4.امام صادق-ع-
امام صادق-ع-كه ششمين امام معصوم است و مذهب شيعه را با نام او به عنوان
مذهب جعفرى مىشناسند،در سال 80 يا 83 قمرى در مدينه به دنيا آمد و پس از رحلت
پدر،رهبرى فكرى و سياسى شيعيان اصيل پيرو مذهب اماميه را بر عهده گرفت.آن حضرت
تا سال 148 قمرى در قيد حيات بود.در اين مدت هزاران شاگرد در محفل درسش حاضر
مىشدند و مورد ستايش تمامى عالمان عصر خويش بود.در متون دينى شيعه،چندين هزار
روايت از آن حضرت در تفسير،اخلاق و به ويژه فقه،رسيده كه باعث عظمتحديثشيعه و
موجب تقويت بنيه علمى آن است.امام صادق-ع-كوشيد تا شيعيان را در برابر ديگران
مسلح به دانش حديث و فقه كند و با انحرافاتى كه ممكن بود در ميان شيعه به وجود
آيد،به مبارزه برخيزد.در دوره اين امام نيز جز در چند سال نخست دولت
عباسى،فشارى سخت بر شيعيان وجود داشت.منصور،دومين خليفه عباسى،نسبت به امام
صادق-ع-سخت كينه داشت و عاقبت نيز به نوشته مورخان در 25 شوال سال 148 هجرى به
تحريك وى مسموم شد و به شهادت رسيد.آن حضرت در كنار جد و پدرش در بقيع به خاك
سپرده شد.
در گذشته،قبور اين چهار امام،با قبهاى كه بر فراز آن ساخته شده بود،به
عنوان يكى از زيارتگاههاى مسلمانان،به ويژه شيعيان،شناخته مىشد;يكى از
مشهورترين اين بناها از آن مجد الملك قمى براوستانى وزير بركيارق سلجوقى است كه
در قرن پنجم بر فراز قبور امامان ساخته شده بوده است.اما اين آثار در سالهاى
اخير از ميان رفته و قبور ائمه در شكل سادهاى مشخص شده است. (1)
قبر منسوب به حضرت فاطمه-س-
درباره محل دقيق قبر آن حضرت و اين كه آيا در خانه خود مدفون شده يا در
بقيع،نمىتوان با قاطعيت اظهار نظر كرد.شواهدى وجود دارد كه نشان مىدهد آن
حضرت در بقيع مدفون گرديده،همان گونه كه شواهدى حكايت از آن مىكند كه در خانه
خود،كه اكنون در حجره شريفه قرار دارد،دفن شده است. (2) در احاديث
امامان شيعه،نوعا محل دفن،خانه خود حضرت معرفى شده است. (3) به همين
دليل علماى برجسته شيعه نظير شيخ صدوق،شيخ مفيد، شيخ طوسى،ابن طاووس و علامه
مجلسى مدفن حضرت را خانه خودش،كه بعدا در مسجد قرار گرفت،مىدانند. (4)
محلى كه به عنوان قبر آن حضرت در بقيع مشخص شده،پايينتر از قبور ائمه
چهارگانه،در قسمت راست(شمال غرب)آنها قرار گرفته است و احتمال دارد كه اينجا
محل قبر فاطمه بنت اسد باشد.
حضرت فاطمه-س-يكى از زنان برگزيده عالم شناخته شده و مورد علاقه شديد رسول
خدا-ص-بود.درباره آن گرامى،فرزندان و شويش امام على-ع-،فضايل بىشمارى از رسول
خدا-ص-نقل شده است;يكى از آنها همان روايت مشهور است كه پيامبر-ص-او را پاره تن
خود خواند و آزار به او را آزار در حق خود شمرد.حضرت فاطمه-س-،پس از ماجراى
سقيفه، به مخالفت با حاكميت وقت پرداخت و در باقىعمر خويش،حاضر به حرف زدن با
آنان نشد. آن حضرت وصيت كرد تا دور از چشم آنان و در شب دفن شود و اين كار را
به عنوان اظهار مخالفت و نشان دادن مظلوميتخود در برابر خلفا انجام داد.
قبه بنات الرسول
از جمله مدفون شدگان بقيع،سه دختر رسول خدا-ص-هستند كه پيش از اين،قبهاى بر
فراز قبر آنان قرار داشته و به نام قبه بنات الرسول مشهور بوده است.
