گروه سوم :
عمده دانشمندان شيعه مى باشند كه آنان نيز ((احباط)) را به هر شكل آن - مطلق يا موازنه - انكار مى كنند و آن را باطل مى دانند، زيرا معتقدند كه عقاب مرتكب كبيره ، دائمى وهميشگى نيست ، بنابراين در مورد وى ممكن است كه استحقاق ثواب و عقاب باهم جمع شود و اين دو باهم تنافى ندارند و تاءثير استحقاق ثواب و عقاب در يكديگر ممكن نيست . در بخش مربوط به احباط، گفتار و استدلال آنان به تفصيل مطرح شد.⁽⁸⁹⁴⁾ اين گروه در خصوص موازنه و ابطال آن ، بيان داشته اند:
1- ((موازنه ))، مستلزم ((اجتماع نقيضين )) است ، زيراهر كدام از ثواب و عقاب از جهت اينكه ديگرى را زايل مى كند بايد موجود باشد و از آن جهت كه به وسيله ديگرى نابود مى شود، بايد معدوم باشد.
2- ((موازنه )) مستلزم تاءثير گذاشتن معدوم در چيزى است ، زيرا وقتى اولى به وسيله دومى نابود شد، عدم آن بايد موجب معدوم شدن ديگرى شود، اين در صورتى است كه ثواب و عقاب مساوى باشند، اگر يكى اكثر و ديگرى اقل باشد، در اينكه اقل به وسيله كدام قسم از اجزاى اكثر، نابود مى گردد، اولويت و ترجيحى وجود ندارد.⁽⁸⁹⁵⁾
3- علاّ مه طباطبايى ؛ مى نويسد: ((لازمه ((احباط)) و ((موازنه )) اين است ؛ انسانى كه داراى حسنات و سيّئات بوده ، براى او فقط يا حسنه باقى بماند يا سيّئه ، اين درست نيست ؛ زيرا در سوره توبه مى خوانيم .
(و آخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملا صالحا و آخر سيِّئا عسى اللّه ان يتوب عليهم انَّ اللّه غفورٌ رحيمٌ)⁽⁸⁹⁶⁾
((و گروهى ديگر به گناهان خود اعتراف كردند و كار خوب و بد را به هم آميختند اميد مى رود كه خداوند توبه آنها را بپذيرد؛ به يقين ، خداوند آمرزنده و مهربان است )).
ظاهر آيه اين است كه اعمال خوب و بد با يكديگر مخلوط مى شود و به همين حال مى ماند تا اينكه خداوند متعال ، نظر رحمتى افكند و گناهان را بيامرزد و اين با ((تحابط اعمال )) به هر صورت كه باشد، منافات دارد؛ علاوه بر آن ، مضمون آيات زيادى اين است كه ذات اقدس الهى ، حسنات و سيّئات را جداگانه جزا مى دهد، چنانكه بناى عقلا در اجتماع انسانى نيز به همين منوال است ، مگر بعضى از گناهان بزرگ كه اساسا رشته بندگى را گسيخته و ريشه عبوديت را از بن مى كند و اينها، مورد ((احباط)) واقع مى شود)).⁽⁸⁹⁷⁾
4- جناب استاد آيت اللّه معرفت مى نويسد:
((عمده دليلى كه فرضيه ((تحابط و موازنه )) را باطل مى كند، اين است كه اين فرضيّه ، محتاج و مستلزم ثبوت سنخيّت و مناسبت ذاتى بين دو چيزى كه مقابل يكديگر قرار مى گيرند مى باشد، تا اينكه بين آنها ((موازنه )) برقرار شود و اقل ساقط گردد،همچنان كه در ((تهاتر ديون )) وقتى دو نفر از يكديگر ده درهم طلبكار باشند، ((تهاتر)) انجام مى گيرد، زيراهر دو دين و طلب ، پول مى باشد و ليكن اگر باهم از يك سنخ نباشد و يكى مال ، و ديگرى حق باشد، ((تهاتر)) انجام نمى گيرد.
در مساءله ((موازنه ))، اين پرسش مطرح است كه آيا ((تحابط))، بين عمل خير و شر انجام مى گيرد و يا بين ثواب و عقاب آنها؟
اگر بين عمل خير و شرّ ((تحابط)) واقع شود، ملاك ((تقابل )) آنها چيست ؟ آيا براى نماز، درجه و مقياسىهست كه با آن كتك زدن يتيم و غصب مال ، سنجيده شود؟ و اگر بين ثواب و عقاب ، ((موازنه )) بر قرار مى شود، فرض مى كنيم كه عقاب خوردن مال يتيم ، ده مار است كه درهر روز ده بار گناهكار را مى گزد و ثواب يك تسبيح گفتن ، آن است كه هفتاد حورالعين درهر صبحهفتاد بار با او ملاعبه كند، در اين صورت آيا از اينهفتاد حور العين به اندازه ده مار، ده تا كم مى شود و به اندازه گزيدن آنها، از دفعات ملاعبه ساقط مى گردد؟
آيا ملاك ، در ((تقابل )) و ((موازنه ))، كميت است يا كيفيت ؟ آيا تعداد سيّئات و حسنات ، با هم مقايسه مى شود يا حجمهر كدام با ديگرى ؟ آيا ملاك ، تاءثير آنها است ؟ يا اينكه مقياس و ملاك ((موازنه ))، به علم الهى موكول مى شود؟
اينها پرسشهايى است كه در آيات قرآن و روايات صحيح ، پاسخى به آنها داده نشده و در اين رابطه آيه و روايتى وارد نشده است . بر فرض اينكه ، فرضيه ((موازنه )) ذاتا ممكن باشد و ليكن چنين نيست كه هر امر ممكنى واقع بشود و جايز باشد به آن اعتقاد پيدا كرد، بدون آنكه دليل شرعى بر آن دلالت داشته باشد و در غير اين صورت منجر به بدعت در اصول و عقايد دينى خواهد شد)).⁽⁸⁹⁸⁾
بررسى استدلال منكران
در اين زمينه چند مطلب ، قابل توجه است :
1- اشاعره و كسانى كه حسن و قبح عقلى را انكار مى كنند، درباره رد يا اثبات ((موازنه )) نمى توانند استدلالى داشته باشند، مگر از باب جدل ، و در اين صورت لازم است كه بر طبق مبناى استحقاق عقلى عقاب و ثواب سخن گويند، نه بر حسب مبانى ديگر.
