فاخورى در " الكفايه " گفته است: روز درشنبه مخصوص به زيارت شداء احد است. و ابن حجر گفته است: مستحب است با طهارت به زيارت شهداء احد برود و از قبر حمزه رضى الله عنه شروع نمايد

و فاكهانى در " حسن الادب " صفحه 83 گفته است: وارد شده است كه: زيارتشان كنيد و بر آنان سلام بفرستيد، و بجانم سوگند، هيچ كسى بر آنان سلام نمى كند، مگر آنكه تا روز قيامت جوابش را خواهند داد، و معلوم است كه كردن آنان سلام را عبارت از دعا كردن در حق زائران است و شكى نيست كه دعايشان مستجاب خواهد بود

زيارت حمزه عموى پيامبر بزرگوار اسلام

33- زائر در كمال ادب و احترام مى گويد: درود بر تو اى عموى پيامبر برگزيده، درود بر تو اى الشهداء، درود بر تو اى شير خدا، درود بر تو اى شير رسول خدا، خدا از تو راضى گردد و تو را راضى گرداند و بهشت را جايگاهت قرار دهد، درود و رحمت و بركات خدا بر شما اى شهيدان راه خدا.

ابن جبير در " رحله " اش صفحه 153 گفته است: در اطراف شهداء "در كوه احد" خاك قرمزى است كه منسوب به حضرت حمزه است و مردم به آن تبرك مى جويند.

زيارت بقيه شهداء

34- آنگاه به قبور ديگر شهداء توجه كند "و مشهور اين است كه شهداء احد هفتاد نفرند" و بگويد: درود بر شما در عوض شكيبائى كه در دين نموديد و چه نيكو پايانى در انتظار شما است، درود بر شما اى شهيدان، درود بر شما اى نيكان، خدا از شما راضى گردد و شما را راضى بگرداند.

حمزاوى در " كنز المطالب " صفحه 230 گفته است: وسيله آنها در رسيدن به آروزهايش متوسل گردد، زيرا آنجا محل فرود آمدن رحمت هاى الهى بوده كه رسول خدا فرموده: " براى خدايتان در دوران زندگيتان نسيم هاى روح بخشى است خود را در برابر آن قرار دهيد " شكى نيست كه اين مكان محل پائين آمدن رحمت هاى الهى است، پس شايسته است زائر از اين نسيم هاى ربانى بهره مند گردد.

چگونه نباشد در صورتى كه آنان دوستان خدا و وسيله هاى بزرك به سوى پروردگار و رسولش هستند، پس سزاوار است براى كسى كه به آنها متوسل شده به آرزوهايش نائل و به درجات عالى فائز گردد، چون آنان كريمان زنده اى هستند كسى كه به آنها توجه كند، محروم بر نمى گردد و زائرشان بدون اكرام مراجعت نمى كند.

سمهودى در " وفاء الوفاء " جلد 2 صفحه 113 گفته است: ابن النجار اسم هاى شهداء احد را مرتب آورده من نيز از او پيروى مى كنم. باشد كسى كه مى خواهد بر آنها درود بفرستد با اسمشان ابلاغ سلام كند و آن چنين است: حمزه ابن عبد المطلب، عبد الله بن حجش، مصعب بن عمير، عماره بن زياد، شماس بن عثمان، عمرو بن معاذ، الحارث بن انس، سلمه بن ثابت، عمر بن ثابت ثابت بن وقش، رفاعه بن وقش، حسيل بن جابر، صيفى بن قطى، الحباب بن قبطى، عباد بن سهل، الحارث بن اوس، اياس بن اوس، عبيد بن التهان، حبيب بن زيد، يزيد بن حاطب، ابو سفيان ابن الحارث، انيس بن قتاده، حنظله بن ابى عامر، ابو حيه بن مسلمه، عبيد الله بن جبير، ابو سعد بن خيثمه، عبد الله بن مسلمه، سبيع بن حاطب، عمرو بن قيس، قيس بن عمرو، ثابت بن عمرو، عامر بن مخلد، ابو هبيره بن الحارث، عمرو بن مطرف، اوس ابن ثبت، انس بن النضر، قيس بن مخلد، عمرو بن اياس، سليم بن الحارث، نعمان بن عبد، خارجه بن زيد، سعد بن ربيع، اوس بن الارقم، مالك بن سنان سعد بن سويد، علبه، علبه بن ربيع، ثلعبه بن سعد، نقيب بن فروه، عبد الله بن عمرو ضمره الجهمى، نوفل ابن عبد الله عباس بن عباده، نعمان بن مالك، المحذر بن زياده عباده بن الحسحاس، رفاعه بن عمرو، عبد الله بن عمرو عمرو بن الجموح، خلاد بن عمرو، ابو ايمن مولى عمرو، عبيده بن عمرو، عنتره مولى عبيده، سهل بن قيس، ذكوان بن عبد قيس، عبيد بن المعلى، مالك بن نميله، الحارث بن عدى، مالك بن اياس بن عدى، كيسان مولى بنى النجار.

