اقسام اسراف و مصاديق آن  
اسراف و تبذير دامنه اى وسيع دارد و موارد و مصاديق آن نيز متعدد است . در اين بخش پاره اى از مصاديق اسراف را تحت دو عنوان اموال عمومى و شخصى مورد بحث قرار خواهيم داد:
اسراف در اموال عمومى (بيت المال )  
از زيان بارترين اقسام اسراف ، اسراف در بيت المال مسلمين است .
حفاظت از اموال عمومى و بيت المال نشانه رشد شخصيت ، ادب و حس مسؤ وليت يك ملت است .
اموال عمومى ، شامل تمام امكانات و سرمايه هايى است كه خداوند آن ها را مايه حيات و قوام جامعه قرار داده و استفاده صحيح از آن ها، جامعه را به سوى رفاه پيش خواهد برد؛ در صورتى كه حيف و ميل و مصرف بيش از حد و اتلاف آن ، بنيه اقتصادى اجتماع را نابود مى كند.
اين اموال را ويژگى هايى است كه برخى از آن ها عبارتند از:
1- اصل و منافع آن ها متعلق به عموم است نه فرد خاص ؛
2- هر فردى تنها به عنوان عضوى از كل جامعه در آن ها حقى دارد؛
3- حاكم قانونى مسلمين ، مسؤ ول نگه دارى اين اموال است و اجازه تصرف در آن ها را به ديگران مى دهد.
مرحوم علامه طباطبايى در ذيل آيه و لاتؤ توا السفهاء اموالكم التى جعل الله لكم قياما ⁽¹⁰⁰⁾، مى نويسد:
مقصود از اموال در اين آيه ، اموال يتيمان است اما اين كه اين اموال را به اولياء آنان نسبت داده و فرموده است اموالكم ، با عنايت به اين است كه مجموع ثروت موجود در جهان ، متعلق به مجموعه اهل دنياست و مصلحت عمومى اجتماع اقتضا مى كند همه مردم از اين اموال حفاظت و پاسدارى كنند و از اين كه انسان هاى غير عاقل و بى كفايت مانند كودك و ديوانه بر آن مسلط شوند و آن را به تباهى بكشند ممانعت به عمل آورند. ⁽¹⁰¹⁾
يك ملت رشيد و پيشرفته نسبت به اموال عمومى ، بيش از اموال شخصى اهتمام مى ورزد و از هدر دادن و اتلاف آن پرهيز مى كند.
خيانت در بيت المال از بدترين اقسام خيانت است . رسول خدا اميرالمومنين على عليه السلام در اهميت بيت المال مى فرمايد:
ادقوا اقلامكم و قاربوا بين سطوركم و احذفوا عنى فضولكم و اقصدوا قصد المعانى و اياكم و الاكثار فان اموال المسلمين لاتحتمل الاضرار ⁽¹⁰²⁾
نوك قلم هايتان را تيز و سطور نوشته را به هم نزديك كنيد، زيادى كلمات را (در نوشتن گزارش ) حذف كنيد، به اصل سخن بپردازيد و از زياد نوشتن بپرهيزيد كه اموال مسلمين ضرر را بر نمى تابد.
و نيز آن حضرت مى فرمايد:
ان اعظم الخيانة خيانة الامة .
همانا بالاترين خيانت ، خيانت به مردم است .
همچنان كه در پاسخ كسى كه تقاضاى سهم بيشترى از بيت المال داشت فرمود:
ان هذا المال ليس لى ولالك و انما هو فيى ء المسلمين و جلب اسيافهم فان شركتهم فى حربهم كان لك مثل حظهم و الا فجناة ايديهم لاتكون لغير افواههم ⁽¹⁰³⁾
اين مال نه از آن من و نه از آن توست بلكه غنيمت مسلمين و اندوخته شمشيرهاى ايشان است ؛ پس اگر با آن ها در كارزارشان شريك بودى تو هم مانند آن ها نصيب مى برى وگرنه ، تو را از آن بهره اى نيست ؛ زيرا چيده دست آن ها براى دهان ديگران نيست .
