تسنيم
تفسير قران كريم - جلد ۵

آية الله جوادى آملى

- ۲۳ -

عَلى 
در معناى حرف (على ) در جمله (على ملك سليمان ) دو احتمال است : يكى اين كه به معناى اصلى و اوّلى خودش باشد، چنان كه مختار بلاغى ⁽¹⁵¹⁵⁾است و در اين صورت كلمه اهل در تقدير است ؛ زيرا عنوان تلاوت ، بر اشخاص و انسان هاست نه بر حكومت و مانند آن ؛ يعنى ما تتلوا الشياطين على اءهل مملكة سليمان ؛ آنچه را كه شياطين بر مردم مملكت سليمان تلاوت مى كردند. يا اين كه معناى تقوّل ، يعنى دروغ بستن در (تتلوا) تضمين شده است و (تقوّل با على متعدى مى شود: (ولو تقوّل علينا...)⁽¹⁵¹⁶⁾ به معناى دوغ هايى كه بر شريعت و نبوّت سليمان بستند است (از باب اين كه مُلك كنايه از همان شريعت و مقام نبوت سليمان عليه السلام است ) يا به معناى دروغ هايى را كه در عهد و زمان سليمان بستند. ديگر اين كه به معناى فى باشد؛ زيرا تقديرِ اهل ، خلاف اصل است و مُلك در جمله على ملك سليمان شخص نيست تا بر او تلاوت شود و مختاراءبوالسعود⁽¹⁵¹⁷⁾ همين است ؛ يعنى آنچه را شياطين در زمان پادشاهى سليمان تلاوت مى كردند.
بعيد نيست كه هم (تتلوا) به معناى تلاوت كردن باشد؛ خصوصاً با توجّه به اين كه بيش از 60 مورد ماده تلاوت به صيغه هاى مختلف در قرآن كريم به كار رفته و در همه اين موارد به معناى خواندن است ؛ چنان كه در بيشتر اين موارد با (على ) متعدّى شده است ، و هم (على ) به معناى خودش ‍ باشد؛ زيرا با (على ) متعدّى شده ست ، و هم (على ) به معناى خودش ‍ باشد؛ زيرا گرچه تقدير خلاف اصل است ، ولى اگر با قرينه همراه باشد، پذيرش آن بى محذور، بلكه متعيّن است و در اين جا يا اهل در تقدير است ، چنان كه مختار بلاغى ⁽¹⁵¹⁸⁾ است يا على الناس در تقدير است به قرينه يعلّمون الناس كه در ادامه آيه مى آيد؛ يعنى ما تتلو الشياطين على الناس على ملك سليمان ؛ آنچه را شياطين برمردم عليه حكومت سليمان تلاوت مى كردند. افزون بر اين كه در هر حال اين جمله نياز به تقدير يا تاءويل دارد؛ چون اگر على به معناى فى باشد، باز هم كلمه عهد در تقدير است ؛ يعنى ماتتلوا الشياطين فى عهد ملك سليمان (آنچه را شياطين در زمان پادشاهى سليمان قراءت مى كردند) چنان كه كسانى مانند اءبوالسعود كه آن نظر را اختيار كرده اند به آن تصريح كرده اند⁽¹⁵¹⁹⁾ و اگر على به معناى خودش باشد، ولى تتلوا به معناى تقوّل باشد، باز هم چنين تضمين و تاءويلى ارتكاب شده است .
يُعلثمون 
(يعلّمون ) در جمله (يعلّمون الناس السحر) كه به صيغه مضارع و دليل بر استمرار است ، نشان رواج سحر در زمان حضرت سليمان يا پس از وفات آن حضرت است .
السّحر 
راغب اصفهانى براى اين واژه سه معنا ذكر مى كند:
1. نيرنگ و خيال پردازى هايى كه حقيقتى ندارد؛ نظير آنچه شعبده باز از طريق چشم بندى ها انجام مى دهد و آيه سحروا اءعين الناس و استرهبوهم ⁽¹⁵²⁰⁾ به آن ناظر است .
2. جلب معاونت و يارى شياطين جنّ از طرى قافعالى كه سبب تقرّب به آنان مى شود و آيه هل اءنبّئكم على من تنزّل الشياطين # تنزّل على كلّ اءفّاكٍ اءثيم ⁽¹⁵²¹⁾ و آيه مورد بحث : (ولكن الشياطين كفروا يعلّمون الناس السحر) به آن اشاره دارد.
3. آنچه به عنوان تغيير صورت و تغيير طبيعت اشياء مثل تغيير انسان به صورت حيوان مطرح است كه حقيقت ندارد و پندارى بيش نيست ⁽¹⁵²²⁾.
