيرفته نمى‏شود وگرنه جنگ است و اموالشان گرفته مى‏شود و زنان و فرزندانشان اسير مى‏شوند اينها غير از اهل كتابند.

2 ـ آنها كه جزيه هم از ايشان پذيرفته مى‏شود اينها يهود و نصارى و زردشتيانند كه اگر شرائط جزيه را پذيرفتند جنگ با آنها جائز نيست و زنان و فرزندانشان را نبايد اسير گرفت ولى اگر زير بار جزيه نرفتند يا شرائطش را زير پا گذاردند همچون سائر كفاّرند كه كشتن و گرفتن اموال و اسير كردن افرادشان جائز است...كشتن زنها جائز نيست اگر چه آنها با مسلمانان بجنگند و مردانشان را كمك كنند. اگر چاره‏اى نبود كشتن آنها جائز است.

شرائط ذمّه اين است كه: علناً گوشت خوك نخورند و شراب نياشامند و ربا نخورند و ازدواجهاى حرام در اسلام را انجام ندهند...(31)

(بردگان كفاّر اگر پيش از اربابهاى خود به مسلمانان بپيوندند و اسلام آورند آزاد خواهند بود و همچون مسائر مسلمانان هستند...(32) 

اسيرها دو گونه‏اند:

1 ـ آنها كه يش از سكوت ميدان جنگ و در حال برخورد مسلّحانه اسير مى‏شوند اينها را نبايد زنده گذاشت...

2 ـ آنها كه پس از آرامش ميدان جنگ و تمام شدن جنگ، اسير مى‏شوند كه پيشوا مى‏تواند آزادشان كند يا فديه گرفته معامله كند و يا آنها را برده بگيرد...(33)

برده گرفتن دشمن جائز است و اين عقيده عموم فقهاء است درباره همه كفاّر از مرد و زن، پير و طفل، بزرگ و كوچك، مگر راهبانى كه مشغول عبادتند و دست از اجتماع شسته‏اند.(34)  

روايات اسلامى

امام باقر(ع) مى‏فرمود: جنگ دو حكم دارد:

1 ـ هنگامى كه جنگ سرپاست و هنوز ميدان گرم است و كار به آخر نرسيده است هر اسير كه گرفته شود پيشوا... او را گردن مى‏زند.

2 ـ هنگامى كه جنگ به پايان رسيد هر اسيرى كه گرفته شود پيشوا مى‏تواند منّت نهاده مجاّنى آزاد كند و يا معامله نموده در برابر مبلغى رها سازد و يا آنها را برده بگيرد.(35)

امام باقر(ع) مى‏فرمايد: «خداوند پيامبر را به پنج پيكار فرمان داد: سه نوع پيكار همواره هست و حكمش بسته نمى‏شود تا جنگ به پايان برسد (و حقّ بر باطل پيروز شود)، و جنگ تمام نمى‏شود تا خورشيد از مغرب طلوع كند(36) كه در آن روز كليّه مردم ايمان مى‏آورند و اگر ايمان نياورده باشند روى خوش نمى‏بينند... 

«الف ـ پيكارى با مشركين عرب كه اين آيه قران مربوط به آنهاست: «بكشيد مشركين را هر كجا يافتيد و بگيريد و محصور كنيد و به هر جا كمين كنيد، اگر توبه كردند (ايمان آوردند) و نماز به پا داشتند و زكات دادند برادر دينى شما هستند» (37) از اينها جز جنگ و يا اسلام چيزى پذيرفته نمى‏شود، واموالشان به غنيمت گرفته مى‏شود و افرادشان اسير مى‏شوند، چنانكه پيامبر(ص) چنين كرد. او برخى را اسير گرفت و برخى را عفو فرمود و با برخى معامله نمود.

«ب ـ پيكارى با اهل ذمّه... كه اين آيه مربوط به آنهاست «با آن عدّه از اهل كتاب كه ايمان به خداوند و روز قيامت نمى‏آورند و آنچه را خدا و پيامبرش تحريم نمودند حرام نمى‏دانند و دين حقّ را نمى‏پذيرند بجنگيد تا ذليلانه با دست خود جزيه بدهند.»(38)

«اگر در مملكت اسلام هستند بايد جزيه بدهند وگرنه كشته مى‏شوند و اموالشان غنيمت است و افرادشان اسيرند و اگر جزيه پذيرفتند اسير كردنشان حرام است و اموالشان محترم است». 

«و اگر در حكومت اسلام نبوده در كشور كفر و محل جنگ هستند اسير نمودن آنها جائز است و ازدواج با آنها حرام است و بايد يا اسلام آورند يا جزيه بدهند و يا كشته شوند.