رقيه:وى همسر عثمان بن عفان بود و با او در مدينه زندگى مىكرد.زمانى كه جنگ
بدر رخ داد،او گرفتار مرض سختى بود و تا قبل از رسيدن پدر به مدينه،درگذشت.رسول
خدا-ص-او را در بقيع دفن كرد.
ام كلثوم:وى پس از رقيه،به همسرى عثمان بن عفان در آمد.وى نيز در سال نهم
هجرت درگذشت و در بقيع دفن شد.
زينب:او همسر ابو العاص بن ربيع بود.پس از هجرت رسول خدا-ص-به مدينه،در مكه
نزد همسرش نگه داشته شد.ابو العاص در جنگ بدر در كنار مشركان شركت كرد و اسير
شد. زينب گلوبند خود را به عنوان فديه فرستاد.رسول خدا-ص-فرمود تا گلوبند را پس
فرستادند و ابو العاص را نيز به شرطى آزاد كرد كه همسرش را طلاق دهد و راهى
مدينه كند،و بدين ترتيب زينب به رسول خدا-ص-ملحق شد.چند سال بعد،ابو العاص
ايمان آورد و به مدينه آمد و مجددا با زينب ازدواج كرد.زينب در سال هشتم هجرت
درگذشت.
اين سه خواهر در كنار يكديگر دفن شدهاند و همان گونه كه اشاره شد،قبر آنها
قبهاى داشته و به عنوان يكى از زيارتگاههاى مدينه در بقيع بوده است.
همسران رسول خدا-ص-
بيشتر همسران آن حضرت،در بقيع و در كنار يكديگر مدفون شدهاند.برخى از آنها
عبارتند از: زينب فرزند خزيمه(متوفاى سال 4 ه.);ريحانه فرزند زبير(متوفاى 8
ه.);ماريه قبطيه(متوفاى 16 ه.);زينب بنت جحش(متوفاى 20 ه.);ام حبيبه دختر ابو
سفيان(متوفاى 42 يا 44 ه.);حفصه دختر عمر(متوفاى 45 ه.);سوده(متوفاى 50 يا 54
ه.);صفيه دختر حيى بن اخطب يهودى(متوفاى 50 ه.);جويريه فرزند حارث(متوفاى 50 يا
56 ه.);عايشه دختر ابو بكر(متوفاى 57 يا 58 ه.)عايشه علاقهمند بود تا در كنار
رسول خدا-ص-دفن شود،اما خودش گفت به خاطر آنچه پس از رسول خدا-ص-انجام
دادهام،از دفن شدن پيش آن حضرت شرم دارم.و لذا در بقيع دفن شد);ام سلمه(متوفاى
سال 61 ه.)بهترين همسر رسول خدا-ص-پس از خديجه و از حاميان ولايت امير مؤمنان
بود. (5)
مقبره ابراهيم
تنها فرزند پسر،كه در مدينه نصيب رسول خدا-ص-شد،ابراهيم بود كه از مادرى به
نام ماريه قبطيه به دنيا آمد.اين زن را حاكم مصر به رسمهديه براى رسول
خدا-ص-فرستاده بود. ابراهيم در ذيحجه سال هشتم هجرت متولد شد.با تولد او موجى
از شادى و سرور مدينه را فرا گرفت،بطورى كه محل تولد ابراهيم،به عنوان مشربه ام
ابراهيم تا همين اواخر نيز از آثار دينى مدينه به شمار مىرفت.اما پس از گذشت
قريب يك سال،ابراهيم درگذشت و رسول خدا-ص-را در غم فقدان فرزند خود شديدا
اندوهگين كرد.
ابراهيم در كنار عثمان بن مظعون،كه يارى فداكار و مورد علاقه رسول
خدا-ص-بود،مدفون شد.