ابن فارس نيز براى اين مادّه ، سه اصل متناين از هم ذكر مى كند: سَحْر به فتح سين و سكون حاء به معناى عضوى از اعضاء (شُش )، سَحَر به فتح سين و حاء به معناى وقتى از اوقات (نزديك صبح )، سِحْر به كسر سين و سكون حاء به معناى خدعه و شبه آن كه حق را به صورت باطل درآوردن است ⁽¹⁵²³⁾، ليكن صاحب التحقيق براى اين ماده يك اصل قائل است و آن منصرف ساختن ديده يا قلب از حق و واقعيت است به خلاف آن كه باطل است و حقيقت ندارد.
پس اگر كسى ديده ها را از آنچه در ظاهر مشاهده مى كند، يا قلب ها را از آنچه در باطن ادراك مى كند به خلاف آن منصرف سازد، گفته مى شود وى سحر كرده و ساحر است . وى پس از ذكر اين معنا، با تكلّفى دو معناى ديگر (وقتى از اوقات و عضو از اعضا) را نيز به همين معنا بازمى گرداند⁽¹⁵²⁴⁾. البته تقارن سِحْر با سَحَر در اين كه حق آميخته با باطل و نور مخلوط با ظلمت است ، به طورى كه نه روشن باشد و نه تاريك تا حدودى قابل طرح است .
در هر حال مطابق آنچه از راغب گذشت ، سحر در آيه مورد بحث خيال پردازى و شعبده نيست ، بلكه از واقعيتى برخوردار است كه با انجام آن يارى و معاونت شياطين جن جلب مى شود. آراى ساير مفسّران و راءى حق در مساءله بعداً خواهد آمد.
و ما اءُنزل 
كلمه (ما) در جمله و ما اءُنزل على الملكين ... موصوله است ، نه نافيه كه قرطبى آن را پذيرفته (به اين معنا كه ما اءنزل على الملكين سحر، بر آن دو نفر سحرى نازل نشد)⁽¹⁵²⁵⁾؛ زيرا نافيه بودن ما مبتنى بر مكسور بودن لازم در ملكين است كه قراءتى شاذّ است ⁽¹⁵²⁶⁾. نكته قابل بحث اين است كه معطوف عليه ما كلمه السحر در (يعلّمون الناس ‍ السحر) است ؛ بدين معنا كه شياطين يا يهود افزون برسحر، آنچه را كه بر دو فرشته ، هاروت و ماروت نازل شده بود نيز به مردم تعليم مى دادند (كه چيزى غير از سحر بود و چنان كه ظاهر عطف ، تغاير آن دو است يا سحر مخصوص بود و از باب ذكر خاص بعد از عام به جهت اقوا بودن آن خاص ، بر سحر مطلق عطف شده ) يا معطوف عليه ، كلمه (ماتتلوا) است و آنچه در ما بين آمده ، جملاتى است معترضه ؛ يعنى يهود از (ما تتلوا الشياطين ) و از (ما اءنزل على الملكين ) تبعيت كردند؟
اين جا نيز برخى چون اءبوالسعود⁽¹⁵²⁷⁾ دو احتمال را در عرض هم مطرح كرده و صاحب البحر المحيط ظاهر را به وجه اوّل مى داند⁽¹⁵²⁸⁾ و قانون الا قرب فالا قرب اين استظهار را تاءييد مى كند.
البته وجه سومى را صاحب البحرالمحيط به ابومسلم نسبت مى دهد؛ بدين صورت كه (ما اءنزل ) عطف بر (ملك سليمان ) باشد، به اين معنا كه يهود از افترايى كه به ملك سليمان زده شد (كه مى گفتند: همه قدرت و شكوت سليمان محصول سحر است ) و از افترايى كه به (ما اءنزل على الملكين ) زده شد (كه مى گفتند: آنچه بر هاروت و ماروت نازل شد سحر بود، در حالى كه بر آنان سحر نازل نشد، چون سحر كفر است و ملائكه معصومند و چنين عمل كفرآميز را خدا نازل نمى كند، بلكه كار خداوند ابطال آن است ) پيروى كردند.
ضعف اين وجه آشكار است ؛ زيرا با جمله بعدى و ما يعلّمان من اءحد.. سازگار نيست ؛ چون اين جمله نشان مى دهد كه آنچه بر آن دو فرشته نازل شد، چيزى ازمقوله سحر و مطالبى بود كه متعلمان با آموختن آن با سحر و طريقه ابطال آن آشنا مى شدند. برهمين اساس دو فرشته مزبور اصرار داشتند كه بگويند: ما وسيله امتحان هستيم ؛ (إ نما نحن فتنة ) و از سوء استفاده از قدرت و توانِ به دست آمده برحذر بدارند.
