پرسش دوم :
آيا سقوط عقاب گناه صغيره با اجتناب از گناهان كبيره ، وجوب عقلى پيدا مى كند و يا اينكه از روى تفضل ، عقاب ، زايل مى شود؟
معتزله در جواب اين سؤ ال پاسخ مى دهند كه سقوط عقاب ، وجوب عقلى دارد، زيرا، ثواب ، افزون تر از عقاب است و آن را از بين مى برد.⁽⁵⁶⁴⁾ شيخ طوسى ، طبرسى ، فخر رازى و علاّ مه طباطبايى از اهل اعتزال نقل كرده اند كه آنان معتقدند؛ با اجتناب از كبائر، تكفير صغائر واجب و حتمى است و مؤ اخذه بر آن قبيح مى باشد.⁽⁵⁶⁵⁾
ولى از سوى مقابل ، اشاعره به اين اعتقاد دارند كه سقوط عقاب ، از باب تفضّل مى باشد. فخر رازى در ادامه نقل نظر معتزله كه در سطور بالا بيان شد مى گويد:
((هيچ امرى بر خداوند واجب نيست وهر چه انجام مى دهد، احسان و تفضل است )).⁽⁵⁶⁶⁾
قرطبى نيز مى گويد: ((تكفير، از باب وعده صدق الهى است نه از باب اينكه بر او چيزى واجب باشد)).⁽⁵⁶⁷⁾
در كتب كلامى اشاعره نيز بر اين نكته تاءكيد شده كه آنان اصل مساءله استحقاق عقلى را قبول ندارند.⁽⁵⁶⁸⁾ نتيجه قهرى چنين نظرى ،همين است كه سقوط عقاب را صرف تفضل بدانند. حتى دانشمندانى از آنان مثل غزّالى چنين ابراز مى دارد: ((هيچ اشكالى وجود نخواهد داشت كه خداوند متعال [العياذباللّه ] تمامى كفار را عفو نمايد و تمامى مؤ منان را عذاب كند و اين به هيچ وجه موجب تناقض در صفات الهى نخواهد شد)).⁽⁵⁶⁹⁾
نظر عمده بزرگان اماميه بر آن است كه سقوط عقاب گناهان صغيره ، از روى تفضّل است .⁽⁵⁷⁰⁾
علاّ مه طباطبايى بعد از نقل نظر معتزله مى فرمايد: ((آيه 31 سوره نساء بر چنين وجوبى كه آنان مى گويندهيچ گونه دلالتى ندارد)).⁽⁵⁷¹⁾
اين مطلب روشن است كه خداوند متعال در وعده خويش ‍ تخلّف نخواهد نمود. شايد مراد حقيقى بعضى از سخنان (كه در ظاهر وجوب استحقاق را مى رساند) اين است كه خداوند از باب تفضّل براى انسان حقّى قرار داده و در قبال آن وعده هايى داده و بديهى است كه وعده او حتمى و تخلّف ناپذير است ؛ بنابراين گفته مى شود؛ (كه در واقع نوعى تسامح است ) انسان در برابر اجتناب از گناهان كبيره ، استحقاق تكفير سيّئات پيدا مى كند، يا اينكه سقوط عقاب گناهان كوچك وى حتمى است .
آنچه بيان شد برطبق مبنايى است كه ثواب و عقاب را امرى قرار دادى و از قبيل بناى عقلا مى داند؛ اما بر طبق مبناى ((تجسم اعمال )) (بدين نحوكه آثارى كه در اثر انجام اعمال براى انسان حاصل مى شودهمان ثواب و عقاب است و در آخرت ، ظهور پيدا مى كند و...)، سقوط عقاب را كه امرى وضعى و تكوينى خواهد بود، بايد حتمى بدانيم و اين با تفضّل نيز منافاتى ندارد، زيرا اوست كه چنين آثارى (سقوط عقاب ) را قرار داده است .
پرسش سوم :
آيا در اجتناب ، صرف ترك كفايت مى كند و يا كفّ نفس و قصد و اراده نيز شرط است ؟
غزّالى مى گويد:
((اگر اجتناب از گناه كبيره از روى قدرت و اراده باشد، كفاره گناه صغيره مى گردد، زيرا كسى كه توانايى انجام گناه بزرگى (مثل زنا) را دارد و از آن خوددارى مى كند، ولى از گناه كوچكى (مثل نگاه به نامحرم ) پرهيز نمى نمايد، اين اثر نورانى كه به سبب خوددارى از آن گناه براى او حاصل مى شود، از اثر ظلمانى كه اين گناه كوچك در قلب او مى گذارد بسيار بيشتر و شديدتر است ؛ به خلاف آنكه ، توانايى انجام آن گناه بزرگ را ندارد و آن را ترك مى كند كه چنين تركى صلاحيت تكفير نمودن را ندارد)).⁽⁵⁷²⁾
صاحب تفسير ((كشّاف )) نيز در تفسير آيه 31 سوره نساء، مساءله ثواب بر اجتناب و صبر نمودن در قبال گناهان كبيره را مطرح مى كند و مى گويد:
((اين كثرت ثواب ، موجب تكفير گناهان صغيره مى شود)).⁽⁵⁷³⁾
بديهى است كه اگر بر اساس ((تجسم اعمال )) ثواب و عقاب را در آثار حاصله از اعمال ، منحصر كنيم ، صرف انجام ندادن گناه ، در از بين بردن آثار سوء گناهان ديگر اثرى ندارد، زيرا اين يك امر عدمى است و فقط مجاهده بانفس و بازداشتن آن از گناه است كه مى تواند آن آثار را، زايل نمايد و ظاهر كلمات و مباحثى را كه غزالى مطرح كرده از اين باب مى باشد، ولى اگر ثواب و عقاب را امرى مستقل از اين امور بدانيم و صرفا آن را به عنوان امر قراردادى و چيزى كه بر اساس بناى عقلا پى ريزى شده فرض كنيم ، لازم است كه پرسش مورد بحث ، بررسى شود.
علاّ مه طباطبائى ؛ اجتناب را به معناى ترك كردن تفسير نموده مى نويسد:
((اصل ((اجتناب )) از ((جنب )) به معنى پهلو است و از روى استعاره از آن مشتق شده زيرا انسان وقتى به چيزى مايل باشد، رو به سمت آن مى رود و وقتى از چيزى روگردان باشد، از آن اجتناب مى كند؛ يعنى ، از بر او مى گذرد؛ پس معنى اجتنابهمان ترك است ، راغب اصفهانى مى گويد: ((اجتناب بهتر از ترك آن معنا را مى رساند)) و سببشهم استعاره بودن است )).⁽⁵⁷⁴⁾
ولى مفسرانىهمچون شيخ طوسى ، طبرسى ، آلوسى و بعضى ديگر ((اجتناب )) را به معناى ((تركهمراه با كنار قرار دادن )) تفسير نموده اند ((ان تجتنبوا، يعنى ، ان تتركوا جانبا)) و در روح البيان ((اجتناب )) به ((تباعد)) معنا شده است .⁽⁵⁷⁵⁾
در كتب لغت نيز ((اجتناب )) با ((ترك )) به يك معنا گرفته نشده است .