2- قاضى عبدالجبار در چند مورد، متذكر شده است كه مساءله تاءثير و تاءثر استحقاق عقاب و ثواب كه در ((احباط)) و ((موازنه )) مطرح مى شود، از قبيل تاءثير و تاءثر علت و معلول نيست ، بلكه به حسن و قبح افعال خداوند مربوط مى شود؛ يعنى ثواب دادن مرتكب كبيره ، قبل از انجام گناه به جهت طاعاتى كه داشته پسنديده و نيكو است ، ولى بعد از ارتكاب گناه ، نيكو نخواهد بود،همين طور در مثالهاى ديگر.⁽⁸⁹⁹⁾
بنابراين ، آن دسته اشكالهايى كه مبتنى بر آن است كه اين تاءثير و تاءثر را، تاءثير و تاءثر علّى و معلولى فرض كرده است ، بر نظريه ((موازنه )) وارد نخواهد بود.
البته اين انتقاد، بر قاضى عبدالجبار وارد مى شود كه اگر مساءله ((موازنه و احباط)) به ((حسن و قبح )) فعل خداوند بازگشت مى كند و آنهم در مورد پاداش و كيفر نمودن و چگونگى آنها است كه در روز قيامت انجام مى گيرد، در اين صورت ، با فرض آنان كه ((احباط و موازنه )) در اين دنيا واقع مى شود، تنافى پيدا خواهد كرد، مگر اينكه حسن و قبح را به استحقاق عقاب و ثواب مربوط سازند، وليكن اين نيز درست نيست ، زيرا بر طبق مبناى آنها، طاعت و معصيت ، موجب استحقاق ثواب و عقاب مى شود؛ پس استحقاق ، فعل خداوند متعال نيست تا به حسن و قبح متّصف شود.
آرى ، اگر گفته شود كه ؛ استحقاق يك اعتبار شرعى است و چگونگى اعتبار آن به دست شارع مى باشد و اوست كه به سبب مصالحى آن را به انحاى گوناگون اعتبار مى كند و دليل نقلى اثبات مى كند كه به شكل ((موازنه )) جعل شده است ، در اين صورت كلام معقولى است ، ولى اولا: آنان چنين مطلبى را ادعا نكرده اند و ثانيا:هيچ دليل شرعى بر چنين مطلبى ، دلالت ندارد.
3- در مورد آن اشكال كه ((موازنه ))، مستلزم اجتماع نقيضين و تاءثير معدوم در از بين بردن امر موجود است ؛ جواب داده اند:هر يك از اعمال نيك و بد در استحقاق عقاب و ثواب كه حاصل آنهاست تاءثير مى كند؛ يعنى ، عمل صالح در استحقاق عقاب و عمل بد در استحقاق ثواب ، اثر گذاشته و آن را ((تكفير)) يا ((حبط)) مى كند و در نهايت ، ((موازنه )) بر قرار مى شود. اين جواب را ((محقق طوسى و علاّ مه حلى )) از آنان نقل مى كنند ولى پاسخى به آنها نمى دهند.⁽⁹⁰⁰⁾
سخنى در پايان
روشن است كه افعال انسان ، بر روح و روانش تاءثير دارد؛ اعمال نيك ، آثارى مطلوب و اعمال بد، آثار سويى برجاى مى گذارد. انسان مى تواند با انجام مخلصانه فرامين الهى ، عبادات و اعمال شايسته ، آن آثار سوء را به گونه اى جبران كند و آلودگى نفس به آن را، بر طرف سازد.همچنين مى تواند در جهت عكس آن ، حركت كند و آثار مطلوبى را كه در نتيجه انجام اعمال نيك ، حاصل شده ، به وسيله اعمال زشت و گناهان ، خدشه دار سازد. اصل اين تاءثير و تاءثر، با علم حضورى قابل درك است و شمارى از روايات نيز بيانگر آن است .
ولى سخن در اين است كه آيا اين تاءثير و تاءثر، به شكل كسر و انكسار است و در پايان براى انسان حاصل جمع جبرى آن باقى مى ماند؟ آيا ثواب و عقاب فقط درهمين حاصل جمع خلاصه و منحصر مى شود؟
پاسخ موافقان ((نظريّه موازنه ))، مثبت است ، ولى نظر حق ، آن است كه اين پاسخ ، قابل اثبات نيست و نمى توان آن را پذيرفت .هم چنان كه ((نظريه احباط و تكفير)) نيز به گونه اى كه معتزله معتقد به آنهستند، قابل پذيرش نيست ؛ گر چه ((احباط و تكفير)) فى الجمله ممكن است ، واقعهم مى شود و قابل قبول نيزهست .
الحمدللّه ربّ العالمين
فهرست منابع و مآخذ
1 - آشنايى با علوم اسلامى ، ج 2، استاد شهيد مطهرى ، انتشارات صدرا، چاپ فجر، چاپ يازدهم ، تهران ، 1371 ش .
2 - آموزش عقايد، استاد محمّد تقى مصباح يزدى ، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامى ، چاپ رامين ، چاپ اوّل ، 1370 ش .
3 - آموزش فلسفه ، استاد محمد تقى مصباح يزدى ، سازمان تبليغات اسلامى ، چاپخانه سپهر، چاپ اوّل ، تهران ، 1365 ش .