ببابِل 
بابِل از شهرهاى قديم بين النهرين است كه خرابه هاى آن در ساحل فرات در 160 كيلومترى جنوب شرقى بغداد واقع است . تاءسيس اين شهر به 2105 سال قبل از ميلاد مسيح بازمى گردد و از آن زمان تا دوره سلوكيان ، يكى ازشهرهاى مهمّ مشرق زمين به شمار مى رفت . انحطاط اين شهر از زمانى آغاز گرديد كه سلوكيان آن را ترك گفتند⁽¹⁵²⁹⁾. برخى از مفسران مصاديق احتمالى بابِل را سه منطقه مى دانند: 1. بابل كوفه ، بابل ديار مغرب و بابل كوه دماوند⁽¹⁵³⁰⁾.
تذكّر 
برخى در وجه تسميه بابل بر پندار عرب يبودن اين واژه آن را هماهنگ با تبلبل و اضطراب لغات به حساب آورده اند؛ در حالى كه اين كلمه نه فارسى است ونه تازى بلكه عبرى يا كلدانى است و در كلدانى به معناى باب ايلو، يعنى باب اللّه و در عبرانى به معناى باب اِيل است و از بزرگ ترين شهرهاى جهان محسوب مى شد و شهرت آن سبب بى نيازى از توضيح و تعريف شده است ⁽¹⁵³¹⁾.
هاروت و ماروت : بعضى ريشه اين دو واژه را هروتات به معناى وصول و سلامت و عافيت و آرمتى به معناى صبر، تواضع ، محبّت و اخلاص ، دانسته آن دو را معادل خرداد و مرداد مى دانند⁽¹⁵³²⁾ و بعضى نيز گفته اند: در كتاب اوستا هردات و امردات كه همان خرداد و مرداد است به معناى بى مرگ آمده است ⁽¹⁵³³⁾.
صاحب التحقيق مى گويد:
اين دو واژه معرّب و بر وزات طاغوت و جالوت و لاهوت و ناسوت ، و ماءخوذ از زبانى است كه ده قرن پيش از ميلاد در بابِل رواج داشته است ، وبر اين اصل اين دو، از لغت عربى يا آرامى يا آشورى يا فاسى قديم است . دليل قطعى نيافته ايم ؛ از اين رو فايده اى در بحث احتمالات ضعيف موجود در آن ، نظير قول به اين كه ماءخوذ از معادل دو كلمه خرداد و مرداد (يعنى هروتات و امرتات ) است نمى يابيم ⁽¹⁵³⁴⁾.
فتنه 
به معناى امتحان و بلاست و ريشه آن فتنتُ الذهب و الفضّة است و در موردى اطلاق مى شود كه با گداختن طلا و نقره در آتش ، خوب و بد آن از هم جدا شود⁽¹⁵³⁵⁾.
برخى محقّقان قائلند كه دو خصوصيت اختلال و اضطراب در ريشه اين مادّه ، اشراب شده و با اين دو ويژگى از موادّى چون اختبار، ابتلاء و امتاحن امتياز مى يابد و بر همين اساس هيچ يك از اين موادّ چهارگانه را نمى توان در مورد ديگرى به كار برد، مگر از باب مجاز و عنايت . او مى گويد:
ماده امتحان در جايى به كار مى رود كه در مقام عمل جدّيتى صورت پذيرد تا خبر و نتيجه به دست آيد؛ مانند: (إ ذا جاءكم المؤ منات مهاجرات فامتحنوهنّ)⁽¹⁵³⁶⁾ و ماده ابتلا در موردى به كار مى رود كه تحوّل و انقلابى تحقق يابد؛ مانند (واءما إ ذا ما ابتلاه فقدر عليه رزقه )⁽¹⁵³⁷⁾، (هنا لك ابتلى المؤ منون و زلزلوا زلزالاً شديداً)⁽¹⁵³⁸⁾ و ماده اختبار (كه استعمال قرآنى ندارد) در موردى به كار مى رود كه بنا بر تحصيل اطلاع دقيق باشد و ماده فتن و افتتان در موردى به كار مى رود كه اختلال و اضطرابى ملحوظ باشد؛ مانند: (اءحسب الناس اءن يتركوا اءن يقولوا امنّا و هم لا يفتنون )⁽¹⁵³⁹⁾، (اءولا يرون اءنّهم يفتنون فى كلّ عام مرة اءو مرتّين ثم لا يتوبون و لا هم يذكّرون )⁽¹⁵⁴⁰⁾.