خيانت به اموال مردم به چند شكل متصور است :
1- زياده روى در مصرف و بى توجهى و بى دقتى نسبت بدان ؛
2- استفاده از اموال عمومى در راه تفرقه ، شايعه سازى ، كوبيدن شخصيت ديگران و... كه از ناپسندترين اقسام اسراف در اموال عمومى است ؛
3- استفاده شخصى از اموال عمومى كه علاوه بر اسراف ، خيانت نيز محسوب مى شود.
در سيره عملى حضرت على عليه السلام مذكور است كه آن حضرت بعد از جارو كردن كف خزانه ، دو ركعت نماز مى گزارد و خدا را شكر مى كرد كه اموال عمومى را به دست صاحبان آن ها رسانده است و سپس مى فرمود:
اى دنيا! مرا فريب مده و متعرض من مشو، همانا من تو را سه طلاقه كرده ام و راهى براى باز گشت تو نيست . ⁽¹⁰⁴⁾
گفتيم كه دامنه اموال عمومى بسيار وسيع است . در اين جا به عنوان نمونه مواردى را يادآور مى شويم :
الف : منابع آبى  
آب ، سر منشاء پيدايش حيات و از معدود منابعى است كه ادامه زندگى بر كره زمين بدون آن غير ممكن خواهد بود؛ از اين رو همواره آبادى ها و تمدن هاى بزرگ و كوچك در كنار اين منبع حياتى شكل گرفته اند.
اگر چه در اكثر نقاط زمين منابع آبى فراوانى يافت مى شود اما دست رسى به سفره هاى زير زمينى آب و تصفيه و هدايت آن به منازل و مدارس و... مخارج زيادى را در بر دارد. از اين رو اسراف و زياده روى در مصرف و هدر دادن موجب از بين رفتن سرمايه هاى ملى است كه به تحقيق حرام و كفران اين نعمت الهى محسوب مى شود.
آيا در موارد آب انديشيده ايد كه چه كسى به آفتاب فرمان داده است تا بر سطح اقيانوس ها بتابد و از ميان آب هاى شور و تلخ ، ذرات آب خالص و شيرين را جدا و به صورت بخار به آسمان بفرستد و چه كسى به اين بخار دستور تراكم داد تا قطرات باران تشكيل شوند؟
آرى ، بى ترديد همه اين امور به مشيت الهى تحقق پذيرفته است . قرآن كريم در اين باره مى فرمايد:
افراءيتم الماء الذى تشربون انتم انزلتموه من المزن ام نحن المنزلون لو نشاء جعلناه اجاجا فلو لاتشكرون ⁽¹⁰⁵⁾
آيا در آبى كه مى نوشيد دقت كرده ايد؟ آيا شما آن را از ابر فرو فرستاديد يا ما؟ اگر بخواهيم آن را شور قرار مى دهيم ، پس چرا شكر نمى كنيد؟
امام صادق عليه السلام در باره اسراف هاى كوچك مى فرمايد:
ادنى الاسراف هراقة فضل الاناء و ابتذال ثوب الصون و القاء النوى ⁽¹⁰⁶⁾
كمترين اسراف ، ريختن آب اضافى ، پوشيدن لباس مهمانى در منزل ، و دور انداختن هسته خرماست
و نيز
ان لله ملكا يكتب سرف الوضوء كما يكتب عدوانه ⁽¹⁰⁷⁾
همانا خدا را فرشته اى است كه اسراف در آب وضو را مى نويسد چنان كه اسم دشمنانش را.
پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در مسيرى با سعد كه وضو مى گرفت برخورد كرد و بدو فرمود:
اى سعد! اسراف نكن .
سعد گفت : يا رسول الله ! آيا در وضو هم اسراف است ؟
حضرت فرمود: آرى ؛ اگر چه در كنار نهر جارى باشى . ⁽¹⁰⁸⁾
اگر در مصرف آب براى وضو؛ آن هم در كنار نهر جارى و دور ريختن آب اضافى ظرف ، اسراف است به طريق اولى ساعت ها باز گذاشتن شير آب و هدر دادن آن ، اسراف محسوب مى شود.