4 - الاختصاص ، محمّد بن محمّد بن نعمان ، شيخ مفيد، چاپ شده در ج 12 مصنّفات الشيخ المفيد(ره )، المؤ تمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، مطبعة مهر، چاپ اوّل ، قم ،1413 ق .
5 - الاحتجاج ، احمد بن على طبرسى (قرن 6)، تحقيق ابراهيم بهادرى و محمّدهادى ، انتشارات اسوه ، مطبعه باقرى ، قم ، 1413 ق .
6 - احياء علوم الدين ، محمّد بن محمّد، امام غزّالى ، دارالمعرفة ، بيروت ، 1402 ق .
7 - اربعين ، امام خمينى (چهل حديث )، مؤ سسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (س )، چاپ اوّل ، 1371 ش .
8 - اربعين ، بهاء الدين عاملى ، شيخ بهايى ،همراه با ترجمه محمّد خاتون آبادى (خواهر زاده شيخ بهايى )، انتشارات حكمت ، چاپ اوّل ، 1368 ش .
9 - ارشاد الطالبين ، تعليقات فاضل مقداد بر كتاب نهج المسترشدين علاّ مه حلّى ، چاپ بمبئى .
10 - اساس البلاغة ، محمود بن عمر، زمخشرى ، دار صادر، بيروت ، 1385 ق .
11 - الاستبصار فيما اختلف من الاخبار، ابوجعفر محمّد بن الحسن ، شيخ طوسى ، دارالكتب الاسلامية ، چاپ سوّم ، تهران ، 1390 ق .
12 - اصول الدين ، ابو منصور عبدالقاهر (م 429 ق )، دارالكتب العلمية ، چاپ سوّم ، بيروت ، 1401 ق .
13 - الاصول من الكافى ، ابوجعفرمحمدبن يعقوب ، كلينى (م 328/329 ق )، دارالكتب الاسلامية ، چاپخانه حيدرى ، چاپ چهارم ، تهران ، 1365 ش .
واصول كافى با ترجمه سيد جواد مصطفوى و سيّدهاشم رسولى ، دفتر نشر فرهنگ اهل بيت :، تهران .
14 - اطيب البيان فى تفسير القرآن ، سيّد عبدالحسين طيّب .
15 - اعتقادات الاسلام ، علاّ مه محمّد باقر مجلسى .
16 - الاعتقادات ، ابوجعفر محمّد بن على ، شيخ صدوق ، چاپ شده در ج 5 مصنّفات الشيخ المفيد.
17 - الاقتصاد فى الاعتقاد، ابوحامد، امام محمّد غزّالى (م 505 ق )، دانشكده الهيات دانشگاه آنكارا، 1962 م .
18 - اقرب الموارد فى فصح العربية والشوارد، سعيد الخورى ، شرتونى لبنانى .
19 - الالهيّات علىهدى الكتاب والسنّة والعقل ، محاضرات استاد سبحانى ، به قلم شيخ حسن محمّد عاملى ، المركز العالمى للدراسات الاسلامية ، چاپ قدس ، چاپ سوّم ، 1412 ق .
20 - امالى ، ابو جعفر محمد بن على ، شيخ صدوق ، با ترجمه آيت اللّه كمره اى كتابفروشى اسلاميه ، چاپ اسلاميه ، تهران ، 1380 ق .
21 - امالى ، محمّد بن محمّد بن نعمان ، شيخ مفيد، چاپ شده در ج 13 مصنّفات الشيخ المفيد.
همچنين امالى مفيدهمراه با ترجمه حسين استاد ولى ، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى ، مشهد، 1364 ش .
22 - امالى ، ابوجعفر محمّد بن الحسن ، شيخ طوسى ، منشورات مكتبة الداورى ، قم .
23 - الانوار النعمانيّة ، سيّد نعمت اللّه موسوى جزائرى (م 1112 ق )، مطبعه شركت چاپ ، تبريز.
24 - اوائل المقالات ، محمّد بن محمّد بن نعمان ، شيخ مفيد، چاپ شده در ج 4 مصنّفات الشيخ المفيد.
25 - بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمّة الاطهار، علاّ مه محمد باقر مجلسى ، داراحياء التراث العربى ، چاپ سوّم ، بيروت ، 1403 ق .
26 - بحوث فى الملل و النحل ، استاد جعفر سبحانى ، چاپ مهر، چاپ اوّل ، قم ، 1372 ش .
27 - بداية المعارف الالهيّة فى شرح عقائد الامامية ، استاد سيد محسن خرّازى ، مركز مديريت حوزه علميه قم ، ش 4، چاپ مهر، چاپ چهارم ، قم ، 1369 ش .
28 - البراهين در كلام ، امام فخر رازى ، با مقدّمه و تصحيح سيّد محمد باقر سبزاورى ، انتشارات دانشگاه تهران ، ش 911، سال 1342 ش .
29 - البرهان فيتفسير القرآن ، سيدهاشم حسينى بحرانى (م 1107 يا 1109 ق ) دارالكتب العلمية ، قم .
30 - پيام قرآن (تفسير نمونه موضوعى )، استاد مكارم شيرازى و سايرهمكاران ، مدرسة الامام اميرالمؤ منين (ع )، چاپ اوّل ، قم ، 1370 ش .
31 - تاج العروس من جواهر القاموس ، محمّد مرتضى زبيدى ، چاپ خيريه ، مصر، 1306 ق .
32 - تاريخ بغداد، ابوبكر، احمد بن خطيب بغدادى (م 463 ق )، دارالكتاب ، بيروت .
33 - تاريخ علم كلام ، علاّ مه شبلى نعمانى ، ترجمه سيّد محمّد تقى فخر داعى گيلانى ، چاپ رنگين ، تهران ، 1328 ش .
34 - تاريخ علم كلام و مذاهب اسلامى ، على محمّد ولوى ، مؤ سسه انتشارات بعثت ، 1367 ش .