غرض آن كه فتنه به معناى آشوب است ، نه امتحان و چون در آشوب ، يعنى تموّج ، تحول ، تقلّب واضطراب ، گوهر هر كس يا چيزى معلوم مى شود، فتنه به معناى آزمون و امتحان تلقى شده است : فى تقلّب الا حوال علم جواهر الرجال ⁽¹⁵⁴¹⁾.
منهما 
آيا ضمير هما در (فيتعلّمون منهما ما يفرّقون ...) به دو مَلَك باز مى گردد، يعنى مردم از آن دو فرشته چيزى را مى آموختند كه سبب جدايى ميان زن و شوهر مى شد، يا به سحر و (م ااءُنزل على المَلَكين ) بازگشت م يكند، يعنى مردم از شياطين و فرشتگان چيزهايى را فرا مى گرفتند كه سبب تفرقه بين زن و شوهر مى شد؟
با توجه به اين كه دو ضمير تثنيه ديگرى كه در اين سياق وجود دارد، يعنى ضمير (يعلّمان ) و (يقولا) به هاروت و ماروت بازمى گردد، شكّى نيست كه ظاهر در اين ضمير تثنيه سومى : (منهما) نى زوجه اوّل است ؛ يعنى ضمير به فرشته هاروت و ماروت باز مى گردد؛ بر همين اساس بيشتر مفسران همين وجه را اختيار كرده و برخى اصلاً به وجه ديگر اشاره نكرده اند⁽¹⁵⁴²⁾. البته چنان كه روشن است ارجاع اين ضمير تثنيه به سحر و (ما اءنزل ) محذور عقلى ندارد؛ خصوصاً به قرينه تناسبى كه تعلّم با تعليم دارد؛ يعنى همچنان كه تعليم شياطين از سحر و (ما اءنز لعلى الملكين ) بوده ، تعليّم مردم نيز از اين دو بوده است ، ليكن عمده ظهورِ سباق و سياق آيه است كه مورد اشارت قرار گرفت .
وجه سومى نيز به ابومسلم نسبت داده شده ⁽¹⁵⁴³⁾ و آن بازگشت ضمير تثنيه به فتنه و كفر (مصدرى كه از لا تكفر به دست مى آيد) است ؛ يعنى مردم از فتنه و كفر چيزى را آموختند كه سبب جدايى زن و شوهر مى شد، ليكن اين وجه نيز مخالف ظاهر است و ضعيف تر از آن ، وجهى است كه در الميزان نقل شده ⁽¹⁵⁴⁴⁾، گرچه قائلى براى آن نيافته ايم آن اين كه ضمير به سحر و كفر بازگردد.
خلاق : به معناى نصيب از ماده خَلْق به معناى اندازه گيرى است (نه خُلوق به معناى كهنگى و به نصيب اسان خلاق گفته مى شود؛ زيرا نصيب هر كسى برايش مقدّر و اندازه گيرى شده است ؛ چنان كه سجيّه انسان به خُلُق موسوم است ؛ زيرا انسان صاحب سجيّه بر آن اندازه گيرى شده است ⁽¹⁵⁴⁵⁾. البته نفى خلاق به معناى بى برگى از بهشت ، منافاتى با بهره مندى آنان از دوزخ ندارد؛ هر چند در فرهنگ محاوره ، عنوان بهر بر عذاب اطلاق نمى شود.
لَمَثُوبَةٌ 
مثوبة از مادّه ثوب به معناى رجوع است و به جزاى اعمال از آن رو ثواب و مثوبه اطلاق مى شود كه جزاى عمل انسان به خود انسان باز مى گردد؛ چنان كه لباس ثوب گفته مى شود؛ زيرا نخى كه لباس از آن تشكيل شده است به حالتى كه برايش مقدّر شده بازگشته است ⁽¹⁵⁴⁶⁾ و از منظر ديگر چون بازگشت متن عمل به آن صورت باطنى است ، همان را مثوبت و مرجع و بازگشت خوانند و در اين جهت فرقى بين بهشت و دوزخ نيست ؛ از اين رو عنوانِ مَثُوبَت و ثياب در قرآن كريم بر عذاب هم اطلاق شده است : قل هل اءنبئكم بشرّ من ذلك مثوبة عنداللّه ، من لعنه اللّه و غضب عليه ... ⁽¹⁵⁴⁷⁾، فالذين كفروا قطّعت لهم ثيابٌ من نار... ⁽¹⁵⁴⁸⁾.