در ((مقاييس اللغة )) آمده است : ((ماده ((جنب )) دو لغت نزديك به هم اند كه يكى به معناى ((ناحيه )) و ديگرى به معناى ((بعد)) مى باشد)).
((لسان العرب )) ((اجتناب )) را به معناى دور شدن از چيزى مى داند؛ مجمع البحرين آن را به كناره گرفتن و عزلت گزيدن معنا نموده است ؛ راغب در ((مفردات )) نيز مى گويد: كه آن از ترك ، در افاده معنا، رساتر است .⁽⁵⁷⁶⁾
بعضى از محققان نوشته اند كه در ((اجتناب )) علاوه بر معناى روى گردان شدن از شى ء، معناى در جنب و كنار قرار دادن آن نيز، لحاظ شده است .⁽⁵⁷⁷⁾
بر فرض كه ((اجتناب )) با ((ترك ))هيچ فرقى نداشته باشد، ولى روشن است كه با صرف انجام ندادن تفاوت دارد و آيه شريفه نيز نفرمود: اگر انجام نداديد و يا قادر بر آن نبوديد⁽⁵⁷⁸⁾ بلكه فرمود: ((ان تجتنبوا)) و گذشته از اين ،همان طور كه گذشت ((تكفير)) از باب احسان و تفضّل است و آيه شريفه در مقام منت گذاشتن بر مؤ منان مى باشد، كه اگر از برخى گناهان خوددارى كنند، از برخى ديگر، چشم پوشى مى شود.⁽⁵⁷⁹⁾
روشن است كه اين تفضّل بر آنان كه توانايى و ميل انجام گناهان را دارند، صادق است ؛ گرچه آن افرادى كه توانايى يا ميل انجام گناه كبيره را ندارند اگر گناهان صغيره آنها، ((تكفير)) شود، خودش تفضّل است ، ولى اين يك تفضّل ابتدايى است و احتياج به قيد و شرط ندارد و لازم نبود كه مطلب به صورت جمله شرطيه بيان شود.
از آنجا كه گفته شده يكى از معانى باب افتعال (اجتناب ) رساندن معناى كوشش و مبالغه در فعل است ⁽⁵⁸⁰⁾ و صيغه استقبال (ان تجتنبوا) بر استمرار دلالت دارد،⁽⁵⁸¹⁾ بنابراين ، با توجّه به مطالبى كه بيان شد مى توان از آيه استفاده كرد كه اگر دورى گزيدن و اجتناب ازگناهان كبيره ، مستمرّ ومجدّانه ، با قصد واراده باشد، سيّئات را ((تكفير)) و جبران مى كند.
بررسى نظريّه تكفير در مقام اثبات
در صفحات گذشته بيان شدكه براى اين نظريّه سه صورت قابل تصوّر است و روشن شد كه صورت اوّل آن واضح البطلان است ؛ پس نوبت به استدلال و مقام اثبات آن نمى رسد. خود معتزله نيز نمى توانند به آن ملتزم شوند، چنانكه قاضى عبدالجبّار آن را متذكر شده است ؛ بنابراين ، بررسى فقط در صورت دوّم و سوّم متمركز مى شود كه به موجب آن بايد به اين پرسش پاسخ داده شود كه ؛ آيا تكفير گناهان (كسى كه از گناهان كبيره اجتناب مى ورزد) در گناهان صغيره خلاصه مى شود يا پاره اى از گناهان كبيره را نيز در بر مى گيرد؟ و به دنبال آن ، روشن شدن اين مطلب كه از ميان نظرهاى ايراد شده ، كدام صحيح است ؟
اجمالا صورت دوّم نه تنها در مقام ثبوت ممكن است ، بلكه در مقام اثبات ، آيات و روايات بر آن دلالت دارد. صورت سوّم نيز ممكن است ، وليكن آيا تحقّقهم دارد؟ لازم است كه ادلّه ، تحقيق شود و دليل دراين زمينه به دليل عقلى و نقلى تقسيم مى شود.
دليل عقلى بر اثبات تكفير
دليل اوّل
استحقاق ثواب و عقاب ، قابل جمع نيست ؛ بنابراين ، زمانى كه استحقاق ثواب ، افزونتر از استحقاق عقاب باشد، آن را ساقط مى سازد.⁽⁵⁸²⁾
دليل دوّم
قاضى عبدالجبّار مى گويد:(( وقتى ثواب ، بيش از عقاب باشد، عقلا روشن است كه ثواب ، عقاب را ((تكفير)) مى كند،همان گونه كه اگر كسى يك كودك سر راهى را بردارد و او را تربيت كند و به انواع مختلف اكرام نمايد، سپس به او زيان كوچكى برساند مثلا: سر قلم او را بشكند،بديهى است كه اين ضرر رساندن به بدى كردن اندك ، در برابر آنهمه لطف و رحمت و انعام ،((تكفير)) مى شود و آن شخص ، مستحق نكوهش ‍ نخواهدبود)).⁽⁵⁸³⁾
بعضى از مفسّران نوشته اند:
((اين يكى از امور متعارفه بين موالى كرام و ارباب مروّت و اعظام است كه هر گاه خدمه و عبيد آنها از امورى كه موالى ، از آنها نهى فرموده اند و وعده مجازات داده اند، اجتناب كنند و به امورى كه صرفا نهى نموده اند بدون وعيد،هم اصرار ننمايند، در ارتكاب بعضى از آنها احيانا مورد عفو واقع خواهند شد، اين سيره و سلوك موالى ظاهرى و ارباب كرامت ناقصه است ، چه رسد به مولى الموالى و اكرم الاكرمين و ارحم الراحمين ، نهايت آنكه بر سبيل تفضّل است نه استحقاق ، اگر چه به بيانى ممكن است گفته شود بر سبيل استحقاقهمهست ، زيرا كه جنبه خير در چنين بنده اى غلبه پيدا مى كند و جنبه شرّ مستهلك مى شود و در نتيجه ، سبقت رحمت به غضب بروز مى كند)).⁽⁵⁸⁴⁾
دليل سوّم
وقتى كه ايمان يك ساعته ، كفرهفتاد ساله را ((تكفير)) مى كند؛ پس چگونه ايمان چندين ساله همراه با حسنات فراوان و اعمال نيك ، موجب ((تكفير)) عقاب اندك نگردد؟⁽⁵⁸⁵⁾
دليل چهارم
خالق حكيم و عادل به بندگانش خبر داده كه اگر آنان از گناهان كبيره اجتناب كنند و يا حسناتى از قبيل : نماز، صدقات و غير آن داشته باشند، گناهان ديگر را ((تكفير)) مى كند و خداوند در وعده اش تخلّف نمى كند.⁽⁵⁸⁶⁾
نقد و بررسى ادله عقلى تكفير
اشاعره به زعم خويش ، استحقاق عقلى ثواب و عقاب را انكار مى كنند و از اين جهت ، لزوم ((تكفير)) را نمى پذيرند؛ وليكن اين اشكال به آنان وارد است كه چون حسن و قبح عقلى را قبول ندارند در اين گونه مسائل نمى توانند نظرى را رد يا اثبات كنند.