«ج ـ پيكار سوّم با مشركين غير عرب است كه اين آيه مربوط به آنهاست! «...وقتى آنها را شكست داديد پيمان و قرارتان را محكم كنيد و سپس يا منّت نهاده آزاد كنيد و يا معامله نموده فديه بگيريد تا جنگ به پايان برسد.»(39)

«سپس منّت نهيد» يعنى پس از اسير گرفتن، «و يا معامله نموده فديه»... يعنى بين آنها و مسلمانان معامله نموده و اسرا را مبادله كنيد، از اينها جز اسلام پذيرفته نمى‏شود و يا جنگ، و ازدواج با آنها حرام است».(40) 

البته از نظر حكم اوّلى اسلام برده گرفته اسراء جنگى مخالفين داخلى هم كه عليه حكومت مركزى قيام مسلّحانه و با تجهيزات ارتشى كنند جائز است، ولى روى مصالحى (از جمله چون ائمّه عليهم السّلام مى‏دانستند حكومتهاى ظلم يكى پس از ديگرى روى كار مى‏آيند و ممكن است به جبران آن كار، جنايات زيادى به افراد پاك كه هدف از آفرينش هستى آنان هستند نمايند و اجتماع را از آن‏ها بى بهره سازند) اين كار تجويز نشده است. 

«روش على(ع) در اهل بصره از همه دنيا براى شيعيان بهتر بود؟ او (ع) مى‏دانست كه دشمن به زودى حكومتها پيدا مى‏كند اگر آنها را اسير مى‏گرفت آنها هم شيعيان را اسير مى‏گرفتند و...»(41)

البته كشتن آنها حتّى فراريان در صورتى كه تشكيلاتى مركزى داشته باشند كه ممكن است باز گرد آن جمع شوند و قيام كنند جائز است: 

«اينكه على(ع) اهل صفّين را مى‏كشت چه فراريان و چه رزمندگان و چه مجروحين، ولى در جنگ جمل فراريان را دنبال ننمود و مجروحين را نكشت و آنان كه سلاح افكندند امان داد و آن‏ها كه به منزل خود رفتند امان داد.. براى اين بود كه اهل «جمل» پيشواى خود (طلحه و زبير) را از دست داده بودند و گروهى هم نداشتندكه نزد آنها برگردند و مردم هم پس از شكست به منازل خود برگشتند نه جنگى داشتند و نه مخالفتى اظهار مى‏كردند و نه طرد دستگاه مركزى مى‏نمودند، همين قدر خوشنود بودند كه با آن‏ها كارى نداشته باشند، حكم آنها كه پايگاهى براى روش خود نداشتند اين بود كه كشته نگردند و آزار نشوند.»

«ولى اهل «صفّين» به گروه مستعد و آماده‏اى بر مى‏گشتند كه همچون معاويه‏اى بر سر داشتند و سلاح و سپر و شمشير و... برايشان جمع مى‏كرد و جائزه‏ها به آنها مى‏داد و برايشان مسكن تهيّه مى‏نمود و بيمارانشان را رسيدگى نموده مجروحينشان را درمان مى‏كرد...»

«على(ع) اين دو گروه را يكسان نگرفت..ولى مطلب را برايشان تشريح كرد تا هر كه خواهد توبه كند و گرنه به مجازات برسد...(42)

 پيامبر(ص) وقتى مى‏خواست گروهى را براى جنگ بفرستد آن‏ها را طلبيده مقابل خود نشانده و سپس مى‏فرمود:

به نام خدا و به يارى خدا و در راه خداوند و بر طبق قانون پيامبر خدا... حركت كنيد، افراط و زياده روى نكنيد، بدن دشمن را مثله و تكّه تكّه نكنيد، مكر و حيله نكنيد، پير مردان و اطفال و زنان را نكشيد، درختان را جز در مواقع ضرورت قطع نكنيد، اگر مردى از مسلمانان ـ چه فرد پست يا دانشمند ـ يكى از كفاّر را امان داد پذيرفته مى‏شود و او در پناه است، تا سخن خدا را بشنود، اگر پيرو شما شد برادر دينى شما است و اگر امتناع ورزيد او را به محلّ امن خودش برسا نيد و در دفع او از خداوند مدد بطلبيد.(43)

وقتى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله لشگرى مى‏فرستاد و آنگاه احتمال خلافكارى در فرمانده مى‏داد از افراد مطمئن خود كسى را مى‏فرستاد كه اخبار او را براى آن حضرت اطّلاع دهد.(44) 

پيامبر(ص) از مسموم كردن شهرهاى كفاّر جلوگيرى مى‏فرمود.(45) 

از زنها و افراد كور و زمين گير و پيرمردان و اطفال دشمن جزيه برداشته شده است و اگر جزيه را نپذيرفتند كشتن آنها جايز نيست.(46)  

هنگامى كه پيامبر(ص) فرماندهى بر گروهى تعيين مى‏كرد تا براى جنگ گسيل دارد او را درباره خود به خصوص و در مورد افرادش به طور عموم سفارش به پرهيزگارى و رعايت فرامين خداوند مى‏نمود و سپس مى‏فرمود: 

«به نام خدا و در راه خدا پيكار كن، با آنها كه خدا را كفران مى‏كنند بجنگيد، حيله نكنيد، و افراط و زياده روى نكنيد، دشمن را مثله نكنيد، طفل خردسال را نكشيد، آنها را كه دست از دنيا شسته و در اين قلّه‏ها جائى براى عبادت خود گرفته‏اند نكشيد، درختان خرما را نسوزانيد، و غرقه در آب نكنيد، درختان ميوه را قطع نكنيد، زراعتها را به آتش نكشيد، شايد خودتان به آنها محتاج شويد، حيوانات حلال گوشت را نكشيد مگر براى خوردن.