نكره بودن مثوبه در آيه ءدوم دليل بر وحدت است و تنوين تفخيم آن نشان از نهايت عظمت ثواب الهى دارد؛ زيرا توجه به تنكير آن بدين معناست كه يك ثواب از طرف خدا هر چند به ظاهر اندك باشد، از همه منافعى كه همه ساحران در همه عمر خود مى برند، بهتر است . شرح اين نكته در مبحث اشارات خواهد آمد.
تناسب آيات  
چنان كه گذشت كسانى چون اءبوالسعود⁽¹⁵⁴⁹⁾ قائلند كه واو در صدر آيات مود بحث : (واتَّبَعوا...) براى عطف است ، نه استيناف و (اتَّبَعوا) را به جوب (لمّا) در آيه قبل يعنى (نبذ) عطف مى دهد و اين نكته را وحدت شاءن نزولى كه در سيره ابن هشام ⁽¹⁵⁵⁰⁾ براى اين آيه و آيات قبل ذكر شده ، تاءييد مى كند. با اين بيان ، هماهنگى دو آيه مورد بحث با آيات قبل روشن مى شود؛ زيرا اين دو آيه نيز زشتى ديگرى از زشتى هاى يهود عصر نزول قرآن را برمى شمرد و مى فرمايد: آنان كه پس از بعثت رسول مكرّم از روى عناد و لجاج ، كتاب خدا را به پشت سر افكندند و از آن تبعيت نكردند، با تبعيت از شياطين به سحر مبتلا شدند و به جاى پيروى از حقّ و نر، به سوى باطل و ظلمت رفتند واحسن القصص و بيّنات و حكمت هاى آسمانى را به اباطيل و اسطوره هايى كه شياطين جنّ و انس بر اهل مملكت سليمان مى خواندند تبديل كردند؛ به گمان اين كه سليمان ، سار بود و مُلك و زمامدارى او بر سحر و طلسمات استوار بود؛ در حالى كه دامن آن حضرت از سحر و كفر مبرّا بود و شياطين بودند كه با پيروى از سحر كافر شدند.
سپس در ادامه به بهانه و استناد ديگر يهود عصر نزول قرآن (قصّه هاروت و ماروت ) اشاره مى كند. هاروت و ماروت دو فرشته معصوم بودند كه براى غرضى درست ، يعنى ابطال كيد كائدان و سحر ساحران به مردم سحر مى آموختند؛ بر همين اساس ، آن دو فرشته به متعلمان خود مى گفتند: بدان كه ما و آنچه به تو مى آموزيم و توان و قابليّتى كه به تو مى دهيم ، امتحان و ابتلايى بيش نيست ؛ پس تنها در جايگاه شايسته (ابطال سحر ساحران ) از آن بهره بردارى كن و با به كارگيرى آن در اهداف باطل كافر مشو! ليكن آن متعلما، به انذار اين دو فرشته توجّهى نمى كردند و بخش هايى از سحر را مى آموختند كه بتوانند به وسيله آن ميان مرد و همسرش جدايى بيفكنند.
در پايان آيه اوّل درباره فرجام و نتيجه اخروى اين عمل قبيح مى فرمايد: آنان گرچه مى پنداشتند كه از چنين عمل زشتى در دنيا نفع مى برند، لكن تحقيقاً از بى بهرگى خويش در آخرت با خبر بودند و در حقيقت دين و آخرت و جانشان را با منفعت خيالى دنيا معامله كردند و كاش مى دانستند كه چه زشت متاعى است آنچه در مقابل جان انسان قرار بگيرد.
در دومين آيه مى فرمايد: اگر آنان از اين عمل زشت دست مى كشيدند و به جاى گرايش به سوى جادوگرى ، به رسول مرّم و آيات الهى ايمان مى آوردند و با عمل به اوامر و اجتناب از نواهى الهى ، تقوا پيشه مى كردند، ثواب و پاداشى را دريافت مى كردند كه قطعاً بهتر از سحر بود كاش از اين نكته نيز با خبر بودند و مى دانستند كه آنچه در نزد خداست از سحر و ساحرى بهتر است .
احتمالات تفسيرى در آيه 
از شگفتى هاى نظم و چينش آيات قرآن اين است كه ، به تعبير استاد بزرگوار علامه طباطبايى ، با همه احتمالات فراوان و بلكه محيّرالعقولى كه در تفسير و تشريح فقرات آيه مورد بحث وجود دارد (به ونه اى كه مطابق محاسبه آن استاد فرزانه به يك ميليون و دويست و شصت هزار وجه مى رسد) در عين حال زيبايى و فصاحت و بلاغت كلام حفظ شده است ⁽¹⁵⁵¹⁾ و توضيح آن در اشارات خواهد آمد.