35 - تاريخ الفرق الاسلامية ونشاءة علم الكلام عند المسلمين ، مطبعه محمد على صبيح ، چاپ دوّم ، مصر، 1378 ق .
36 - التبيان فى تفسير القرآن ، ابوجعفر محمد بن الحسن ، شيخ طوسى ، دار احياء التراث العربى ، بيروت .
37 - تحف العقول ، ابو محمّد الحسن بن الحسين ، ابن شعبه حرّانى (قرن چهارم )، با ترجمه فارسى ، تصحيح على اكبر غفّارى ، انتشارات كتابفروشى اسلاميه ، چاپ اسلاميه ، تهران ، 1400 ق .
38 - التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، حسن مصطفوى ، مركز نشر الكتاب ، تهران ، 1395 ق .
39 - تذكرة الحفاظ، شمس الدين محمّد ذهبى (م 748 ق )، دار احياء التراث العربى ، بيروت .
40 - ترجمه انجيل ، انتشارات انجمن كتاب ، چاپ سوّم ، 1981 م .
41 - ترجمه توحيد صدوق (اسرار توحيد)، محمّد حسن اردكانى ، انتشارات علميه اسلاميه ، چاپ خواندنيها.
42 - ترجمه ثواب الاعمال وعقاب الاعمال ، ابوجعفر محمد بن على ، شيخ صدوق ، ترجمه على اكبر غفّارى ، كتابفروشى صدوق ، تهران .
43 - ترجمه خصال صدوق ، مدرّس گيلانى ، سازمان چاپ و انتشارات جاويدان .
44 - ترجمه نهج البلاغه ، محمّد جعفر امامى و محمّد رضا آشتيانى زير نظر استاد مكارم شيرازى ، مطبوعاتىهدف ، مدرسة الامام اميرالمؤ منين عليه السّلام ، چاپ اوّل ، قم .همچنين ترجمه و شرح نهج البلاغه ، فيض الاسلام .
45 - ترجمه و شرح تجريد الاعتقاد، علاّ مه شيخ ابوالحسن شعرانى ، انتشارات كتابفروشى اسلاميه ، چاپ اسلاميه ، چاپ دوّم ، 1398 ق .
46 - تصحيح الاعتقادات ، شيخ مفيد، چاپ شده در ج 5 مصنّفات الشيخ المفيد.
47 - تفسير ابن كثير، عماد الدين ، اسماعيل بن كثير دمشقى (م 774 ق )، دارالمعرفة ، چاپ دوّم ، بيروت ، 1407 ق .
48 - تفسير ابوالفتوح ، شيخ ابوالفتوح رازى (قرن ششم )، با تصحيح و حواشى علاّ مه شعرانى ، كتابفروشى اسلاميه ، 1398 ق .
49 - تفسير ابى السعود المسمّى ارشاد العقل السليم الى مزايا القرآن كريم ، ابوالسعود، محمد بن محمد، قاضى القضاة (م 951 ق ) دار احياء التراث العربى ،بيروت .
50 - تفسير البيضاوى المسمّى انوار التنزيل و اسرار التاءويل ، عبداللّه بن عمر شيرازى بيضاوى (م 791 ق ) دارالكتب العلمية ، چاپ اوّل ، بيروت ، 1408 ق .
51 - تفسير جوامع الجامع ، امين الدين فضل بن الحسن طبرسى (م 548 ق )، با تصحيح و تعليق دكتر ابوالقاسم گرجى ، مركز مديريت حوزه علميه قم ، ش 14، چاپ سوّم ،1412 ق .
52 - تفسير روح البيان ، اسماعيل حقّى البروسوى (م 1137 ق )، دار احياء التراث العربى ، چاپهفتم ، بيروت ، 1405 ق .
53 - تفسير سوره حمد، امام خمينى (س )، تهيه و تنظيم على اصغر ربّانى خلخالى ، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم ، 1400 ق .
54 - تفسير شريف لاهيجى ، بهاء الدين محمد بن شيخ على ، شريف لاهيجى ، با مقدّمه و تصحيح ميرجلال الدين حسينى و دكتر آيتى ، انتشارات علمى ، 1363 ش .
55 - تفسير الصافى ، فيض كاشانى ، كتابفروشى اسلاميه ، چاپ اسلاميه ، چاپ چهارم ، تهران ، 1393 ق .
56 - تفسير القرآن الكريم ، محمّد بن ابراهيم ، صدرالمتاءلهين ، انتشارات بيدار، چاپ اوّل ، قم ، 1364 ش .
57 - تفسير القرآن الكريم ، محى الدين ابن عربى (م 638 ق ) داراليقظة العربية ، چاپ اوّل ، بيروت ، 1387 ق .
58 - تفسير القرآن الكريم ، علاّ مه سيد عبداللّه شبّر (م 1242 ق ) داراحياء التراث العربى ، چاپ سوّم ، 1397 ق .
59 - تفسير القرآن والعقل ، سيد نورالدين حسينى عراقى (م 1341 ق )، بنياد فرهنگ اسلامى كوشانپور، چاپخانه علميه ، قم ، 1362 ش .
60 - تفسير القمى ، على بن ابراهيم القمى (قرن 3 و 4)، با تصحيح و تعليق سيّد طيّب موسوى جزائرى ، منشورات مكتبة الهدى ، مطبعة النجف ، 1387 ق .
61 - التفسير الكاشف ، محمّد جواد مغنية ، دارالعلم للملايين ، چاپ اوّل ، بيروت ، 1968 م .
62 - التفسير الكبير (مفاتيح الغيب )، امام فخر رازى ، دارالكتب العلميه ، چاپ دوّم ، تهران .
63 - تفسير كنز الدقائق ، ميرزا محمّد مشهدى ، جمال الدين قمى (م 1125 ق )، انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم ، 1407 ق .