امّا اگر حسن و قبح عقلى پذيرفته شود، ثواب و عقاب از چند صورت خارج نيست :
1- امرى قراردادى و مبتنى بر بناى عقلا مى باشد.
2- امرى تكوينى است .
3- تركيبى ازهر دو نوع است .
بر طبق صورت اوّل ، اثبات استحقاق عقلى ثواب ، جاى تاءمل دارد؛ البته اگر منظور از آن ، استحقاقى باشد كه خداوند از روى تفضّل قرار داده است ، بحثى ندارد و به هر حال اگر خداوند وعده داده كه در قبال ثواب حسنات يا امور ديگر، استحقاق عقاب را ساقط سازد، چون تخلّف وعده الهى ، قبيح و محال است ،((تكفير)) حتمى خواهد بود. حال آيا آن ، در گناهان صغيره منحصر خواهد شد يا گناهان كبيره را نيز در بر مى گيرد؟ لازم است كه به دلالت دليل نقلى توجه شود.
بر طبق صورت دوّم كه به موجب آن ، ثواب و عقاب ، نتيجه تاءثير افعال بر نفس و به دنبال آن حصول صورتهاى ملكوتى مربوط به اعمال و آثار آنها است ، استحقاق و بلكه حصول ثواب و عقاب حتمى است ، گر چه ظهور و بروز آن در سراى ديگر و دار آخرت مى باشد.
بديهى است كه اعمال نيك و حسنات ، آثار سوء گناهان قبلى را - اگر اندك باشد- به نحوى محو ساخته ، ولى اينكه آيا آن آثار را به كلى محو مى كند و يا مربوط به گناهان صغيره مى باشد، بدون استمداد از دليل نقلى نمى توان درباره آن اظهار نظر كرد؛ گر چه اصل تاءثير را مى توان با علم حضورى دريافت .
با روشن شدن صورت اوّل و دوّم ، صورت سوّم كه تركيبى از اين دو مى باشد، نيز آشكار مى گردد. با اين توضيحات به اين نتيجه مى رسيم كه ((تكفير)) گناهان صغيره (واحيانا پاره اى از گناهان كبيره ) به وسيله حسنات و يا امور و اسباب ديگر، ممكن است وبلكه طبق بعضى از مبانى حتمى است .
آنچه در ادلّه عقلى مطرح شد، كه ثواب و عقاب قابل جمع نمى باشد، درست نيست ، زيرا اين امكانهست كه انسان در آغاز به اندازه اى كه سزاوار عقاب است ، در دوزخ ، كيفر داده شود و سپس رهسپار بهشت شده و با پاداش و ثواب ، متنعّم گردد. و آنچه در دليل دوّم ادّعا شده بود كه مذمّت و نكوهش كار زشت كوچك ، در برابر خدمات فراوان ساقط مى شود، نيز ناتمام است ، زيرا عقلا اصل چنين مذمت و نكوهش كردنى را قبيح نمى دانند، گرچه ترك آن را به دليل آن خدمات ، نيكو مى شمارند. اضافه بر آن ، اين مطلب در مورد رابطه انسان و خداوند به صورت كامل صادق نيست ، زيرا انسان با انجام اعمال نيك ، به خودش خدمت كرده نه به خداوند متعال .
در دليل سوّم دو مطلب باهم مقايسه شده كه اين قياس است و باطل مى باشد، مگر اينكه كشف ملاك شود و ثابت گردد كه درهر دو، ملاك يكى است ، ولى چنين چيزى در دليل مشاهده نمى شود.
آنچه در دليل چهارم آمده كه خداوند وعده ((تكفير)) داده است و امكان ندارد كه وعده الهى تخلّف پيدا كند، مطلب صحيحى است ، ولى جاى اين پرسشهست كه آيا آن دسته آياتى كه به عنوان خبر و وعده الهى مطرح مى گردد و به آن تمسّك مى شود در واقع چنين است ، يا اينكه به صورت اجمال ، وعده اى داده شده ، ولى شروط آن بيان نگشته و در آيات متعدد فقط اقتضائات ((تكفير)) ذكر شده است ؟ كه در اين صورت نمى توان ((تكفير)) را در عرض ‍ توبه دانست ، بلكه ((تكفير)) و عوامل و اسباب آنهمگى ، تكميل كننده توبه مى باشد.
درهر حال ، عقاب نمودن بندگان ، حقّ خداوند متعال است ، زيرا او است كه مورد عصيان و نافرمانى قرار گرفته و گذشت از اين حقّ - اگر داراى مصلحتى باشد و موجب لغويت جعل احكام و تكاليف نگردد -هيچ قبحى ندارد و مستلزمهيچ گونه ظلم و يا ستمى نخواهدشد. اگر ثابت شود كه وعده ((تكفير)) برخى از گناهان داده شده است ، چنين وعده اى تخلّف ناپذير است ؛ پس آنچه مهم است و بايد مورد بررسى قرار گيرد، ادلّه نقلى و چگونگى دلالتهاى آن است .
دليل نقلى
در اين زمينه آيات و روايات فراوانى مطرح است كه در فصل مربوط به آن به تفصيل خواهد آمد. بعضى مدّعى شده اند كه آيات بصراحت بر وجود((تكفير)) دلالت دارد و در اين باره اخبار متواتر وارد شده است و در صفحات گذشته كلام آنان ذكر شد. از جمله آياتى كه به عنوان دليل نظريه ((تكفير)) به آن تمسك مى شود آيه 31 سوره نساء و 114 سوره هود مى باشد.
(ان تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه نكفِّر عنكم سيِّئاتكم ...).⁽⁵⁸⁷⁾
((اگر از گناهان بزرگى كه از آن نهى مى شويد، پرهيز كنيد، گناهان كوچك شما را مى پوشانيم )).
ظاهر آيه شريفه دلالت داردكه اگر از گناهان كبيره اجتناب شود، خداوند متعال سيّئات را ((تكفير)) مى كند؛ البته در اينكه آيا گناهان به دو قسم كبيره و صغيره تقسيم مى شود يا اينكه تمام گناهان كبيره است و منظور از آنها چيست ؟ بحث ديگرى است كه احتياج به بررسى دارد؛ امّا در اين قسمت وجودهر دو قسم به عنوان اصل موضوع ، پذيرفته مى شود،همان گونه كه بسيارى از مفسّران از اين آيه شريفه و بعضى آيات ديگر، تقسيم گناهان به كبيره و صغيره را استنباط كرده اند، وليكن در اينكه گناهان كبيره وجود دارد اختلاف نظرى مشاهده نمى شود.