برخى احتمال هاى تفسيرى و مواضع نزاع و اختلاف در آيه ، در بحث از مفردات گذشت و برخى در مباحث آينده به ترتيب طرح خواهد شد.
بهره گيرى از سحر براى مبارزه با قرآن 
پيروى هدا از آن حق پويان و پيروى هوا از آن باطل گرايان است : ذلك باءن الذين كفروا اتبعوا الباطل و اءن الذين امنوا اتبعوا الحق من ربّهم كذلك يضرب اللّه للناس اءمثالهم ⁽¹⁵⁵²⁾. يهودِ باطل گرا به جاى پيروى از هداى موساى كليم تبعيّت از هواى فرعون را انتخاب كردند و به جاى انديشه موسوى عليه السلام پندار فرعونى را برگزيدند و براساس لعلنّا نتّبع السَحَرَة إ ن كانوا هم الغالبين ⁽¹⁵⁵³⁾ به پيروى ساحران پرداختند و در اين كژراهه روى به سحر عادى بسنده نكردند، بلكه از ادوگرى سياسى و اجتماعى كه درباره دولت سليمان جعل مى شد تبعيّت مى كردند و مصداق كامل إ ن يتّبعون إ لاّ الظنّ و ما تهوى الا نفس ⁽¹⁵⁵⁴⁾ بودند.
از جمله (اتّبعوا...) و عطف آن بر نبذ در آيه قبل به دست مى آيد كه يهود عصر نزول قرآن ، براى كم فروغ كردن نور نبوّت رسول مكرّم و كاستن از تاءثير آيات الهى آن ، افزون بر اين كه بشارت هاى تورات را انكار مى كردند و كتاب خدا را پشت سر مى انداختند، از تعليم و تعلم سحر و به كارگيرى آن و اسناد جادوگرى به حضرت سليمان ، بهره مى گرفتند.
اين احتمال نيز وجود دارد كه سحر و تعليم آن مربوط به نياكان يهود عصر رسول اكرم صلى الله عليه و آله باشد، ليكن وحدت سيرت و سنّت و تشابه دل ها: (تشابهت قلوبهم ) ⁽¹⁵⁵⁵⁾ مصحّح اسناد آن به يهودان عصر نزول قرآن شده است ؛ يعنى اگر يهودى هاى معاصر رسول گرامى صلى الله عليه و آله در عصر سليمان عليه السلام مى زيستند، همانند نياكان خود تن به گناه اعتقادى و عملى مى دادند.
تنزيه سليمان عليه السلام از كفر عملى 
سحر به هر صورتى كه درآيد با كفر عملى همراه است ؛ چنان كه اگر با انحراف فكرى و الحاد عقيدتى همراه باشد، با كفر اعتقادى همراه است و از بدترين پديده هاى روحى است . مخالفان دولت سليمان و محاربان فكرى و اجتماعى حكومت آن حضرت وى را با نسبت دادن سحر تكفير عملى كردند. چون صيانت رسولان از پديده هاى زشت فكرى و اجتماعى از اهميت خاص برخوردار است ، خداوند قبل از طرح ساير مسائل ، به مصونيت حضرت سليمان از وَصْمه نقض فكرى و عصمت او از وَسْمه عيب اجتماعى عنايت كرد و چنين فرمود: (و ما كفر سليمان )؛ چنان كه در تطهير هاروت و ماروت از ابتلاى به بدآموزى سحر چنين ياد كرد: (و ما يعلّمان مِنْ اءحدٍ حتى يقولا إ نّما نحن فتنة فلا تكفر...). البته تعليم آنان تاءثير علمى خود را حفظ مى كرد و شاگردان آن مكتب دانش سحر را فرا مى گرفتند؛ چنان كه در اين باره چنين مى آمده است : (ويتعلّمون منهما...)؛ يعنى آن تعليم فاعلى آن دو معلم با اين تعلّم قابلى شاگردان هماهنگ بود، نه آن كه شاگردانِ آنان ازفراگيرى سحر عاجز مى شدند يا صحنه آموزش را عمداً ترك مى كردند.