64 - تفسير گازر (جلاء الاذهان وجلاء الاحزان ) الحسن بن الحسن الجرجانى ، با تصحيح و تعليق مير جلال الدين حسينى ارموى محدّث ، 1378 ق .
65 - تفسير المراغى ، احمد مصطفى المراغى ، مطبعة مصطفى الحلبى ، چاپ دوّم ، مصر، 1373 ق .
66 - تفسير المنار، شيخ محمد عبده ، به قلم سيّد محمد رشيد رضا، دارالمنار، چاپ سوّم ، 1367 ق .
67 - التفسير المنسوب الى الامام الحسن العسكرى عليه السّلام ، مدرسة الامام المهدى ، مطبوعه مهر، چاپ اول ، قم 1409ه‍ .
68 - تفسير منهج الصادقين ، ملاّ فتح اللّه كاشانى ، با مقدّمه ، تصحيح و حواشى علاّ مه شعرانى ، انتشارات كتابفروشى اسلاميه ، چاپ سوّم ، 1346 ش .
69 - تفسير نمونه ، استاد مكارم شيرازى باهمكارى جمعى از نويسندگان ، دارالكتب الاسلامية ، چاپخانه حيدرى ، تهران .
70 - تفسير نور الثقلين ، شيخ عبد على بن جمعه حويزى ، تصحيح و تعليق سيدهاشم رسولى محلاّ تى ، مؤ سسه مطبوعاتى اسماعيليان ، چاپ علميه ، قم .
71 - التمهيد فى علوم القرآن ، استاد محمدهادى معرفت ، مركز مديريت حوزه علميه قم ، چاپ مهر، چاپ سوّم ، قم ، 1367 ش .
72 - تمهيد الاصول فى علم الكلام ، محمّد بن حسن ، شيخ طوسى ، انتشارات دانشگاه تهران ، ش 1835، سال 1362 ش .همچنين ، تمهيد الاصول با ترجمه عبدالمحسن مشكوة الدينى ، انجمن اسلامى حكمت وفلسفه ايران ، 1358 ش .
73 - توضيح المراد، سيدهاشم حسينى تهرانى ، مكتبه مرتضويه ، 1381 ق .
74 - تهذيب الاحكام فى شرح المقنعة (شيخ مفيد)، محمد بن الحسن ، شيخ طوسى ، دارالكتب الاسلامية ، چاپ سوّم ، تهران ، 1390 ق .
75 - تهذيب الاصول ، تقرير درس اصول امام خمينى (س )، تاءليف استاد جعفر سبحانى ، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم ، 1405 ق .
76 - تهذيب التهذيب ، ابن حجر عسقلانى (م 852 ق )، دائرة المعارف النظامية ، چاپ اوّل ،هند، 1325 ق .
77 - الجامع لاحكام القرآن ، محمّد بن احمد انصارى قرطبى (م 671 ق )، دارالكتب العلمية ، چاپ اوّل ، بيروت ، 1408 ق .
78 - جامع البيان فى تاءويل القرآن ، محمّد بن جرير طبرى (م 310 ق )، مطبعة مصطفى الحلبى ، چاپ دوّم ، مصر، 1373 ق .
79 - الجواهر فى تفسير القرآن الكريم ، طنطاوى جوهرى ، مطبعة مصطفى الحلبى ، چاپ دوّم ، مصر، 1350 ق .
80 - جواهر الكلام فى شرح شرايع الاسلام ، شيخ محمد حسن نجفى ، داراحياء التراث العربى ، چاپهفتم ، بيروت ، 1981 م .
81 - الحدود والحقائق ، علم الهدى ، على بن الحسين ، سيّد مرتضى (م 436 ق )، چاپ شده در يادواره شيخ طوسى (الذكرى الالفية للشيخ الطوسى ) ج 2، دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد، 1351 ش .
82 - الحدود والحقايق ، صاعد بن ابى منصور قاضى شرف الدين (قرن ششم )، چاپ شده در يادواره شيخ طوسى .
83 - حق اليقين ، علاّ مه محمّد باقر مجلسى ، چاپخانه شركت سهامى طبع كتاب ، تهران ، 1338 ش .
84 - حق اليقين فى معرفة اصول الدين ، سيّد عبداللّه شبّر، منشورات الاعلمى ، تهران .
85 - حقايق الايمان ، زين الدين ، شهيد ثانى ، چاپ شده با كتاب كشف الفوائد علاّ مه حلّى .
86 - الحكايات ، محمّد بن نعمان ، شيخ مفيد، چاپ شده در ج 10 مصنّفات الشيخ المفيد.
87 - الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة ، صدر الدين محمد شيرازى ، صدرالمتاءلهين (م 1050 ق )، دار احياء التراث العربى ، چاپ سوّم ، بيروت ، 1981 م .
88 - دائرة المعارف الاسلامية الشيعة ، ج 3، حسن الامين ، بيروت ، 1392 ق .
89 - دائرة المعارف الاسلامية ، ج 5، انتشارات جهان ، تهران .
90 - در قلمرو وجدان ، سيرى در عقايد اديان و اساطير، دكتر عبدالحسين زركوب ، انتشارات علمى ، چاپخانه مهارت ، چاپ اوّل ، تهران ، 1369 ش .
91 - الدر المنثور فى تفسير الماءثور، جلال الدين السيوطى ، مطبعة الانوار المحمودية .
92 - ده مقاله پيرامون مبداء و معاد، استاد جوادى آملى ، انتشارات الزهراء، چاپخانه علاّ مه طباطبايى ، 1363 ش .
93 - الذخيرة فى علم الكلام ، علم الهدى ، على بن الحسين ، سيّد مرتضى ، تحقيق سيد احمد حسينى ، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين ، قم ، 1411 ق .
94 - الذريعة الى تصانيف الشيعة ، شيخ آقا بزرگ تهرانى ، دارالاضواء، چاپ سوّم ، بيروت ، 1403 ق .