فاطمه بنت اسد
اين مادر،از زنان بسيار محبوب نزد رسول خدا-ص-بود.وى آنقدر عظمت داشت كه
بنابر اخبار فراوان،به اندرون خانه كعبه رفت و امير مؤمنان،على-ع-را در آن مكان
مقدس به دنيا آورد.او به عنوان همسر ابو طالب در سرپرستى رسول خدا-ص-شريك بود و
آن حضرت فاطمه بنت اسد را چون مادر خويش مىدانست.وى از نخستين زنان مسلمان در
مكه بود و پس از هجرت،همراه فرزندش امام على-ع-در مدينه زندگى مىكرد.به هنگام
رحلتش،رسول خدا-ص-به شدت متاثر شد و بر وى نماز خواند و در حالى كه مىگريست،او
را در قبر نهاد. محتمل است قبرى كه در نزديكى قبور ائمه-عليهم السلام-قرار
دارد،از آن فاطمه بنت اسد باشد.
در روايتهاى ديگر،محل دفن وى در نزديكى قبر سعد بن معاذ و ابو سعيد خدرى
دانسته شده است.
عباس بن عبد المطلب
عباس عموى پيامبر-ص-بود و در حوادثى كه در مكه بر اسلام گذشت،در جمع بنى
هاشم از مدافعان رسول خدا-ص-به شمار مىرفت.وى از اشراف مكه تلقى مىشد و روحيه
اشرافى نيز داشت.در عين حال،پس از آن كه اسلام آورد و به دليل كمكى كه در جمع
بنى هاشم به رسول خدا-ص-كرده بود و نيز به عنوان عموى آن حضرت،مورد علاقه رسول
خدا-ص-بود.وى بعد از رحلت رسول خدا-ص-به امير مؤمنان-ع-وفادار بود و در سال 33
هجرى قمرى در عهد خلافت عثمان بدرود حيات گفت.بنى عباس از نسل او هستند.
ديگر مدفون شدگان بقيع
پيش از اين اشاره كرديم كه بقيع مدفن هزاران تن از صحابه،تابعين و بزرگان
اسلام است. قبور بسيارى از آنان نامشخص و برخى نيز مشخص است.
محمد بن على
محمد حنفيه فرزند بزرگوار امير مؤمنان-ع-است.وى مورد علاقه پدر بود و در
جنگهاى امير مؤمنان-ع-با ناكثين،قاسطين و مارقين در كنار آن حضرت شركت داشت.وى
در سال 80 هجرى درگذشت.
عقيل بن ابى طالب
وى فرزند ابو طالب و بيستسال بزرگتر از امير مؤمنان-ع-بود و از نسب شناسان
معروف زمان خويش شمرده مىشد. (6)
عبد الله بن جعفر
جعفر بن ابى طالب همان كسى بود كه سرپرستى مهاجران حبشه را به عهده داشت و
پس از بازگشت،در جنگ مؤته به شهادت رسيد.عبد الله،فرزند بزرگ وى،همسر زينب دختر
امير مؤمنان-ع-و مردى با گذشت بود.تنى چند از فرزندانش در كربلا به شهادت
رسيدند.او در سال 80 درگذشت.
اسماعيل بن جعفر الصادق-ع-
اسماعيل فرزند بزرگ امام صادق-ع-بود كه پيش از پدر درگذشت.يكى از فرقههاى
اسلام كه به نام اسماعيليه شناخته مىشود،از معتقدان به امامت او و فرزندانش
هستند.مقبره اسماعيل تا ده-پانزده سال پيش بيرون از بقيع قرار داشته است.چنين
اظهار شده كه قبر را به داخل بقيع منتقل كردهاند.
شاهدى عينى گفتشبى خود ناظر بوده كه مقبره را خراب كردند و محتويات قبر را
به داخل بقيع انتقال دادند.
صفيه
صفيه دختر عبد المطلب و عمه رسول خدا-ص-بود.وى از زنانبا شهامت صدر اسلام
به شمار مىرفت و در جريان جنگ احزاب،در داخل شهر،يك يهودى را كه براى يهوديان
بنى قريظه جاسوسى مىكرد،به قتل رساند.
عاتكه
عاتكه نيز دختر عبد المطلب و از عمههاى رسول خدا-ص-بود.وى همان است كه در
مكه، پيش از جنگ بدر،خوابى بدين مضمون ديد كه قريش جگر گوشههاى خود را از دست
مىدهد.اما ابو جهل او را مورد تمسخر قرار داد و از قضا در بدر،قريش بيشترين
بزرگان خود و از جمله ابو جهل را از دست داد.
اين دو خواهر در كنار يكديگر دفن شدهاند و در گذشته بقعهاى داشتهاند كه
به نام«بقيع العمات»شناخته مىشد،و اكنون اثرى از آن بر جاى نمانده است.