جمله (و ما كفر سليمان ) كفر را از حضرت سليمان نفى مى كند و دو جمله و لكنّ الشياطين كفروا يعلّمون الناس السحر افزون بر اثبات كفر براى شياطين منشاء كفر آنان را تعليم سحر معرّفى مى كند؛ بنابراين ، سحر سبب كفر است و تنزيه دامن پاك سليمان از كفر در واقع به تنزيه آن حضرت از جادوگرى بازمى گردد و سليمان كافر نشد، يعنى سليمان ساحر نبود؛ زيرا تنها راه توثم كفر آن حضرت و همچنين طريق منحصر اسناد كفر به آن حضرت عليه السلام در نزد شياطين يهود، همين پندار سحر آن حضرت بود. غرض آن كه ، از آيه كفر عملى سحر استظهار مى شود. در اين صورت به طريق اولى ، آيه دلالت بر حرمت سحر مى كند و بر همين اساس ‍ اين آيه از ادله حرمت سحر و از اسباب حرمت سحر مى كند و بر همين اساس اين آيه از ادله حرمت سحر و از اسباب كفر در نزد فقهاست ⁽¹⁵⁵⁶⁾؛ چنان كه سببيّت سحر وسوء استفاده از آن براى كفر، از جمله (إ نما نحن فتنة فلا تكفر) نيز برمى آيد.
اين كه سحر مطلقاًموجب كفر مى شزد يا چنين استلزامى اختصاص به كسى دارد كه آن را حلال بشمرد، باز هم نزد فقها مورد بحث است ؛ مرحوم صاحب جواهر گرچه در كتاب التجارة ⁽¹⁵⁵⁷⁾ در اين باره توقف كرده است ، ليكن در كتاب الحدود مى گويد: اطلاق نص و فتوا اقتضا دارد كه استلزام كفر اختصاص به صورت استحلال نداشته باشد⁽¹⁵⁵⁸⁾ و روشن است كه آيه مورد بحث يكى از آن نصوص مطلق به حساب مى آيد.
مى توان گفت سِحر گاهى كفر عملى و گاهى كفر اعتقادى است ؛ كفر اعتقادى در جايى است كه اسان به تاءثير ستقل سحر معتقد باشد، اما اگر كسى در مقام عقيده موحّد و از اعتقاد به تاءثى استقلالى سحر مبرّا بود، ولى در مقام مل آن را به كار گرفت ، مبتلا به كفر عملى ، يعنى معصيت بزرگ شده است ، نه از آن جهت كه ديگرى ضرر مى رساند و اضرار به غير، معصيت ات ، بلكه خود سحر خواه اثر بكند، يا نكند معصيت است و إ يذاء و اضرار به غير، عنوان ديگرى است كه بر آن عارض مى شود. به هر تقدير، مفاد آيه اين است كه پيامبر معصوم ، حضرت سليمان عليه السلام ، هرگز به سحر آلوده نشد و تن به كفر اعتقادى و عملى نداد و سلطنت او عطيّه خداوند بود، ليكن شياطين با تعليم و تعلّم سحر در اعتقاد و در عمل كفر ورزيدند.
ابتلاى پيامبران به شياطين 
در قبال تقواى رهبران الهى طغواى قائدان الحادى قرار دارد. انبيا كه عهده دار تلاوت آيات خدا و مسؤ ول تعليم كتاب و حكمت و كفيل تزكيه نفوس مردم بوده اند، به شياطين مبتلا مى شدند كه از يك سو سِمَت تلاوت و تدريس متون سحرى را داشتند و از سوى دوم سِمَت تعليم مضامين و كيفيت اعمال آن را داشتند و از سوى سوم اتسعمال و به كارگيرى آن را در فروپاشى نظام خانوادگى و كانون اجتماعى برعهده داشتند و ا سوى چهارم دعوى هماهنگى با پيامبر را داشتند، يا پيامب رخدا را هم فكرى و هم گرايى و همكارى با خود متهم و او را ساحر معرفى مى كردند؛ از اين رو هم رسالت رهبران الهى ثقيل بود و هم وظيفه علمان دينى و نيز مؤ منان به مكتب آسمانى خطير بوده و هست كه از تهاجم جهات شيطانى مزبور جلوگيرى كرده و در دفع يا رفع آن دريغ نكنند و با هرگونه دَجْل و جَعلى مبارزه علمى كنند تا هيچ دجّال و جعّالى بساط خَتْر و خَطَر نگستراند.