95 - روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم والسبع المثانى ، شهاب الدين سيد محمود آلوسى (م 1270 ق )، داراحياء التراث العربى ، چاپ چهارم ، بيروت ، 1405 ق .
96 - رحمة من الرحمن فى تفسير و اشارات القرآن ، محى الدين ابن عربى ، مطبعة نضر، دمشق ، 1410 ق .
97 - روان جاويد در تفسير قرآن مجيد، ميرزا محمد ثقفى تهرانى ، انتشارات برهان ، چاپ دوّم ، تهران .
98 - سرمايه ايمان ، آخوند ملاّ عبدالرّزاق لاهيجى ، 1304 ق .
99 - سنن ابن ماجه ، (م 275 ق )، داراحياء التراث العربى ، 1395 ق .
100 - سنن ابى داوود، ابو داوود سليمان بن اشعث سجستانى (م 275 ق )، دار احياء السنّة النبويّة .
101 - سنن النسائى بشرح الحافظ جلال الدين السيوطى ، دار الكتب العلمية بيروت .
102 - شرح الاصول الخسمة ، عبدالجبار بن احمد، قاضى القضاة ، مطبعة الاستقلال الكبرى ، چاپ اوّل ، قاهره ، 1384 ق .
103 - شرح الاصول من الكافى ، صدرالدين شيرازى ، صدر المتاءلهين ، مكتبة المحمودى ، تهران ، 1391 ق .
104 - شرح تبصرة المتعلمين ، كتاب القضاء، ضياء الدين العراقى ، با تحقيق و تعليقات استاد محمدهادى معرفت ، چاپ مهر، قم .
105 - شرح شافية ابن الحاجب ، شيخ رضى الدين استرآبادى (م 684 ق )، دارالكتب العلمية ، بيروت ، 1395 ق .
106 - شرح العقائد العضدية ، محمد اسعد، محقق دوانى .
107 - شرح غرر الحكم ودرر الكلم ، جمال الدين محمّد خوانسارى ، انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ دوّم ، 1346 ش .
108 - شرح كشف المراد، على محمّدى خراسانى ، انتشارات دارالفكر، چاپ اوّل ، قم ، 1370 ش .
109 - شرح مبسوط منظومه ، درسهاى استاد شهيد مطهرى ، انتشارات حكمت ، چاپ دوّم ، 1404 ق .
110 - شرح المقاصد، سعد الدين تفتازانى (م 793 ق )، منشورات شريف رضى ، چاپ امير، چاپ اوّل ، قم ، 71 - 1370 ش .
111 - شرح المواقف ، على بن محمد، سيد شريف جرجانى (م 812 ق )، منشورات رضى ، قم .
112 - شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحديد، دار احياء الكتب العربية ، چاپ اوّل ، 1378ق .
113 - شرح نهج البلاغه ، كمال الدين ابن ميثم بحرانى (م 679 ق )، منشورات مؤ سسه نصر، چاپ حيدريه ، چاپ اوّل ، تهران ، 1387 ق .
114 - شرح و تفسير لغات قرآن بر اساس تفسير نمونه ، جعفر شريعتمدارى ، مؤ سسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى ، چاپ اوّل ، مشهد، 1372 ش .
115 - الشفاء، الالهيّات ، الشيخ الرئيس ، ابو على بن سينا، منشورات مكتبة آيت اللّه مرعشى ، قم ، 1404 ق .
116 - الصحاح ، تاج اللغة وصحاح العربية ، اسماعيل بن حمّاد الجوهرى ، دارالعلم للملايين ، چاپ چهارم ، بيروت ، 1990 م .
117 - صحيح البخارى ، محمّد بن اسماعيل البخارى ، دارالمعرفة ، بيروت .
118 - صحيح مسلم بشرح النووى ، دار احياء التراث العربى ، مكتبة المثنى ، بيروت .
119 - صحيفه كامله سجاديّه ، ترجمه و شرح سيد على نقى فيض الاسلام ، 1375 ق .
120 - علل الشرايع ، ابوجعفر محمد بن على بن حسين ، شيخ صدوق ، دار احياء التراث العربى .
121 - عوالى اللئالى العزيزية فى الاحاديث الدينيّة ، ابن ابى جمهور، محمّد بن على ابن ابراهيم احسايى ، تحقيق مجتبى عراقى ، مطبعة سيد الشهداء، چاپ اوّل ، قم 1403 ق .
122 - الفرق بين الفرق ، عبدالقاهر بن طاهر الاسفراينى (م 429 ق )، مكتبه محمد على صبيح ، مصر.
123 - فرق الشيعه ، ابومحمد الحسن بن موسى النوبختى (قرن 3)، چاپ حيدريه ، چاپ چهارم ، نجف اشرف .
124 - الفروع من الكافى ، محمّد بن يعقوب ، شيخ كلينى ، تصحيح على اكبر غفّارى ، دارالكتب الاسلامية ، چاپخانه حيدرى ، چاپ سوّم ، 1367 ش .
125 - الفصل فى الملل و الاهواء والنحل ، ابو محمّد على بن احمد بن حزم (م 456 ق )، دارالمعرفة ، بيروت .
126 - فصول العقائد، خواجه نصير الدين طوسى ، مطبعة المعارف ، چاپ دوّم ، بغداد، 1380 ق .
127 - الفصول المهمّة فى اصول الائمّة :، محمد بن الحسن ، شيخ حرّ عاملى (م 1104 ق )، چاپ حيدريه ، چاپ دوّم ، نجف اشرف ، 1378 ق .
128 - فلسفه علم كلام (Kalam the of philosophy The)،هرى اوسترين ولفسن (Wolfson Austryn Harry)، ترجمه احمد آرام ، انتشارات الهدى ، چاپخانه سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى ، تهران ، 1368 ش .