بر طبق كلام اكثر مفسّران ⁽⁵⁸⁸⁾ كه ((سيئات )) را به گناهان صغيره تفسير كرده اند، آيه شريفه دلالت دارد كه خداوند متعال در صورت پرهيز از گناهان كبيره ، گناهان صغيره را ((تكفير)) مى كند ولى اينكه آيا اين ((تكفير)) به نحو لزوم و وجوب است - آنچنانكه معتزله مى گويند - و يا از روى فضل و احسان است - آن گونه كه ديگران معتقدند- ممكن است گفته شود كه از عبارت ((نكفِّر)) وعده الهى بر ((تكفير)) فهميده مى شود و آنهم كه تخلّف ندارد، پس ((تكفير))، وجوب دارد، وليكن اين پرسش مطرح است كه آيا اين ((تكفير)) به صورت مطلق است يا با وجود شرايطى انجام مى گيرد؟هر دو، احتمال دارد، در اين صورت ، استدلال به آيه شريفه به وجوب ((تكفير)) خدشه دار مى شود؛ بويژه اينكه در آيه شريفه 8 سوره ((تحريم )) مى فرمايد:
(يا ايُّها الَّذين امنوا توبوا الى اللّه توبةً نصوحا عسى ربُّكم ان يكفِّر عنكم سيَّئاتكم ...).
((اى كسانى كه ايمان آورده ايد! به سوى خدا توبه كنيد، توبه اى خالص ، اميد است (با اين كار) پروردگارتان گناهانتان را ببخشد)).
اين آيه دلالت دارد كه توبه نصوح از شرايط ((تكفيرسيّئات ))است و يا از آيه 29 انفال و 5 طلاق ⁽⁵⁸⁹⁾ فهميده مى شود كه يكى ديگراز شرايط ((تكفير)) داشتن تقوا و پرهيزكار بودن است ؛ علاوه بر آن ، اين مطلب روشن و مسلم است كه هر مسلمان بايد تا آنجا كه توان دارد از گناه و فعل حرام ، به هر صورتى كه باشد- كبيره يا صغيره - پرهيز كند و در صورت ارتكاب فورا توبه كند.
اگر چنين اشكالى مطرح شود كه توبه به تنهايى عقاب گناهان را ساقط مى كند و موجب تكفير آنها مى گردد؛ پس بر عوامل ديگرهمچون ((اجتناب از گناهان كبيره )) فايده اى مترتب نمى شود، در اين صورت جواب داده خواهدشد.
اوّلا: در اينكه توبه به تنهايى عقاب گناهان را ساقط مى كند، تاءمل وجود دارد زيرا اگر به دليل عقلى تمسك شود و بيان گردد كه با صرف ندامت و تصميم بر عدم تكرار گناه ، قبول توبه واجب است و به دنبال آن ، عقاب ، حتما ساقط مى گردد، به نظر مى رسد كه عقل به روشنى چنين حكمى ندارد، و اگربه دليل سمعى و نقلى تمسك شود مقتضاى جمع بين ادله همان است كه گفته شد مبنى بر اينكه پذيرش توبه و تكفيرگناهان داراى شرايط و قيودى است .
ثانيا: مى توان چنين گفت كه ، توبه و عوامل ديگر،هر دو دسته ، موجب سقوط عقاب مى گردند با اين تفاوت كه توبه عقابى را كه از نوع قراردادى است زايل مى كند و عوامل ديگرمثل اجتناب از گناهان كبيره ، آن عقابى را كه گناه به عنوان آثار سوء، برنفس داشته است از بين مى برد.
آنچه در جواب دوّم (ثانيا) بيان شد، مبتنى بر آن است كه منظور از((سيّئات )) آثار سوء گناهان باشد و اين آثار، نوعى عقاب محسوب شود و از طرفى اين مطلب احراز گردد كه ((توبه )) در ((تكفير)) نقش دارد، چه به عنوان عامل مستقل و چه به عنوان شرط عوامل ديگر و درهر صورت بدون توبه ، ((تكفير)) انجام نمى گيرد.
درباره آيه مورد بحث ، تفاسير مختلفى بيان شده است كه در فصل آينده به تفصيل مى آيد و بر اساس برخى از آنها اين آيه بر ((نظريه تكفير)) دلالتى ندارد، ولى اگر ((كبائر)) به گناهان كبيره و ((سيّئات )) به گناهان صغيره ، تفسير شود، چنانكه اكثرمفّسران چنين گفته اند و واژه ((تكفير)) به معناى ساقط نمودن عقاب يا استحقاق آن و يا به معنايى كه مستلزم يكى ازاين دو باشد، اخذ گردد و آن مطلبى كه در مورد توبه ، در چند سطر گذشته بيان شد، احراز نگردد، در اين صورت ، آيه مذكور بر وجود ((تكفير)) دلالت دارد.
(واقم الصَّلوة طر فى النَّهار و زلفامن اللَّيل انَّ الحسنات يذهبن السَّيِّئات ذلك ذكرى للذّكرين ).⁽⁵⁹⁰⁾
((در دو طرف روز و اوايل شب ، نماز را بر پا دار؛ چرا كه حسنات ، سيئات (وآثار آنها را) از بين مى برند؛ اين تذكرى است براى كسانى كه اهل تذكّرند)).
در مورد اين آيه و اينكه منظور از ((حسنات )) و ((سيّئات )) چيست ؟ نظرهاى مختلفى ارائه شده است كه در فصل بعدى بيان خواهد شد و براساس تمامى آن آرا، آيه مورد بحث ، فى الجمله بر وجود ((تكفير)) دلالت دارد، به جز نظر بعضى از بزرگان كه بر طبق آن ، ((سيّئات )) به معناى امور و كارهايى كه حرام نيست ، ولى بر خلاف شؤ ون انسان مى باشد و آثار سوء به دنبال دارد،⁽⁵⁹¹⁾ اخذ شده است ، در اين صورت ، آيه مزبور بر ((نظريه تكفير)) دلالتى ندارد.همچنين است اگر ((سيّئات )) به آثار سوء گناهان ، تفسير شود و اين آثار وضعى ،عقاب محسوب نگردد.
بسيارى از مفسّران ، ((سيّئات )) را بر گناهان صغيره حمل كرده اند، زيرا اگر ازطرفى بر اساس آيه 31 سوره نساء((تكفيرسيّئات ))، مشروط به اجتناب از گناهان كبيره است و از طرف ديگر در روايت مشهورى وارد شده است :
((الصَّلوات الخمس كفّارةٌ لما بينهنَّ ما اجتنب من الكبائر)).⁽⁵⁹²⁾
((نمازهاى پنجگانه ، گناهانى را كه در فاصله بين اين نمازها انجام گرفته ، ((تكفير)) مى كند و اين در صورتى است كه از گناهان كبيره ، اجتناب شود)).
بر اساس تفسير ياد شده ، آيه 114 سوره هود دلالت دارد كه حسنات ، بخصوص نمازهاى پنجگانه ، در صورت پرهيز نمودن از گناهان كبيره ، عقاب گناهان صغيره را ((تكفير)) و جبران مى كند و اين نيز دليل ديگرى بر نظريه ((تكفير)) خواهد بود؛ ولى اين مطلب مطرح است كه اگر اجتناب از كبائر به تنهايى موجب تكفير گناهان صغيره مى شود، آنچنان كه ظاهر آيه 31 سوره نساء بيان كننده آن است ، آيا در صورت اجتناب ، سيّئه و گناهى باقى مى ماند تا حسنات و نمازها آن را جبران كند؟ و آيا در اين عامل ، توبه شرط است يا نه ؟ در فصل بعدى اين دو پرسش مورد بررسى قرار مى گيرد.
