در واقع ، پرداختيهاى كم و ناكافى به كاركنان ، موجب كاهش انگيزه ، و در نهايت عدم رضايت شغلى آنان مى شود. در صورتى كه اگر زندگى آنان تامين شود، اين امر تا حدود زيادى موجبات رضايت شغلى كاركنان را فراهم مى سازد و باعث دورى آنان از هر گونه كم كارى ، خيانت ، سهل انگارى در كار و تعدى به اموال عمومى مى شود؛ و در نتيجه روح خود كنترلى را در آنها پرورش مى دهد.
امير مومنان على (عليه السلام ) پس از گزينش درست كاركنان در يك نظام ادارى ، مسئله تامين زندگى و بهبود وضعيت معيشتى آنان را وظيفه مديران مى داند و به آنها گوشزد مى كند كه به طور جدى ، امور معيشتى و رفاهى كاركنان را مورد توجه قرار دهند و وسعت روزى را براى آنان فراهم سازند؛ از اين رو خطاب با مالك اشتر مى فرمايد:
ثم اسبغ عليهم الارزاق ؛ فان ذلك قوة لهم على استصلاح اءنفسهم ، و غنى لهم عن تناول ما تحت اءيديهم ، و حجة عليهم ان خالفوا اءمرك اءو ثلموا اءمانتك ؛ ⁽⁵⁵⁸⁾
سپس روزى كاركنانت را فراخ دار؛ كه فراخى روزى ، نيرويشان دهد تا در پى اصلاح خود بر آيند، و بى نيازشان سازد تا به مالى كه در اختيار دارند دست نگشايند، و حجتى بود بر آنان اگر فرمانت را نپذيرفتند يا در امانتت خيانت ورزيدند.
امير مومنان على (عليه السلام ) به مالك اشتر فرمان مى دهد كه رزق و روزى را بر كاركنان و كارمندان خود (( اسباغ )) نمايد، يعنى كامل ، وافر و فراخ سازد. ايشان دو دليل براى اين فرمان خود ذكر مى كنند:
1. اين كار، آنها را در اصلاح خويش تقويت مى كند؛
2. از خيانت در اموالى كه زير دست آنها است بى نيازشان مى سازد.
حضرت ، در اولين دليل فرمان خود، به حقيقتى تربيتى اشاره مى كند و مى فرمايد، پرداخت كامل حقوق و گشايش در روزى كاركنان ، به آنان كمك مى كند تا در جهت اصلاح خود گام بردارند و از فقرى كه مايه زيان دين و اسباب آشفتگى خاطر و پريشان حالى است ، نجات يابند؛ زيرا تنگناهاى زندگى ، هر انسانى را وسوسه مى كند و ممكن است زير فشارهاى سخت معيشتى ، دست به كارههاى نادرست و دورى از امانت دارى بيالايد.
پس نظام ادارى بايد به گونه اى باشد كه كاركنان آن ، از نظر زندگى و معيشت ، تامين باشند و امنيت لازم از اين نظر برايشان فراهم گردد و زمينه خيانت و ستمگرى مسدود و راه اصلاح و خدمت گزارى گشوده گردد.
از اين رو حضرت در تعليل دوم خود، با جمله و غنى لهم عن تناول ما تحت ايديهم خطر در تنگنا قرار گرفتن كاركنان را چنين گوشزد مى كند كه اگر آنان از حقوق حقه خويش ، كه زندگيشان را به طور كامل تامين مى كند، محروم باشند، ممكن است بعضى از آنها نتوانند تحمل كنند و خواسته يا ناخواسته ، به كجى گرايش يابند و اموال و امكاناتى را كه در اختيارشان است ، مورد تعدى قرار دهند و از آن به نفع خويش بهره ببرند. اما اگر كاركنان به طور كامل و كافى تامين شوند، ديگر چنين تنگنايى بزور نخواهد كرد. و اگر كسى با وجود آنكه به اندازه كافى تامين شد، دست به خيانت و تجاوز دراز كند و در امانت دارى و خدمت گزارى كوتاهى ورزد، ديگر هيچ حجتى براى او نيست .
هنگامى كه زندگى افراد به خوبى تامين شد، تعداد كسانى كه خلافكارى مى نمايند، يا وظيفه اى را بر عهده دارند، خوب ادا نمى نمايند و در انجام آن سهل انگارى مى كنند، اندك خواهد بود، براى اينان حجت تمام است و توجيهى از آنها پذيرفته نمى شود. ⁽⁵⁵⁹⁾
مکانيزمهاي خود کنترلي :
1. تقويت ايمان و ترويج ارزشهاي اسلامي
2. اصلاح گزينش
3. تامين و توسعه رفاه کارکنان
فصل چهارم : خود كنترلى
1. فرايند خود كنترلى
صاحب نظران رشته مديريت براى نظارت ، فرايند چهار مرحله اى را به ترتيب زير ذكر كرده اند:
1. تعيين استانداردها و معيارها با توجه به هدفهاى از پيش تعيين شده ؛
2. جمع آورى و تنظيم اطلاعات ، اندازه گيرى عملكرد و عمليات انجام يافته و در حال انجام ؛
3. مقايسه و تطبيق اطلاعات به دست آمده با استانداردهاى از پيش تعيين شده ؛
4. پيگيرى و انجام اقدامات اصلاحى .