129 - فى ظلال القرآن ، سيد قطب ، دار احياء التراث العربى ، چاپهفتم ، بيروت ، 1391 ق .
130 - قاموس قرآن ، سيد على اكبر قرشى ، دار الكتب الاسلامية ، چاپ سوّم ، تهران ، 1361 ش .
131 - القاموس المحيط، مجد الدين ، فيروز آبادى (م 812 ق ).
132 - القواعد الفقهية ، ميرزا حسن بجنوردى ، مؤ سسه اسماعيليان ، چاپ دوّم ، قم ، 1371 ش .
133 - القواعد الفقهية ، استاد مكارم شيرازى ، منشورات مدرسة الامام اميرالمؤ منين عليه السّلام ، چاپ سوّم ، قم ، 1411 ق .
134 - قواعد المرام فى علم الكلام ، كمال الدين ابن ميثم بحرانى ، (م 699 ق )، چاپ مهر، چاپ اوّل ، 1398 ق .
135 - القول السديد فى شرح التجريد، محمد بن المهدى الحسينى الشيرازى ، مطبعة الا داب ، چاپ اوّل ، نجف اشرف ، 1381 ق .
136 - كتاب العين ، الخليل بن احمد الفراهيدى (م 175 ق )، تصحيح دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين ، چاپ اوّل ، قم ، 1414 ق .
137 - الكشّاف عن حقايق غوامض التنزيل وعيون الاقاويل فى وجوه التاءويل ، محمد بن عمر زمخشرى (م 528 ق )، نشر ادب الحوزه .
138 - كشف الاسرار، امام خمينى (س ).
139 - كشف الفوائد فى شرح قواعد العقائد، حسن بن يوسف ، علاّ مه حلّى ، چاپ تابش ، تبريز، 1360 ش .
140 - كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد، حسن بن يوسف ، علاّ مه حلّى ، (م 726 ق )، منشورات مؤ سسه الاعلمى ، چاپ اوّل ، بيروت ، 1399 ق .همچنين كشف المراد، با تصحيح و تعليقات استاد حسن زاده ، چاپ دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين ، قم ، 1407 ق .
141 - كفاية الاصول ، آخوند محمد كاظم خراسانى ، مؤ سسه آل البيت عليهم السلام ، چاپ مهر، چاپ اوّل ، قم ، 1409.
142 - كلام مسيحى ، توماس ميشل ، ترجمه حسين توفيقى ، مركز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب ، چاپ اعتماد قم ، 1377 ش .
143 - كلم الطيّب در تقرير عقايد اسلام ، سيد عبدالحسين طيّب ، كتابفروشى اسلام ، چاپ سوّم ، تهران .
144 - كلّيات مفاتيح الجنان ، شيخ عبّاس قمى ، با ترجمه سيد احمد طيّبى شبسترى ، انتشارات اسلاميه ، چاپ حيدرى ، 1349 ش .
145 - كنز العمّال فى سنن الاقوال والافعال ، علاءالدين على بن حسام الدين الهندى (م 975 ق )، مؤ سسة الرسالة ، چاپ پنجم ، بيروت ، 1405 ق .
146 - گوهر مراد، آخوند ملاّ عبدالرّزاق لاهيجى .
147 - لسان العرب ، محمد بن مكرم بن منظور مصرى ، نشر ادب الحوزه ، قم ، 1405ق .
148 - لغت نامه دهخدا، على اكبر دهخدا، چاپخانه مجلس ، تهران ، 1325 ش .
149 - اللوامع الالهية فى المباحث الكلامية ، فاضل مقداد سيورى (م 826 ق )، تحقيق و تعليق محمد على قاضى طباطبايى ، چاپ شفق ، تبريز، 1396 ق .
150 - المبداء والمعاد، محمد بن ابراهيم صدرالدين شيرازى ، صدر المتاءلهين ، انجمن فلسفه ايران ، 1354 ش .همچنين مبداء و معاد، با ترجمه احمد بن محمد حسينى اردكانى ، مركز نشر دانشگاهى ، تهران ، 1362 ش .
151 - مجمع البحرين ، فخر الدين طريحى (م 1085 ق )، انتشارات كتابفروشى مرتضوى ، چاپ دوّم ، تهران ، 1362 ش .
152 - مجمع البيان فى تفسير القرآن ، ابوعلى فضل بن حسن طبرسى ، منشورات كتابخانه آيت اللّه مرعشى ، قم ، 1403 ق .همچنين مجمع البيان ، با تصحيح و حواشى علاّ مه شعرانى ، كتابفروشى اسلاميه ، چاپ پنجم ، 1395 ق .
153 - مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى ، ج 1، انتشارات صدرا، چاپ فجر، چاپ سوّم ، 1372 ش .
154 - محاضرات فى اصول الفقه ، تقرير درس اصول آيت اللّه خويى ، به قلم محمد اسحاق فيّاض ، انتشارات امام موسى صدر، چاپ نمونه ، قم .
155 - المحجة البيضاء فى تهذيب الاحياء، ملاّ محسن فيض كاشانى (م 1091 ق )، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين ، چاپ دوّم ، قم .
156 - محصّل افكار المتقدّمين والمتاءخّرين من الحكماء والمتكلّمين ، امام فخر رازى (606 ق ).
157 - مخزن العرفان در تفسير قرآن ، بانوى اصفهانى ، نهضت زنان مسلمان ، 1361ش .
158 - مذاهب الاسلاميين ، دكتر عبدالرحمن بدوى ، چاپ اوّل ، بيروت ، 1971 م .
159 - مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسول (ص )، علاّ مه محمد باقر مجلسى (م 1111 ق )، دارالكتب الاسلامية ، چاپ دوّم ، تهران ، 1363 ش .
160 - المسائل السرويّة ، شيخ مفيد، چاپ شده در ج 7 مصنّفات الشيخ المفيد.