فصل سوّم : تكفير از ديدگاه آيات و روايات
مشتقّات واژه ((تكفير)) نيز(مانند احباط) در آيات متعددى وارد شده است . در اين آيات ، عمل ((تكفير)) به ذات اقدس ‍ الهى اسناد داده شده و متعلّق آن ، سيّئات مى باشد؛ البته به جزچند مورد كه به صورت صيغه مبالغه (يعنى كفّاره ) آمده است .⁽⁵⁹³⁾
آنچه در اين بحث لازم است مورد تحقيق قرار گيرد، بررسى آيات ((تكفير)) تفسير مفسّران در اين باره و عوامل تكفير از نظر قرآن مى باشد؛ در اين قسمت در ضمن پيگيرى عوامل تكفير، مباحث ديگرى نيز مطرح خواهدشد.
مساءله تكفير در احاديث بسيار زيادى نيز، با الفاظ گوناگون مطرح شده و امور مختلفى به عنوان عامل تكفير بيان شده است .
عوامل تكفير
امورى كه به عنوان عامل تكفير آمده ، عبارتنداز:
1- ايمان
در آياتى كه ((ايمان )) به عنوان عامل و سبب تكفير گناهان ، مطرح شده است تقوا و اعمال صالح نيز در كنار آن آمده است :
1 - (ولو انَّ اهل الكتاب آمنوا واتَّقوا لكفَّرنا عنهم سيِّئاتهم ولاََدخَلناهم جَنّات النَّعيم ).⁽⁵⁹⁴⁾
((واگر اهل كتاب ، ايمان بياورند و تقوا پيشه كنند، گناهان آنها را مى بخشيم و آنها را در باغهاى پرنعمت بهشت ، وارد مى سازيم )).
بدون شك اگر كافر و مشركى ، از روى حقيقت به اسلام روى آورد و به اصول اعتقادى آن ، ايمان پيدا كند خداوند متعال ، از گناهان گذشته اش مى گذرد. بر اساس نظر علاّ مه طباطبايى اسلام آوردن او كه توبه از شرك است ، تمام سيّئات پيشين او را، محو و نابود مى سازد.⁽⁵⁹⁵⁾
در مورد اين آيه شريفه دو پرسش قابل طرح است : نخست اينكه چرا از بين غيرمسلمانان اهل كتاب را ذكر فرموده و ديگر اينكه ؛ اگر ايمان به تنهايى سبب تكفير است ، پس عامل تقوا به چه دليل به آن ضميمه شده است ؟
درباره پرسش اوّل مى توان چنين پاسخ داد كه ، چون در آيات قبلى ، سخن در مورد اهل كتاب بوده در اين آيه شريفه نيز آنان ذكر شده اند. بعضى از مفسّران نيز در اينجا تصريح كرده اند كه ((تكفير))، اختصاص به اهل كتاب ندارد،⁽⁵⁹⁶⁾ ولى صريح آيه شريفه ، اهل كتاب را بيان مى كند و در مورد غير آنان ادلّه ديگر وجود دارد.
درباره پرسش دوّم ،امام فخر رازى مى نويسد:
((ضميمه شدن تقوا، بدين علت است كه غرض از ايمان آوردن آنان ، پرهيزكارى و طاعت است نه اهداف دنيوى )).⁽⁵⁹⁷⁾
علاّ مه طباطبايى مى نويسد: ((مراد از تقوا بعد از ايمان ، پارسايى از محرمات الهى و گناهانى كه به طور حتم عذاب جهنّم را به دنبال دارد؛ يعنى ، شرك و گناهان كبيره ، مى باشد؛ پس منظور از سيّئاتى كه در آيه شريفه وعده ((تكفير)) آن داده شده ، گناهان صغيره است )).⁽⁵⁹⁸⁾
درهر صورت ايمان به تنهايى ياهمراه با تقوا، عامل ((تكفير)) مى باشد و آيه شريفه بر آن دلالت دارد.
در مورد تفسير واژه ((تكفير))، عدّه اى از مفّسران آن را به ستر يا پوشاندن ، عفو و مغفرت تفسير نموده اند.⁽⁵⁹⁹⁾ برخى ديگر آن را به محو يا ازاله نمودن معنا كرده اند⁽⁶⁰⁰⁾ و عده اى نيزهر دو را ذكر نموده اند.⁽⁶⁰¹⁾
2 - (والَّذين امنوا وعملوا الصّالحات لنكفِّرنَّ عنهم سيِّئاتهم ولنجزينَّهم احسن الَّذى كانوا يعملون ).⁽⁶⁰²⁾
((وكسانى كه ايمان آورده وكارهاى شايسته انجام دادند، گناهان آنان را مى پوشانيم ، (ومى بخشيم ) و آنان را به بهترين اعمالى كه انجام مى دادند پاداش مى دهيم )).
مرحوم طبرسى اين آيه را چنين تفسير مى كند:
((ما سيّئات گذشته در حال كفر آنان را، ((تكفير)) مى كنيم و در مقابل حسناتى كه در حال اسلام انجام داده اند،به آنها پاداش ‍ مى دهيم )).⁽⁶⁰³⁾
فخر رازى مى نويسد:
((تكفير سيّئات در مقابل ايمان و جزاى احسن در قبال عمل صالح است )).⁽⁶⁰⁴⁾
برخى ديگر بر اين نظرند كه ايمان ، موجب تكفير كفر، و طاعات ، سبب تكفير گناهان آنهاست .⁽⁶⁰⁵⁾
در تفسير ((كشّاف )) دو احتمال مطرح شده ؛ نخست اينكه منظور از كسانى كه سيّئاتشان تكفير مى شوند، آن مسلمانانى باشد كه گاهى مرتكب سيّئات مى شوند و در اين صورت خداوند به واسطه حسنات آنها، آن سيّئات را تكفير مى كند؛ يعنى ، عقاب آنها را به وسيله ثواب حسناتشان ، ساقط مى سازد؛ احتمال ديگر اينكه منظور، آن عدّه از مشركان باشد كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده اند وخداوند، عقاب كفر و گناهان گذشته آنها را ساقط و سيّئاتشان را تكفير مى نمايد.⁽⁶⁰⁶⁾
به هر حال از اين آيه شريفه نتيجه گرفته مى شود؛ ايمان و عمل صالح از عوامل ((تكفير)) است يا ايمان به تنهايى و يا ايمانهمراه با عمل صالح .
3 - (ومن يؤ من باللّه ويعمل صالحا يكفِّر عنه سيِّئاته ...).⁽⁶⁰⁷⁾
((وهر كس به خدا ايمان بياورد و عمل صالح انجام دهد، گناهان او را مى بخشد)).
4 - (والَّذين امنوا و عملوا الصّالحات و امنوا بما نزِّل على محمَّدٍ وهو الحقُّ من ربِّهم كفَّر عنهم سيِّئاتهم ...).⁽⁶⁰⁸⁾
((و كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند و به آنچه بر محمد(ص ) نازل شده - وهمه حق است و از سوى پروردگارشان - نيز ايمان آوردند، خداوند گناهانشان را مى بخشد)).