اما آيا مى توان خود كنترلى را نيز فرايند چند مرحله اى دانست ؟
به نظر مى رسد كه خود كنترلى نيز مى تواند به صورت فرايندى مطرح شود و مشابه همان مراحلى را كه براى نظارت ذكر شد، براى آن نيز در نظر گرفت ؛ زيرا خود كنترلى و يا مراقبت از خويشتن در مقابل هر گونه خطا و لغزش كارى ، نيازمند لوازم و مقدماتى است كه در مجموع مى تواند آن را به شكل فرايند چهار مرحله اى در آورد. اين مراحل ، از تعيين استانداردها آغاز و به انجام اقدامات اصلاحى ختم مى گردد. بنابراين مى توان همان مراحلى را كه در فرايند نظارت بيرونى وجود دارد، با كمى تفاوت ، در كنترل درونى نيز مطرح ساخت ؛ اين مراحل عبارتند از:
1. مشارطه ؛
2. مراقبه ؛
3. محاسبه ؛
4. معاتبه .
ذكر اين نكته در اينجا ضرورى است كه اين مراحل ، در واقع گامهاى تهذيب نفس و پاك سازى اخلاق مى باشند و بيشتر به آنان كه خواهان قرب الهى هستند توصيه مى شود، تا با انجام آن ، خود را از رذايل اخلاقى دور سازند و مزين به كرامات اخلاقى و مقامات معنوى گرداند. اين مراحل در منابع اسلامى ، به ويژه كتب اخلاقى ، وارد شده و همگان به آن سفارش شده اند. ⁽⁵⁶⁰⁾ مراحل فوق اگر چه بيشتر ناظر بر اخلاقيات هستند، اما دليلى بر انحصار اخلاق نيست و مى توان آن را در كليه شئون زندگى - و از جمله محيط كار - جارى ساخت .
اكنون به توضيح اين فرايند مى پردازيم و هر يك از مراحل را جداگانه مورد بحث قرار مى دهيم .
1 - 1. مشارطه
مشارطه شباهت زيادى به تعيين استانداردها و معيارها در فرايند نظارت خارجى دارد. در اين گام آنچه را مى بايست در محيط كار، به عنوان وظيفه انجام داد. مشخص مى شود و شخص ، با شفاف نمودن وظايف و يادآورى آنها، با خود عهد مى بندد كه بى هيچ كم و كاستى آنها را انجام دهد. اين مرحله در واقع نوعى شرط و عهد با خويشتن است .
در اين مرحله لازم است فرد، نسبت به وظيفه خود، آگاهى كامل داشته و با مقررات آيين نامه ها و دستورالعملهاى ادارى آشنا باشد، حتى بهتر است دلايل كار مورد نظر و همچنين ضرورت آن را بداند. دليل اين امر آن است كه تا اين موارد روشن نباشد، زمينه اى براى تعهد با خويش يا مشارطه به وجود نمى آيد و مرحله بعدى اين فرايند - يعنى مراقبت - انجام نمى شود.
نكته بعدى آنكه وظايف ، قوانين و آيين نامه ها، نبايد هيچ گونه ضديتى با نظام ارزشى اسلام داشته و با آنها در تعارض باشند؛ بلكه بالعكس ؛ بايستى در راستاى نظام آموزشى اسلام و هماهنگ با آن نيز باشند.
2 - 1. مراقبه
در اين مرحله ، شخص با مراقبت از خويش مى كوشد تا خطا و لغزشى در كار از او سر نزند و وظايف ، به شكل مطلوب انجام شود. درباره مراقبت از خويشتن در مقابل هر گونه خطا و لغزشى ، روايات بسيارى دارد؛ حتى مى توان تمام مواردى كه زير عنوان تقوا وارد شده ، ناظر به همين مرحله دانست ؛ زيرا تقوا همان گونه كه قبلا نيز گفته شد - صيانت از خود است ؛ منتهى اين خود نگه دارى ، مقتضى انجام وظايف و ترك لغزشها است . وجود اين حالت ، شخص را نسبت به واجبات ، تحريك مى كند و از محرمات باز مى دارد.
امير مومنان (عليه السلام ) درباره مراقبت از خويشتن هنگام لغزش مى فرمايد:
كن لنفسك مانعا رادعا؛ ⁽⁵⁶¹⁾
تو (خود) مانع و بازدارنده خويش باش .
آنچه كه افراد را بر اين مراقبت تحريك و ترغيب مى كند، توجه به مراقبت خداوند و فرشتگان ، نسبت به اعمال و كارهاى بندگان است . اين حقيقت كه خداوند در همه جا و در هر حال و در همه زمانها، ناظر و مراقب اعمال است ، روح مراقبت را در افراد زنده مى كند. خداوند در قرآن كريم ، خود را مراقب هر چيزى مى داند و چنين مى فرمايد:
و كان الله على كل شى ء رقيبا؛ ⁽⁵⁶²⁾
و خداوند ناظر و مراقب هر چيزى است .