تذكر اين نكته ضرورى است كه در مصرف آب نبايد هزينه اى را كه بابت حق انشعاب و مصرف به دولت پرداخت مى شود مد نظر داشت ؛ زيرا اين گونه هزينه ها فقط در برابر خدماتى است كه دولت به مردم ارايه مى كند، نه چيز ديگر.
بر اين اساس نبايد تصور كنيم با پرداخت آب بها قيمت آب مصرفى را پرداخته و مجازيم از آن به هر صورت و اندازه استفاده كنيم ؛ زيرا همين كه عنوان اسراف تحقق يافت ، گر چه تمام بهاى آب مصرفى را پرداخته باشيم ، باز موجب حرمت عمل است و با فرض پرداخت يارانه از طرف دولت ، علاوه بر اسراف ، عنوان ضرر به جامعه و بيت المال نيز تحقق مى يابد، از اين روى امام خمينى قدس سره مى فرمود: زياده روى در مصرف آب موجب ضمان مى گردد و حرام است .
ب : اسراف در نيروى برق  
برق از نعمت هاى قابل توجهى است كه موجب تحولات شگرفى در عرصه اجتماع و زندگى بشر گرديده است . برق ، مترادف روشنايى فقط نيست بلكه پايه و اساس همه گام هاى بلندى كه امروزه بشر در كشاورزى ، صنعت ، پزشكى و... برداشته بر اين كشف مهم استوار است .
تاءسيس نيروگاه هاى حرارتى ، تعبيه توربين هاى آبى و دست رسى به نيروى برق ، ميليون ها تومان هزينه در بر دارد و زياده روى در مصرف آن ، ضربه سنگينى به اقتصاد مملكت وارد خواهد ساخت .
گر چه نيروى برق در صدر اسلام شناخته شده نبود، اما به طور قطع عمومات نهى از اسراف ، شامل اسراف در مصرف نيروى برق نيز مى شود؛ مانند:
كل مازاد على الاقتصاد اسراف . ⁽¹⁰⁹⁾
آنچه بيش از ميانه روى باشد اسراف است .
و نيز:
مافوق الكفاف اسراف . ⁽¹¹⁰⁾
آنچه بيش از حد كفاف باشد اسراف است .
بنابراين روشن گذاشتن بيهوده ده ها لامپ ، استفاده از لامپ هاى قوى در روز، استفاده از چند نوع وسيله برقى پر مصرف در يك منزل ، همه از موارد اسراف خواهد بود.
از آن جا كه زياده روى در مصرف آب و برق ، موجب قطع آن و محروميت ديگران به خصوص بيمارستان ها و مراكز صنعتى از اين دو نعمت مى شود، عنوان اضرار به غير نيز كه در حرمت آن هيچ شبهه اى نيست ، تحقق مى يابد.
مرحوم شيخ انصارى در كتاب مكاسب مى نويسد: ان الشارع لم يحكم بحكم يكون فيه الضرر و لم يسوغ اضرار المسلمين بعضهم بعضا ⁽¹¹¹⁾؛ شارع مقدس حكم ضررى نداشته و اجازه نمى دهد مسلمين به يكديگر ضرر برسانند.
ج : اسراف در مواد سوختى (نفت و گاز و...)  
مواد سوختى مانند نفت و گاز از مهم ترين منابع تاءمين انرژى و موجب ضرر به نسل هاى آينده بوده و همه آنچه را كه در آب و برق گفته ايم ، در اين موارد نيز مصداق دارد.
د: اسراف در چيزهاى ديگر  
همان طور كه گفته شد اموال عمومى دامنه وسيعى داشته و شامل همه سرمايه هاى ملى كه اقشار مختلف مردم هر يك به شكلى از آن ها برخوردارند مى شود؛ از تلفن عمومى كنار خيابان گرفته تا اتوبوس شهرى و از گچ و تخته سر كلاس درس تا وسايل دولتى در اختيار مسئوولان ، از جلسات كوچك ادارى تا سمينارها و كنفرانس هاى مهم ، همه و همه در دايره بيت المال قرار دارند و بر همگان لازم است بيش از اموال شخصى ، نسبت به اين اموال حساسيت به خرج داده و از اسراف در آن ها بپرهيزند.