كسى كه مى خواهد تفصيل اسامى و شخصيت خانوادگى اين شهيدان راه خدا را بداند، به " سيره ابن هشام " جلد 3 صفحه 81 - 75 مراجعه كند و براى سمهودى در وفاء الوفاء جلد 2 صفحه 119 - 114 درباره قبور شهداء احد گفتار مفيد و با ارزشى است كه نبايد آن را ناديده گرفت.

35- كمال ابن همام محقق حنفى ها گفته است: خود كوه احد را زيارت كند و در صحيح آمده است: احد كوهى است كه ما را دوست دارد ما نيز آن را دوست داريم.

امينى گفته است: بخارى در صحيحش در پايان جنگ احد بابى تحت عنوان: " احد ما را دوست دارد و ما آن را دوست داريم " قرار داده است.

36- چنانكه نووى گفته است: مستحب موكد است: به مسجد قباء برود و در روز شنبه اولى است و فاكهى گفته است به ترتيب، روز شنبه، دوشنبه و پنجشنبه اولى است مخصوصا صبح هفدهم رمضان استحباب بيشترى دارد كه روايتى در اين باره رسيده است، وقتيكه به آنجا رفت در آن نماز بخواند و بعد از دعاء بگويد: اى دادرس بيچارگان، اى يار يارى طلبان، اى گره گشاى گرفتاران، اى اجابت كننده دعاى درماندگان، بر آقايمان محمد و آلش درود بفرست و گرفتاريم را رفع فرما، چنانكه گرفتارى پيامبرت را در همين جا رفع فرمودى اى حنان و اى منان اى كثير المعروف و احسان، اى دائم النعم، اى ارحم الراحمين حركت و نيرو جز از ناحيه خداى بلند مرتبه و بزرك نيست.

و از رسول خدا به طور صحيح آمده است: هر كسى به اين مسجد "مسجد قباء" بيايد و در آن نماز بخواند ثوابش همانند ثواب يك عمره است حاكم و ذهبى نيز آن را صحيح دانسته اند.

طبرانى به طور مرفوع آورده است: كسى وضوء كامل بگيرد و تنها قصدش رفتن به مسجد قباء و صبح كردن در آن به خاطر نماز باشد، و در آن چهار ركعت نماز كه در هر ركعتى " ام القرآن " بخواند ثواب عمره كننده خواهد داشت.

37- تبرك به ديگر آثار نبوى و اماكن مقدسه چنانكه در " مراقى الفلاح " و ديگر كتب آمده است. خطيب شربينى در " المغنى " جلد 1 صفحه 495 گفته است: مستحب است يه ديگر مشاهد مدينه كه در حدود سى موضع است و مردم مدينه آنها را مى دانند، برود و نيز مستحب است زيارت بقيع و مسجد قبا و رفتن به " بئر اريس " و نوشيدن آز آن و وضوء گرفتن با آن و همچنين چاههاى آب هفتگانه كه عبارتند از: چاه اريس، غرس، رومه، بضاعه، بصه، بيرحاء و عهن

38- فاخورى در " الكفايه لذوى العنايه " صفحه 130 گفته است: مستحب است كه با خود مقدارى از خرماى مدينه و آب چاه هاى ياد شده را به عنوان هديه بيياورد به شرط آنكه با تكلف و افتخار توام نباشد.

و هنگام مراجعت به وطن روى هر بلندى سه بار تكبير بگويد، آنگاه بخواند: خدائى جز خداى يكتاى بى شريك نيست براى او سلطنت و سپاس است و او بر همه چيز توانا است، رجوع كننده، و توبه كننده و عبادت كننده و سجده كننده و سپاس گذارنده براى خدايمان هستيم، خدا وعده اش راست است و بنده اش را يارى كرده و لشكرش را عزيز نموده و همه لشكرها را تنهائى شكست است داده است " و شيخ زاده در " مجمع الانهر " جلد 1 صفحه 158 گفته است در حال حركت گريان و اندوهگين از مفارقت رسول اكرم باشد. و از امور مستحب اين است كه روى هر برآمدگى كه مى رسد تكبير بگويد و بگويد: رجوع كنندگان، توبه كنندگان، عبادت كنندگان و...