به نظر مى رسد كه عامل اصلى و اساسى ((تكفير))همان ايمان است و امور ديگر مانند تقوا و عمل صالح از لوازم آن است و شايد سبب آنكه اين امور بعد از ((ايمان ))ذكر شده ، جنبه تربيتى آن و عدم سوء استفاده (همان طور كه مرجئه برداشتهاى نادرستى داشته اند) از آيات قرآن كريم است ؛ گر چه روشن است كه عمل صالح و تقوايى كه نشاءت گرفته از ايمان باشد، اگر تاءكيد و تقويت شود، ايمان را نيز تقويت مى كند.
2 - توبه نصوح
(ياايُّها الَّذين آمنوا توبوا الى اللّه توبةً نصوحا عسى ربُّكم ان يكفِّر عنكم سيِّئاتكم ...).⁽⁶⁰⁹⁾
((اى كسانى كه ايمان آورده ايد! به سوى خدا توبه كنيد، توبه اى خالص ، اميد است (با اين كار) پروردگارتان گناهانتان را ببخشد)).
در اينكه چرا در اين آيه شريفه واژه ((عسى )) به كار رفته است چند وجه وجود دارد: برخى از مفّسران بيان داشته اند كه فعل ((عسى ))در مورد خداوند، به معناى وجوب است .⁽⁶¹⁰⁾ بعضى ديگر گفته اند: اينكه بعد از فرمان به توبه ، كلام به صورت اطماع آمده است ، بر اساس روش و عادت ملوك مى باشد و بر اين اشعار دارد كه قبول توبه واجب نمى باشد و از روى تفضل است و شايسته است كه عبد پيوسته بين خوف و رجا بسر برد.⁽⁶¹¹⁾
وجه دوّم را از جهتى اين مطلب تقويت مى كند كه عقاب نمودن در قبال گناه ، حق خداوند است و اگر ذات اقدس چنين حقّى را اعمال نكند، نسبت به بنده اش تفضّل نموده است ، ولى چون در آيات ديگر وعده آمرزش داده است ⁽⁶¹²⁾ و از آن تخلف نمى كند؛ پس بعد از توبه واقعى ، عقاب ساقط مى شود.
در مورد اينكه مراد از توبه نصوح چيست ، تعاريف مختلفى ارائه شده است از قبيل : 1- توبه اى كه خالص و براى خدا باشد.2- توبه اى است كه توبه كننده به گناه باز نگردد. 3- توبه اى است كه هر سيّئه اى را تكفير نمايد. 4- توبه حقيقى را گويند. 5- توبه صادقانه را نامند.⁽⁶¹³⁾
از آنجا كه اصل موضوع توبه و مسائل مربوط به آن ، بررسى جداگانه اى را طلب مى كند وهم اكنون ما درصدد آن نيستيم ، لازم است مباحثى را كه مربوط به ((تكفير)) مى شود، دنبال نماييم و از بقيّه صرف نظركنيم .
1- آيا پذيرفتن توبه بر خدا واجب است ؟
معتزله پذيرفتن توبه را لازم مى پندارند و اماميّه و اشاعره آن را تفضّل و احسان مى دانند و از آنجا كه خداوند متعال وعده داده كه توبه را مى پذيرد و در وعده اش تخلّف نمى كند؛ بنابراين پذيرفتن توبه حتمى است .⁽⁶¹⁴⁾
اگر توبه پذيرفته شود در اين ترديدى وجود ندارد كه با توبه ، كيفر ساقط مى شود وهمگان بر آن اتفاق نظر دارند.
2- آيا اسقاط عقاب به وسيله خود توبه است يا ثوابى كه بر آن مترتب مى شود و يا اينكه توبه اصلا تاءثيرى در سقوط عقاب ندارد؟
در اين زمينه چند نظر وجود دارد:
اوّل : خود توبه ، كيفر را ساقط مى كند و اكثر معتزله چنين نظرى دارند.
دوّم : كيفر، به خاطر كثرت ثواب توبه ، ساقط مى شود و اين ، راءى بعضى از معتزله مى باشد.
سوّم : توبه صحيح ، خودش عبادت است و از روى تفضّل ، به آن ثواب داده مى شود، ولى سقوط عقاب فقط به محض عفو و كرم الهى است .⁽⁶¹⁵⁾
قول حق اين است كه ساقط شدن كيفر گناهان ، به وسيله خود توبه مى باشد⁽⁶¹⁶⁾ و خداوند متعال توبه را، از باب تفضّل و احسان ، وسيله اى جهت اين سقوط، قرار داده است ؛ بنابراين ، مى توان آن راهم به خداوند نسبت داد وهم به توبه و شايد منظور خواجه نصير در ((تجريدالاعتقاد)) كه فرموده عقاب به وسيله خود توبه ساقط مى شود، نه كثرت ثواب آن ،⁽⁶¹⁷⁾ همين نظر باشد، نه آنچه بعضى از معتزله از باب عدل و وجوب سقوط عقاب ، به آن قائلند.
هر چند طبق اين آيه شريفه ، توبه نصوح عامل تكفير مى باشد، وليكن بر قول به ((تكفير)) دلالتى ندارد، زيرا در ((نظريّه تكفير)) بحث اصلى در آن است كه غير از توبه ، كثرت ثواب ، عامل تكفير عقاب گناهان است و از اين آيه چنين مطلبى استفاده نمى شود، بلكه بر اساس آن نظر كه كثرت ثواب توبه را سبب سقوط عقاب ، مى داند، توبه نصوح نيز در عرض عوامل ديگر ((تكفير)) قرار مى گيرد و ملاك ((تكفير)) درهمه آنها كثرت ثواب خواهدبود.
در روايات نيز توبه يا توبه نصوح به عنوان عامل تكفير ذكر شده است :
امام صادق عليه السّلام فرمود:
((اذا اذنب الرَّجل خرج فى قلبه نكتهٌ سوداء، فان تاب انمحت ...)).⁽⁶¹⁸⁾
((هرگاه كسى گناه كند، در دلش نقطه سياهى برآيد؛ پس اگر توبه كند محو شود...)).
امام باقرعليه السّلام فرمود:
((ما من عبدٍ الاّ و فى قلبه نكتةٌ بيضاء فاذا اذنب ذنبا خرج فى النُّكتة نكتةٌ سوداء فان تاب ذهب ذلك السَّواد...)).⁽⁶¹⁹⁾
((هر بنده اى در دلش نقطه سفيدى است كه چون گناهى كند، خال سياهى در آن پيدا شود؛ سپس اگر توبه كند آن سياهى برود...)).
امام صادق عليه السّلام فرمود:
((اذا تاب العبد توبةً نصوحا احبَّه اللّه فستر عليه فى الدُّنيا والاَّْخرة )).⁽⁶²⁰⁾
((چون بنده ، توبه نصوح كند خداوند او را دوست دارد و در دنيا و آخرت بر او پرده پوشى مى كند)).