«وقتى به دشمن رسيديدآنها را به يكى از سه راه دعوت كنيد، اگر پذيرفتند شما هم بپذيريد و دست از آنها برداريد، ابتدا آنها را با سلام دعوت كنيد... و بخواهيد كه از محلّ كفر هجرت نموده به سرزمين ما بيايند... اگر نپذيرفتند همچون اعراب بيابانى مسلمان خواهند بود كه از بيت المال حقّى ندارند(47) اگر اينها را نپذيرفتند بخواهيد جزيه بدهند.. اگر نپذيرفتند به يارى خداى عزيز با آنها بجنگيد...(48)

اگر چاره‏اى نبود آتش سوزى و ويرانى به وسيله آب يا بمباران جائز است گر چه اطفال و زنان در ميانشان باشند. 

«از امام صادق(ع) پرسيدم: مى‏شود به شهر دشمن آب رها نمود ياآتش سوزى ايجاد كرد و يا با منجنيق موادّ مخرّب رويشان انداخت تا كشته شوند، در حالى كه زن و طفل و پيرمرد و حتّى اسيران و تجاّر مسلمان در ميانشان هستند؟

«فرمود: مانعى ندارد و به خاطر اينها نبايد دست بر داشت و ديه هم ندارد و كفاّره هم داده نمى‏شود.(49)

على(ع) فرمود: هر چند بخواهى فرد اسيرت را بكشى غذا دادن و احسان به او حقّى واجب است.(50) 

امام صادق(ع) مى‏فرمود: غذا دادن اسير حقّ لازمى است بر آن كسى كه او را اسير نموده است هر چند بخواهد فردا او را به قتل برساند...(51) 

پيامبر(ص) از «اهل ذمه» جزيه گرفت به اين شرط كه معامله ربا نكنند و گوشت خوك نخورند و خواهر و برادرزاده خود را ازدواج نكنند و اگر چنين كنند خدا و پيامبرش(ص) تعهدّى در برابر آنها ندارند (جان ومالشان تأمين ندارد) آنگام امام صادق(ع) فرمود: امروز براى آنها هيچگونه تعهّد شرعى نيست.(52) 

عبادتگران را نكشيد!

اينكه در اين متون گفته شده: عبادتگران ديرها را نكشيد از اين نظر است كه با آنها كه سر جنگ ندارند و از اجتماع فاصله گرفته‏اند و دور از سر و صداى اجتماع با خداى خود مناجات مى‏كنند كارى نداريم.

در سوره ممتحنه مى‏فرمايد: «با آن كه كافرانى كه با شما پيكار نكرده‏اند و شما را از سرزمين خودتان بيرون نكرده‏اند اشكال ندارد اگر نيكى كنيد و به عدالت رفتار كنيد. از دوستى با آنها ممنوع هستيد كه با شما در راه د ينتان جنگيده‏ايد و شما را از بلادتان بيرون كرده‏اند و بر بيرون كردنتان كمك نموده‏اند، و كسى كه آنها را دوست بدارد خود، ستمگر است.»(53)

به هر حال اين حكم به خاطر احترام به شغل رهبانيّت و يا روى گفته افراطى «سارتر» نيست كه مى‏گويد: ناچارم بر خلاف منطق و ايمانم اعتراف كنم كه آنها كه دست از دنيا شسته‏اند و به نيك و بد اجتماع كارى ندارند از آنها كه در شريفترين پيكارهاى انسانى شهيد شده‏اند پاكترند... كه اين شهيد راه حقيقت اگر خود كشته نمى‏شد قاتل خود را مى‏كشت پس آدمكش است! 

نه اين خيلى افراطى است، آن مخالف حقيقت، ارزش انسانى ندارد تا احتمال كشتن او موجب ناپاكى قطعى اين شهيدگردد.

دشمن را مسموم نكنيد

ملاحظه فرموديد كه اين متون سفارش شده: شهرهاى دشمن را مسموم نكنيد و از راه آب و هوا و غذا سموم خطرناك را به داخله اجتماع آنها نفرستيد كه اين ناجوانمردى است.

خيلى مناسب است با روش كنونى بلوكهاى شرق و غرب كه ميلياردها خرج نموده زراّدخانه‏هاى ميكربى به وجود مى‏آورند و تنها مانع اجراء عمليات، اين است كه چگونه آنها را مسموم كنيم كه خودمان نشويم و خصوصاً اگر فاتح شديم چگونه آن سرزمين را از ميكربهاى موجود حفاظت كنيم.

همانها كه فرياد انسان دوستى مى‏زنند و نعره انتقاد از نظر فقهى بردگى اسلام هم از همان نقاط بر مى‏خيزد.