فهل ينظرون الا سنه الاولين فلن تجد لسنه الله تبديلا و لن تجد لسنه الله تحويلا "

آيا اينان جز آنكه به طريقت امم گذشته هلاك شوند، انتظار دارند؟ هرگز براى سنت خدا تبديل و تحويلى نخواهى يافت. "فاطر آيه 43"

مصادر و منابع اين بحث

آنچه كه درباره آداب و زيارت ها گفته شده از مناسك بزرگان مذاهب چهارگانه و كتب فقهى آنان بوده است پس هر كسى بخواهد آگاهى بيشتر درباره چيزهائى كه نقل شده و منابع آن ها كه ذكر نگرديده پيدا كند به كتاب هاى زير مراجعه نمايد:

كتاب، نويسنده

احياء العلوم ج 1 ص 246، حجه الاسلام ابو حامد غزالى

التذكره، بو الوفاء ابن عقيل حنبلى

المستوعب، ابن ابى سنينه سامرى حنبلى

المدخل جلد 1،ابو عبد الله عبد رى مالكى

شفاء السقام صفحه 119 - 52، تقى الدين سبكى شافعى

وفاء الوفاء جلد 2 صفحه 455 - 431، نور الدين سمهودى شافعى

المواهب اللدنيه، ابو العباس قسطلانى شافعى

اسنى المطالب جلد 1 صفحه 501، ابو يحيى انصارى شافعى

الجوهر المنظم، ابن حجر هيثمى شافعى

مغنى المحتاج جلد 1 ص 494، خطيب شربينى شافعى

حسن التوسل، جمال الدين فاكهى شافعى

الشفاء، قاضى عياض مالكى

مراقى الفلاح، ابو البركات شرنبلالى حنفى شرح الشفاء، قاضى خفاجى حنفى

مجمع الانهر در شرح ملتقى الابحر شيخ

ابراهيم حلبى، عبد الرحمن شيخ زاده.

مفتاح السعاده جلد 3 صفحه 73، مولى احمد طالش كبرى زاده

شرح المواهب جلد 8 صفحه 335 - 297، ابو عبد الله زرقانى مالكى

حاشيه بر شرح ابن غزالى جلد 1 صفحه 348، شيخ ابراهيم باجورى شافعى

كنز المطالب صفحه 224 - 183، شيخ حسن عدوى شافعى

الكفايه صفحه 131 - 125، عبد الباسط فاخورى مفتى

الارشادات السنيه صفحه 260، عبد المعطى السقاء شافعى

الفقه على المذاهب الاربعه جلد 1، عده اى از فقهاء مذاهب

ترغيب به زيارت قبور

در سنت صحيح و مورد اتفاق، دستور زيارت قبور و ترغيب به آن وارد شده و تمام بزرگان مذاهب اسلامى به طور اتفاق بر طبق آن فتوى داده و گفته اند كه آن مستحب است، بلكه بعضى از ظاهريه چنانكه بسيارى به آن تصريح كرده اند از باب اخذ به ظواهر، حكم به وجوب كرده اند.

و اينك مقدارى از آن نصوص را ذيلا مى آوريم:

1- از بريده به طور مرفوع آمده است كه: از زيارت قبور نهيتان مى كردم اينك زيارتشان كنيد. و ترمذى اضافه كرده است: خداوند به پيامبرش اذن داد كه قبر مادرش را زيارت نمايد.

مسلم در صحيحش آن را آورده و ترمذى در سنن گفته است: اين حديث حسن و صحيح است.

و نسائى در سنن جلد 4 صفحه 89 آن را آورده است، و حاكم در مستدرك جلد 1 صفحه 374 از صحيح بخارى و مسلم آن را نقل كرده است. و بغوى در مصابيح السنه جلد 1 صفحه 116 آن را آورده و از روايات صحيح شمرده است.

و منذرى در الترغيب و الترهيب جلد 4 صفحه 118 آن را نقل كرده و ابن الدبيع در تيسير الوصول جلد 4 صفحه 210 گفته است: آن را صاحبان صحاح ششگانه جز بخارى نقل كرده اند.