اسراف در اموال شخصى  
اسلام ، همگان را به استفاده صحيح از مواهب و نعمت هاى الهى دعوت كرده است .
آنچه در اين راستا مذموم است افراط و تفريط؛ يعنى تندروى و كند روى است كه در روايات ، از صفات افراد نادان شمرده شده است . حضرت على عليه السلام مى فرمايد:
لايرى الجاهل الا مفرطا او مفرطا ⁽¹¹²⁾
افراد نادان يا تندروى مى كنند يا كند روى .
رعايت اصل اعتدال و اقتصاد در تمامى مصارف شخصى همان صراط مستقيمى است كه انسان ها را به سر منزل سعادت خواهد رسانيد.
اكنون به پاره اى از موارد اسراف در امور شخصى اشاره مى كنيم :
الف : اسراف در مواد غذايى  
از جمله آيات بزرگ خداوندى ، نظام محكم و مستقنى است كه براى تغذيه موجودات زنده زمين ، پايه گذارى و در پرتو آن حيات فردى و نوعى آن ها را محفوظ داشته است . قرآن كريم مى فرمايد:
و ما من دابة فى الارض الا على الله رزقها ⁽¹¹³⁾
هيچ جنبنده اى روى زمين نيست مگر آن كه روزى او بر عهده خداست
البته ارتزاق انسان از منابع طبيعى با ارتزاق نباتات و حيوانات از جهاتى متفاوت است . انسان موجودى عاقل و آزاد است كه خداى تعالى جهان را براى او خلق كرده است :
هو الذى خلق لكم ما فى الارض جميعا
اما انسان ممكن است با تجاوز به حقوق ديگران و از راه هاى نامشروع غذايش را تهيه نمايد؛ از اين رو خداوند در كنار هدايت تكوينى ، هدايت تشريعى را مقرر فرموده و براى غذاى انسان دو قيد حلال و پاكيزه را در نظر گرفته است :
يا ايها الناس كلوا مما فى الارض حلالا طيبا ⁽¹¹⁴⁾
اى مردم از آنچه در زمين است حلال و پاكيزه اش را بخوريد و در ادامه مى فرمايد: و از گام هاى شيطان پيروى نكنيد
روايات اسلامى ، بهره مندى ناقص از مواد غذايى را مذمت كرده و مردم را به استفاده از انواع متنوع غذاها فرا خوانده اند.
اسحاق بن عبدالعزيز مى گويد: به امام صادق عليه السلام عرض ‍ كردم بخل چيست ؟ امام فرمود:
اكل الخبز و الملح و انت تقدر على غيره ⁽¹¹⁵⁾
بخل اين است كه تو فقط نان و نمك بخورى در حالى كه قدرت بر استفاده از غير آن را دارى .
اسحاق پرسيد: پس ميانه روى در مصرف مواد غذايى كدام است ؟ امام فرمود:
ميانه روى خوردن نان و شير و روغن و گوشت است ؛ گاهى از اين رو گاهى از آن .
از آن جايى كه در روايات ، از زياده روى در مصرف نهى شده ، بنابراين انداختن سفره هاى پر رزق و برق و مهيا كردن چندين نوع غذا براى چند نفر و دور ريختن مواد غذايى اضافه بر مصرف ، از مصاديق بارز اسراف شمرده مى شوند.
در ميان مواد غذايى ، نان از اهميت بيشترى برخوردار است ولى در عين حال بيشترين اسراف نيز در مورد نان صورت مى گيرد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
اكرموا الخبز فانه قد عمل فيه مابين العرش الى الارض و ما بينهما ⁽¹¹⁶⁾
نان را احترام كنيد زيرا در مورد آن آنچه ميان عرش تا زمين است و مابين آن ها، تلاش صورت گرفته است
كه اين بيت سعدى نيز ناظر بر همين حديث است :