3 - تقوا
(يا ايُّها الَّذين امنوا ان تتَّقوا اللّه يجعل لكم فرقانا ويكفِّر عنكم سيِّئاتكم و يغفرلكم واللّه ذوالفضل العظيم ).⁽⁶²¹⁾
((اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر از مخالفت فرمان خدا بپرهيزيد، براى شما وسيله اى جهت جدا ساختن حق از باطل قرار مى دهد، (روشن بينى خاصى كه درپرتو آن ، حق را از باطل خواهيد شناخت ) و گناهانتان را مى پوشاند و شما را مى آمرزد و خداوند صاحب فضل و بخشش عظيم است )).
(...ومن يتَّق اللّه يكفِّر عنه سيِّئاته و يعظم له اءجرا).⁽⁶²²⁾
((وهر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند گناهانش را مى بخشد و پاداش او را بزرگ مى دارد)).
آن عدّه از مؤ منان كه راه تقوا و پرهيزكارى را پيشه خود ساخته و از گناهان اجتناب كرده و به تكاليف و وظايف الهى خويش عمل مى نمايند، اگر گه گاهى از روى بى توجهى يا سهو و غلبه شهوت مرتكب گناهى شوند، تقواى آنان ، اين گناهان را ((تكفير)) مى كند.
4-هجرت ، جهاد و شهادت
(...فالَّذينهاجروا و اخرجوا من ديارهم واوذوا فى سبيلى وقاتلوا و قتلوا لاَ كَفِّرَنَّ عَنهم سَيِّئاتهم وَ لاَ دخلَنَّهم جَنّاتٍ تَجرى من تَحتهاالا نهار...).⁽⁶²³⁾
((آنها كه در راه خداهجرت كردند و از خانه هاى خود بيرون رانده شدند و در راه من آزار ديدند و جنگ كردند و كشته شدند، به يقين گناهانشان را مى بخشم و آنها را در باغهاى بهشتى ، كه از زير درختانش نهرها جارى است ، وارد مى كنم )).
امورى كه در اين آيه شريفه به عنوان عامل تكفير ياد شده با كلمه ((واو)) بر يكديگر عطف شده اند؛ بنابراين ، دو احتمال وجود دارد: نخست اينكه جمع آنها منظور باشد وديگر اينكه ((واو)) براى تفصيل وهر كدام ، عامل مستقلى باشد، علاّ مه طباطبايى احتمال دوّم را پذيرفته است ⁽⁶²⁴⁾ و استاد سبحانى بعد از توضيح دو احتمال ، مى نويسد:
((از آنجا كه كلمه ((واو)) درهر دو مورد ياد شده بكار مى رود، تعيين يكى از آن دو نياز به قرينه دارد.
قرينه اى كه بر مطلب دوّم (تفصيل ) گواهى مى دهد، اين است كه اين آيه در حقيقت ، پاسخ خداوند است نسبت به درخواست گروهى از بندگان مؤ من خدا كه از آنان با كلمه ((اولى الالباب )) تعبير شده است . اين گروه ، از خداوند درخواست كرده اند كه آنان را مورد عفو و بخشش خود قرار دهد، درخواست آنان مورد قبول واقع شده ، وآيه ياد شده پاسخ خداوند نسبت به درخواست آنان است ؛ بنابراين ، منحصر نمودن آيه به مهاجرانى كه در زمان رسول خدا(صل الله عليه و آل وسلم ) به شهادت رسيده اند، بر خلاف ظاهر اين آيات است ؛ زيرا قرآن ، از آيات 190 تا 195 سوره آل عمران ، نشانه هاى افراد خردمند را به عنوان ((اولى الالباب )) ياد آور مى شود... بنابراين ، با توجه به اين كه صفات ياد شده در اين آيات ، مربوط به زمان خاصى نيست و آيه مورد بحث نيز پاسخ خداوند به درخواست اين گروه (اولوا الالباب ) است ، مطالب مطرح شده در آيه مورد بحث نيز، اختصاص به زمان پيامبر و گروه خاصى از مجاهدان راه خدا نداشته ، بلكه كسانى را كه در آن زمان و يا زمانهاى بعد به شهادت نرسيدند، ولى از مؤ منان و مجاهدان راه خدا بوده اند، نيز شامل مى گردد)).⁽⁶²⁵⁾
از آنجا كه در آيه 193 "آل عمران " مى فرمايد:
(ربَّنا انَّنا سمعنا مناديا ينادى للاْ يمان انْ امنوا بربِّكمْ فآمنّا ربَّنا فاغْفرْلنا ذنوبنا و كفِّرْ عنّا سيِّئاتنا وتوفَّنا مع الابْرار).
((پروردگارا! ما صداى منادى (تو) را شنيديم كه به ايمان دعوت مى كرد كه به پروردگار خود، ايمان بياوريد و ما ايمان آورديم . پروردگارا! گناهان ما را ببخش و بديهاى ما را بپوشان و ما را با نيكان ( و در مسير آنها) بميران )).
و در ابتداى آيه 195 مى فرمايد:
(فاستجاب لهم ربُّهم ...).
((خداوند، درخواست آنها را پذيرفت )).
بنابراين ،امور ياد شده بعد از طلب مغفرت از خداوند متعال ، عامل تكفير است ، نه به طور مطلق و امّا در مورد سيّئات ، اطلاق آن شامل كبائر و صغائر،هر دو مى شود، وليكن علاّ مه طباطبايى بر اين نظر است كه منظور از سيّئات ، گناهان صغيره مى باشد، زيرا واژه ((سيّئات )) در قرآن كريم در گناهان صغيره ، ظهور دارد.⁽⁶²⁶⁾
در روايات نيز شهادت در راه خدا به عنوان عامل تكفير گناهان ، مطرح شده است :
رسول اكرم (صل الله عليه و آل وسلم ) فرمود:
((الشَّهادة تكفِّر كلَّ شى ءٍ الا الدَّين )).⁽⁶²⁷⁾
((شهادتهر چيزى را جبران مى كند، مگر دين و بدهكارى را)).
رسول اكرم (صل الله عليه و آل وسلم ) فرمود:
((يغفر للشَّهيدكلُّ ذنبٍ الا الدَّين )).⁽⁶²⁸⁾
((تمام گناهان شهيد بخشيده مى شود مگر دين )).
ابوجعفرعليه السّلام فرمود:
((كلُّ ذنبٍ يكفِّره القتل فى سبيل اللّه عزَّوجلَّ الا الدَّين لا كفّارة له الاّ اداؤه )).⁽⁶²⁹⁾
((كشته شدن در راه خدا،هر گناهى را جبران مى كند، مگر دين كه كفاره آن فقط با اداكردن آن است )).
امام صادق عليه السّلام فرمود:
((من قتل فى سبيل اللّه لم يعرفه اللّه شيئا من سيِّئاته )).⁽⁶³⁰⁾
((هر كس كه در راه خدا كشته شود، خداوند متعالهيچيك از گناهانش را نمى شناسد (به حساب نمى آورد)).
5 - صدقه پنهانى
(ان تبدوا الصَّدقات فنعمّاهى و ان تخفوها وتؤ توها الفقراء فهو خيرٌ لكم ويكفِّر عنكم من سيِّئاتكم و اللّه بما تعملون خبيرٌ).⁽⁶³¹⁾
((اگر انفاقها را آشكار كنيد، خوب است و اگر آنها را مخفى ساخته و به نيازمندان بدهيد، براى شما بهتر است و قسمتى از گناهان شما را مى پوشاند (و در پرتو بخشش در راه خدا بخشوده خواهيد شد) و خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است )).