2- از عبيد الله بن مسعود به طور مرفوع در حديثى چنين آمده است: " قبرها را زيارت كنيد، زيرا آدمى را نسبت به دنيا زاهد و نسبت به آخرت متذكر مى سازد ".

ابن ماجه در سننش جلد 1 صفحه 476 و ابو الوليد محمد بن عبد الله ازرقى در اخبار مكه جلد 2 صفحه 170 آن را نقل كرده و حاكم در مستدرك صفحه 375 و منذرى در الترغيب و الترهيب آن را صحيح دانسته، و بيهقى در " السنن الكبرى " جلد 4 صفحه 77 نيز آن را آورده است ..

3- از انس بن مالك به طور مرفوع آمده است: " شما را از زيارت قبور نهى كرده بودم، اينك آنها را زيارت كنيد، زيرا شما را به ياد مرگ مى اندازد ".

حاكم در مستدرك جلد 1 صفحه 375 آن را آورده و صحيحش دانسته است.

4- از ابن عباس به طور مرفوع آمده است: " شما را از زيارت قبور نهى كرده بودم، اينك آنها را زيارت كنيد و حرف هاى بيهوده نگوئيد ".

چنانكه در مجمع الزوائد هيثمى، جلد 3 صفحه 58 آمده: طبرانى در " الكبير " و " الاوسط " آن را آورده است.

5- از زيد بن خطاب در حديث مرفوعى آمده است " من شما را از زيارت قبور نهى مى كردم اينك هر كس از شما بخواهد زيارت كند، زيارت كند ".

طبرانى آن را در " الكبير " آورده و هيثمى در مجمع الزوائد جلد 3 صفحه 58 آن را از او نقل كرده است.

6- از ابى هريره به طور مرفوع آمده است: " پس قبرها را زيارت كنيد، زيرا آن يادآور مرگ است "شما را به ياد مرگ مى اندازد" ".

مسلم در صحيحش و احمد در مسندش جلد 1 صفحه 441، و ابن ماجه در " السنن " جلد 1 صفحه 476 و ابو داود در سننش جلد 2 صفحه 72 و نسائى در " السنن " جلد 4 صفحه 90 و حاكم در " مستدرك " جلد 1 صفحه 376 و بيهقى در سنن كبرايش جلد 4 صفحه 76 و منذرى در الرغيب و الترهيب " جلد 4 صفحه 118 آن را آورده اند. 7- از بريده به طور مرفوع آمده است: " من قبلا شما را از زيارت قبور نهى مى كردم و اينك زيارتشان كنيد كه بر خيراتتان مى افزايد ".

حاكم در مستدرك جلد 1 صفحه 376 آن را آورده و او با ذهبى آن را صحيح دانسته است و بيهقى نيز آن را در سننش جلد 4 صفحه 76 آورده است.

8- از انس ابن مالك به طور مرفوع آمده است: " من قبلا شما را از زيارت قبور نهى مى كردم و اينك هر كس كه مى خواهد قبرى را زيارت كند، زيارت كند زيرا دل را نرم مى كند و چشم را مى گرياند و ياد آخرت مى آورد، و حرفهاى بيهوده نگوئيد "

احمد در مسندش جلد 3 صفحه 250 - 237 و حاكم در مستدرك جلد 1 صفحه 376 آن را آورده و آنها و ذهبى آن را صحيح دانسته اند و بيهقى در سنن كبرايش جلد 4 صفحه 77 نيز آن را آورده است.

9- از زيد بن ثابت به طور مرفوع آمده است: " قبور را زيارت كنيد و حرفه هاى بيهوده نگوئيد ".

طبرانى در " الصغير " چنانكه در مجمع الزوائد جلد 3 صفحه 58 آمده آن را آورده است.

10- از ابى ذر بطور مرفوع آمده است: " قبرها را زيارت كن كه ترا به ياد آخرت مى اندازد. " حاكم در مستدرك جلد 1 صفحه 377 آن را آورده و گفته است، راويان آن، همه ثقه و مورد اعتمادند، و منذرى در " الترغيب و الترهيب " جلد 4 صفحه 118 آن را آورده است.

11- از ابى سعيد خدرى به طور مرفوع در حديثى آمده است: " شما را از زيارت قبور نهى كرده بودم اينك زيارت كنيد و سخنى كه خدا را به غضب در آورد نگوئيد ".