مسجد فاطمه-س-
پيش از اين در نزديكى بقيع و در محدودهاى كه در نزديكى قبور ائمه-عليهم
السلام-بوده، محلى با عنوان«بيت الاحزان»شناخته شده و در متون تاريخى قرون
آغازين اسلامى،از آن ياد شده است.آنجا به عنوان محل گريه آن حضرت پس از رحلت
پدرش بوده است.طبق برخى نقلهاى ديگر،در كنار بقيع،در همين حدود،خانه محقرى براى
آن حضرت ذكر شده كه بعدها به عنوان«بيت الاحزان»يا«قبة الحزن»شهرت داشته و
زمانى نيز به عنوان«مسجد فاطمه»از آن ياد مىشده است.اين محل در شمال قبر
عباس بن عبد المطلب و قبور ائمه-عليهم السلام-قرار داشته و بعدها ضميمه بقيع
شده است.در مدينه جاى ديگرى به عنوان بيت الاحزان مطرح نبوده است.
از غزالى،نويسنده معروف،نقل شده كه گفته:مستحب است كه زائر مدينه هر روز پس
از سلام بر رسول خدا-ص-به بقيع برود...و در مسجد فاطمه نماز بگزارد. (7)
خانه امام سجاد و امام صادق-عليهما السلام-
در محله بنى هاشم كه در سال 1363 به بعد تخريب شد،دو منزل وجود داشت كه به
دار على بن الحسين-عليهما السلام-و دار جعفر بن محمد-عليهما السلام-شهرت
داشت.اين مكان كه اكنون تخريب شده،در همان فضايى قرار داشته كه اكنون سنگفرش
شده و ميان در اصلى بقيع تا حرم رسول خدا-ص-است.در منابع شيعه توصيه به خواندن
نماز در اين دو خانه شده است. (8)
مسجد بقيع
اين مسجد به نام مسجد ابى بن كعب مشهور بوده و در داخل ديوار قبرستان بقيع
قرار داشته است.گفته شده كه رسول خدا-ص-فراوان در آن مسجد نماز گزارده است.از
اين مسجد نيز اثرى بر جاى نيست.
دار النابغه
در اين محل كه اكنون در توسعه غربى مسجد،داخل مسجد شده،شمارى قبر از جمله
قبر عبد الله پدر پيامبر-ص-بوده است.شاهدى اظهار كرد:زمانى از پيرمردى كه در
بقيع مسؤوليتى داشتشنيدم كه قبرهاى آن خانه را به بقيع منتقل كرده و پايينتر
از قبر منسوب به حضرت فاطمه-س-دفن كردند.
پىنوشتها
1-درباره تاريخ حرم ائمه بقيع نگاه كنيد به مقالات مفصل آقاى محمد صادق نجمى
در فصلنامه«ميقات حج»ش 4،صص 191-175،ش 5،صص 70-59،ش 6،صص 129-111،ش 7، صص
113-92
2-براى ديدن كهنترين اقوال در اين زمينه،بنگريد به تاريخ المدينة
المنوره،ابن شبه،ج 1، صص 110-104
3-به عنوان نمونه ابن شبه از امام صادق-ع-نقل كرده كه آن حضرت فرمود:قبرت
فاطمة سلام الله عليها فى بيتها الذى ادخله عمر بن عبد العزيز فى المسجد.تاريخ
المدينة المنوره،ج 1،ص 107
4-اقوال آنها را در فصلنامه«ميقات حج»،ش 7،صص 96 و 97 ببينيد.
5-درباره قبه و حرم همسران و دختران رسول خدا(ص)بنگريد به مقاله آقاى محمد
صادق نجمى در مجله ميقات،ش 11،صص 177-164
6-درباره محل قبر عقيل و نيز شخصيت والاى ايشان،نگاه كنيد به مقاله مفصل
آقاى محمد صادق نجمى در فصلنامه«ميقات حج»،ش،ص
7-احياء العلوم غزالى،ج 1،ص 260;براى كسب آگاهيهاى تفصيلى درباره اين مكان
بنگريد به مقاله«بيت الحزان»از محمد صادق نجمى،فصلنامه«ميقات حج»،ش 2،صص
130-121
8-بحار الانوار،ج 97،ص 225