3 - 1. محاسبه
اين مرحله شباهت زيادى با (( مقايسه و تطبيق اطلاعات به دست آمده با استانداردهاى از پيش تعيين شده )) در فرايند نظارت خارجى دارد. در اين گام ، شخص خود كنترل ، عملكرد خود را دقيقا مورد محاسبه قرار مى دهد و با مقاسيه آن با وظيفه واقعى و عملكرد معهود، پى به درستى يا نادرستى آن مى برد.
اكنون براى اهميت محاسبه عملكرد، محتواى برخى روايات را ذكر مى كنيم :
1. هر كه با خود عهد كند كه به حساب خويش رسيدگى كند، از مسامحه و سهل انگارى ايمن مى گردد؛ ⁽⁵⁶³⁾
2. دورانديش كسى است كه خود را مقيد به محاسبه خويش نمايد؛ ⁽⁵⁶⁴⁾
3. كسى كه در هر روز به حساب خويش رسيدگى نكند از ما نيست ؛ ⁽⁵⁶⁵⁾
4. پيش از آنكه به حساب شما برسند، خود به حساب خويش رسيدگى كنيد، ⁽⁵⁶⁶⁾
5. ثمرءه محاسبه ، اصلاح خويش است ؛ ⁽⁵⁶⁷⁾
6. كسى كه محاسبه خويشتن كند، بر عيوب خود واقف مى شود و از گناهانش باخبر مى گردد؛ (به دنبال آن ) از گناه توبه مى كند و عيوب را اصلاح مى نمايد. ⁽⁵⁶⁸⁾
4 - 1. معاتبه
در اين مرحله ، شخص در برابر خطاها و لغزشهاى كارى كه از وى سرزده ، خويش را مورد سرزنش قرار مى دهد و به اصلاح آن مى پردازد.
شايد تعبير به (( نفس ملامتگر )) در آيه و لا اءقسم بالنفس اللوامة ⁽⁵⁶⁹⁾ اشاره به همين مرحله از فرايند خود كنترلى باشد. (( نفس لوامه )) ، يكى از شئون نفس آدمى است كه به هنگام انجام گناهان ، به ملامت و سرزنش صاحب خويش ‍ مى پردازد.
2. آثار و فوايد خود كنترلى
برخى از فوايد خود كنترلى را چنين مى توان بر شمرد:
1. ارزان بودن هزينه خود كنترلى ؛
2. اصلاح سريع اشتباهات و جبران آن ؛
3. افزايش بهره ورى ؛
4. گسترش قسط و عدالت اجتماعى .
خود كنترلى در مقايسه با نظارتهاى بيرونى ، بسيار كم هزينه است . شايد بيشترين هزينه آن مربوط به انجام كار فرهنگى در سازمان براى تقويت ايمان و ترويج ارزشهاى اسلامى باشد؛ و اين به مراتب ، از انجام نظارتهاى مستمر خارجى كم هزينه تر است .
همچنين كاركنان خودكنترل به محض رخ دادن اشتباهى و يا نمايان شدن انحرافى در كار، بى درنگ در مقام اصلاح آن بر مى آيند و تلاش مى كنند تا خطاى موجود را بر طرف و جبران سازند.
از طرفى ، گسترش فرهنگ خود كنترلى در سازمان و جامعه ، موجب مى شود كه از تمامى امكانات و ابزارهاى كار و از لحظه لحظه زمان كار، بيشترين و بالاترين بهره بردارى به عمل آيد، بى آنكه كمترين اسراف ، حيف و ميل ، ريخت و پاش و به هدر دادن منابع و امكانات صورت گيرد؛ زيرا اين موارد در اسلام ، ضد ارزش مى باشند و افراد خود كنترل ، در برابر آنها از خود مراقبت مى كنند.
از سوى ديگر، در محيطى كه فرهنگ خود كنترلى در آن نهادينه شده و در جاى جاى آن حاكم است ، معمولا افراد، بدون انجام كار مفيد، توقع چشمداشتى ندارند و حاضر نيستند حقوق ديگران را پايمال كنند؛ آنها به خود اجازه نمى دهند كه به امكانات و منافع جمعى صدمه اى وارد كنند، يا در انجام وظايف خود قصور و كوتاهى نشان دهند؛ نتيجه چنين حالتى ايجاد و گسترش (( قسط و عدالت اجتماعى )) است .
اگر خود كنترلى با قسط و انگيزه الهى همراه باشد، تمام آثار و بركاتى كه براى تقويت شمرده شده را خواهد داشت . چنين تقوا و يا خود كنترلى اى داراى آثارى فراتر از سازمان مى باشد كه با مراجعه به منابع اسلامى ، مى توان آنها را جمع آورى كرد.