161 - مستدرك الوسائل ومستنبط المسائل ، ميرزا حسين نورى طبرسى (م 1320ق )، تحقيق مؤ سسه آل البيت :، چاپ سعيد، چاپ اوّل ، مشهد، 1407 ق .
162 - مسند احمد بن حنبل (م 241 ق )، دارالفكر، چاپ دوّم ، بيروت ، 1414 ق .
163 - مصابيح الانوار فى حلّ مشكلات الاخبار، سيد عبداللّه شبر، چاپ بصيرتى ، قم ، 1371 ق .
164 - المصباح المنير فى غريب الشرح الكبير للرافعى ، احمد بن محمدعلى الفيومى (م 770 ق )، 1347 ق .
165 - معانى الاخبار، ابوجعفر محمد بن على بن الحسين ، شيخ صدوق ، انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين قم ، 1361 ش .
166 - معاد شناسى ، سيد محمد حسين حسينى تهرانى ، انتشارات حكمت ، چاپخانه علاّ مه طباطبايى ، چاپ اوّل .
167 - معاد شناسى ، در پرتوى كتاب ، سنّت و عقل ، ترجمه قسمت معاد كتاب ((الالهيات ، ج 4)) استاد سبحانى ، با ترجمه على شيروانى ، انتشارات الزهراء، چاپ اوّل ، 1370 ش .
168 - معجم مفردات الفاظ القرآن ، راغب اصفهانى .
169 - معجم مقاييس اللّغة ، احمد بن فارس (م 395 ق )، مطبعة مصطفى الحلبى ، چاپ دوّم ، مصر، 1389 ق .
170 - معراج السعادة ، ملاّ احمد نراقى ، كانون انتشارات علمى ، چاپخانه علمى ، چاپ چهارم ، 1366 ش .
171 - المغنى فى ابواب التوحيد والعدل ، عبدالجبّار بن احمد الهمدانى ، قاضى القضاة ، قاهره ، 1385 ق .
172 - مفاتيح الغيب ، صدر الدين ، محمد بن ابراهيم ، صدر المتاءلهين ، چاپ خواندنيها، چاپ اوّل ، 1363 ش .
173 - مقالات الاسلاميين ، ابوالحسن الاشعرى .
174 - الملل والنحل ، محمّد بن عبدالكريم شهرستانى (م 548 ق )، دارالمعرفة ، چاپ دوّم ، بيروت ، 1395 ق .
175 - مناهج الوصول الى علم الاصول ، امام خمينى (س )، مؤ سسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى ، مطبعة مؤ سسة العروج ، چاپ اوّل ، 1373 ش .
176 - المنجد فى اللّغة والاعلام ، دارالمشرق ، بيروت .
177 - منشور جاويد، استاد جعفر سبحانى ، دارالقرآن الكريم ، چاپخانه مهر، چاپ اوّل ، قم ، 1369 ش .
178 - المنقذ من التقليد، سديد الدين محمود الحمصى الرّازى (قرن 7)، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين ، چاپ اوّل ، قم ، 1412 ق .
179 - من لا يحضره الفقيه ، ابوجعفر محمد بن على ، شيخ صدوق ، مكتبة صدوق ، تهران ، 1392 ق .
همچنين من لا يحضره الفقيه ، با ترجمه غفّارى ، نشر صدوق ، چاپ تابش ، چاپ اوّل ، 1368 ش .
180 - منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة ، ميرزا حبيب اللّه هاشمى خويى ، منشورات مكتبه اسلاميه ، مطبعه اسلاميه ، چاپ چهارم ، تهران ، 1400 ق .
181 - منهدى القرآن ، محمّد تقى المدرّسى ، دارالهدى ، چاپ اوّل ، 1406 ق .
182 - الميزان فى تفسير القرآن ، علاّ مه سيد محمد حسين طباطبايى ، مؤ سسه مطبوعاتى اسماعيليان ، چاپ سوّم ، 1394 ق .
همچنين ترجمه الميزان (دوره 20 جلدى )، بنياد علمى و فكرى علاّ مه طباطبايى ، چاپ گلشن ، چاپ چهارم 1367 ش .
183 - ميزان الاعتدال فى نقد الرجال ، محمّد بن احمد بن عثمان الذهبى (م 748 ق )، دارالفكر.
184 - ميزان الحكمة ، محمّد محمّدى رى شهرى ، مكتب الاعلام الاسلامى .
185 - النهاية فى غريب الحديث والاثر، محمود الدين ، ابن الاثير (م 606 ق )، مؤ سسه مطبوعاتى اسماعيليان ، چاپ چهارم ، قم ، 1364 ش .
186 - نهاية الاصول ، تقرير درس اصول آيت اللّه بروجردى ، انتشارات ايران ، مطبعة الحكمة ، قم ، 1375 ق .
187 - نهاية الاقدام فى علم الكلام ، عبدالكريم شهرستانى ، دار الكتاب اللبنانى .
188 - نهاية الحكمة ، علاّ مه سيد محمد حسين طباطبايى ، مركز نشر دار التبليغ .
189 - النكت فى مقدمات الاصول ، شيخ مفيد، چاپ شده در ج 10 مصنّفات الشيخ المفيد، المؤ تمر العالمى لالفية الشيخ ‌المفيد، مطبعه مهر، چاپ اوّل ، قم ، 1413 ق .
190 - نهج المسترشدين فى اصول الدين ، حسن بن يوسف ، علاّ مه حلّى ، تحقيق سيد احمد حسينى و شيخهادى يوسفى ، مجمع الذخائر الاسلامية ، قم .
191 - وسائل الشيعة الى تحصيل مسائل الشريعة ، محمّد بن الحسن ، شيخ حرّ عاملى (م 1104 ق )، داراحياء التراث العربى ، چاپ چهارم ، بيروت ، 1391 ق .