((صدقات )) جمع ((صدقه )) و آن ، مطلق انفاق در راه خدا اعمّ از واجب و مستحب است و گاهى گفته مى شود: در لغت ، به معناى انفاق مستحب مى باشد.⁽⁶³²⁾
در تفسير فخر رازى در مورد معناى ((من )) در ((من سيِّئاتكم )) سه وجه آمده است :
1- ((من )) به معناى ((بعض )) مى باشد، زيرا صدقات ، كلّ سيّئات را ((تكفير)) نمى كند؛
2- ((من )) به معناى ((من اجل ))؛ يعنى ((نكفِّرعنكم من اجل ذنوبكم )) به خاطر گناهانتان ، آنها را ((تكفير)) مى كنيم ؛
3- ((من ))، زائده است ؛ يعنى ، تمام سيّئات ((تكفير)) مى شود.⁽⁶³³⁾
اين مفسّر در ادامه ، وجه اوّل را اولى و افصح مى داند. عدّه زيادى از مفّسران ((من )) را به معناى ((بعض )) تفسير كرده اند.⁽⁶³⁴⁾ در ((التبيان )) و ((مجمع البيان )) آمده است :
((اگر((من )) بر لفظ ((سيّئات )) داخل نشده بود، آيه شريفه بر سقوط جميع عقاب ، دلالت مى كرد، زيرا از نظر ما اسقاط عقاب تفضّل است ، امّا چون ((من )) بعضيّت را مى رساند، براى ذات اقدس است كه از روى تفضّل بعض عقاب را ساقط سازد)).⁽⁶³⁵⁾
بنابراين ، آيه موردبحث ، طبق كلام مفسّران حداقل دلالت براين دارد كه صدقات پنهانى موجب تكفير پاره اى از گناهان صغيره مى شود و مقيّد به توبه نيز نشده است ، ولى سيّئات ، مطلق است و استعمال آن در گناهان صغيره در بعضى از آيات ديگر دليل نمى شود كه در اين آيه نيز چنين باشد؛ پس ‍ مى توان از آن استفاده كرد كه صدقات پنهانى عامل تكفير پاره اى از گناهان اعمّ از صغيره و كبيره مى باشد. وليكن از اين جهت كه چه گناهى را ((تكفير)) مى كند، مساءله مبهم است و روشن است كه نمى توان ادّعا كرد كه صدقات ، تمام گناهان و ياهر گناهى را ((تكفير)) مى نمايد، زيرا از طرفى اين بر خلاف حكمت بالغه خداوند است و از سوى ديگر، اين احتمال جدّى مطرح است كه ((من )) تبعيضيه باشد.
در روايات نيز آمده است :
پيامبر اكرم (صل الله عليه و آل وسلم ) فرمود:
((الصَّدقة تكفِّر الخطيئة )).⁽⁶³⁶⁾
((صدقه ، خطاهارا مى پوشاند)).
ابو جعفر عليه السّلام فرمود:
((الصَّدقة تذهب بالخطيئة )).⁽⁶³⁷⁾
((صدقه خطاها را از بين مى برد)).
در نهج البلاغه آمده است :
((صدقة السِّر فانَّها تكفِّر الخطيئة )).⁽⁶³⁸⁾
((صدقه پنهانى ، خطاها را مى پوشاند)).
بااينكه بقيه عبادات نيز چنين فايده اى دارد و باعث پوشاندن لغزشها مى شود، ولى حضرت عليه السّلام آن را به صدقه پنهانى اختصاص دادند، زيرا آن از ريا دورتر است و اخلاص ‍ در آن ، تمامتر مى باشد، پس در نزديك كردن انسان به خدا اولويت دارد و خطا را محو و نابود مى كند.⁽⁶³⁹⁾
امام صادق عليه السّلام فرمود:
((انَّ صدقة اللَّيل تطفى ء غضب الرَّبِّ و تمحوا الذَّنب العظيم )).⁽⁶⁴⁰⁾
((صدقه دادن در شب ، غضب و خشم الهى را فرو مى نشاند و گناهان بزرگ را نابود و محو مى سازد)).
6 - گذشت از حق قصاص
خداوند در سوره مائده مى فرمايد:
(وكتبنا عليهم فيها انَّ النَّفس بالنَّفس والعين بالعين والانف بالانف والاذن بالاذن والسِّنَّ بالسِّنِّ والجروح قصاصٌ فمن تصدَّق به فهو كفّارةٌ له ...).⁽⁶⁴¹⁾
((و بر آنها (بنى اسرائيل ) در آن (تورات )، مقرر داشتيم كه جان در مقابل جان و چشم در مقابل چشم و بينى در مقابل بينى و گوش در مقابل گوش و دندان در مقابل دندان مى باشد وهر زخمى قصاص ‍ دارد و اگر كسى آن را ببخشد (و از قصاص ، صرف نظر كند) كفّاره (گناهان ) او محسوب مى شود)).
علاّ مه طباطبايى مى گويد: ((هر كس از اولياى قصاص مانند ولىّ مقتول و يا خود شخصى كه مورد جراحت قرار گرفته است ، اگر از قصاص نمودن بگذرد و جنايتكار را عفو نمايد، اين عفو، كفّاره گناهان او و يا كفّاره جنايت جانى مى باشد)).⁽⁶⁴²⁾ ولى اكثر مفسّران بر اين نظرند كه اين بخشش ‍ و گذشت ، كفاره گناهان عفو كننده مى باشد.⁽⁶⁴³⁾
منشاء اين دو احتمال ، در مرجع ضمير ((له )) مى باشد كه آيا به عفو كننده برمى گردد يا به جانى ؟
در مورد ((تصدُّق )) كه آيا به معناى گذشت از قصاص تنها و يا از قصاص و ديه است ؟ ظاهر كلام عده زيادى از مفسّران ، صورت اوّل است ؛ بعضى نيزهر دو صورت را بيان كرده اند.⁽⁶⁴⁴⁾
در تفسير ((تبيان )) آمده است :
((اگر گفته شود كه آيا غير از توبه يا اجتناب از كبائر، چيز ديگرى باعث تكفير گناه مى شود يا نه ؟ در جواب مى گوييم : بر طبق مذهب ما جايز است كه بعضى از افعال نيك ، موجب تكفير گناه گردد.همچنين ممكن است خداوند، از روى تفضل ، عقاب گناه را ساقط سازد و گروهى مى گويند: جايز است كه گناه صغيره به وسيله طاعت ، تكفير شده و عقاب آن ساقط شود)).⁽⁶⁴⁵⁾
على رغم اختلاف نظرهايى كه در مورد تفسير آيه مورد بحث ، وجود دارد امّا اين مساءله به روشنى استفاده مى شود كه به طور اجمال ، گذشتن از حقّ قصاص ، در تكفير گناه مؤ ثر است و اين مورد اتفّاق همگان مى باشد و آيه دلالت بر آن دارد.