در اين كه مراد از شياطين در آيه مورد بحث ، شياطين جنّى است يا انسى يا هر دو، سه احتمال مطرح است ؛ صاحب المنار هر سه احتمال را در عوض ‍ هم مطرح كرده و هيچ يك را اختيار نكرده است ⁽¹⁵⁵⁹⁾ و بعضى ديگر احمال سوم را پذيرفته اند و آن را از قبيل آيه (شياطين الا نس و اجنّ يحى بعضهم إ لى بعض زخرف القول غروراً)⁽¹⁵⁶⁰⁾ دانسته اند.⁽¹⁵⁶¹⁾
ليكن قرينه مقام اقتضا دارد كه ، چنان كه علامه طباطبايى 1 اخيار كرده اند⁽¹⁵⁶²⁾، مراد از شياطين ، شياطين جنّ باشد؛ چون آنان بودند كه تحت سيطره و تسخير حضرت سليمان عليه السلام قرار داشته و به عذاب او معذّب بوده ، با اين تسخير، از افساد و اضلال ممنوع شدند: و من الشاطين من يغوصون له و يعملون عملاً دون ذلك و كنّا لهم حافظين ⁽¹⁵⁶³⁾ و پس از وفات حضرت سليمان و به مجرّد اين كه از بند و تسخير آن حضرت آزاد شدند و از عذاب محدوديّت رهايى يافتند، افساد خود را آغاز كردند: فلمّا خرّ تبيّنت الجنّ اءن لو كانوا يعلمون الغيب ما لبثوا فى العذاب المهين ⁽¹⁵⁶⁴⁾.
كفر عملى شياطين 
مقصود از كفر در جمله ولكنّ الشايطين كفروا كفر عملى است ، نه اعتقادى ، ولى كلام در اين است كه مقصود از عمل كفرآميز كدامين عمل است ؟ عمل جعفر سحر و تدوين آن در كتاب و سپس استناد آن به سليمان ⁽¹⁵⁶⁵⁾ يا عمل تعليم سحر يا عمل به كارگيرى سحر يا مجموع اين اعمال سه گانه ؟
در صورتى كه جمله (يعلّمون الناس السحر) بدل يا حال براى كفروا يا خبر دوم لكن و فاعلش شياطين باشد چنان كه به بعضى استناد داده شده ⁽¹⁵⁶⁶⁾ و بعيد نيست كه ظاهر سياق آيه نيز چنين باشد)، اين جمله تفسيرى براى كفر مى شود و احتمال دوم (تعليم سحر و اضلال حاصل از آن ) را تقويت مى كند و در صورتى كه (يعلّمون الناس ‍ السحر) به جمله (اتّبعوا) ارتباط داشته باشد و فاعل آن يهود باشد، ظاهر استدراك با لكن : و ما كفر سليمان و لكن الشياطين كفروا احتمال اوّل است ؛ يعنى مراد از كفر، جعل و تدوين سحر و سپس استناد آن به پيامبر مصوم است ؛ چنان كه در روايتى از امام باقرعليه السلام نقل شده است . نيز احتمال اين كه مراد جميع اعمال سه گانه يا خصوص استعمال سحر و تعليم و تدوين آن باشد، بعيد نيست و كسانى چون اءبوالسعود⁽¹⁵⁶⁷⁾ و امين الاسلام طبرسى 1 آن را اختيار كرده اند.
سحر آموزى شياطين آيا (يعلثمون الناس السحر) تفسيرى براى جمله (كفروا) است يا تفسيرى براى جمله (واتبعوا) و به بيان ديگر، آيا ضمير فاعلى (يعلّمون ) به شياطين باز مى گردد يا به يهود و تبعيت كنندگان از شياطين ؟
اءبوالسعود و نيز آلوسى دو احتمال مزبور را در عرض هم مطرح ساخته اند⁽¹⁵⁶⁸⁾ و آنچه در بسيارى از تفاسير آمده ، وجه اول است ⁽¹⁵⁶⁹⁾ و كمتر به وجه دوم اشاره اى شده است . برخى از مفسران به هر دو وجه اشاره كرده و در مقام تقديم يكى بر ديگرى برآمده است ؛ مانند صاحب البحر المحيط. او مى گويد: ظاهراً ضمير (يعلّمون ) به شياطين باز مى گردد و مختار زمشخرى ⁽¹⁵⁷⁰⁾ نيز همين است . سپس وجه دوم را به صورت قيل مطرح مى سازد.⁽¹⁵⁷¹⁾
از دو جهت مى توان وجه اوّل راتقويت كرد؛ يعنى نظر اكثر مفسّران و كسانى چون زمخشرى و صاحب البحر الحيط را برگزيد: نخست اين كه ظاهر سياق به ويژه براساس قانون يساق الا قرب فالا قرب اين است كه ضمير (يعلّمون ) به شياطين بازمى گردد و ديگر اين كه اگر ضمير به يهود و تبعيت كنندگان شياطين بازگردد، نتيجه اين مى شود كه يهودِ پيرو شياطين در عصر نزول قرآن به جاى اين كه اين كه خود سحر را به كار گيرند، آن را به مردم مى آموختند و چنين چيزى بعيد به نظر مى رسد؛ زيرا على الظاهر مقصود از يهود در آيات مورد بحث ، عالمان و احبار و انديشمندان آنان است و آناه براى اين كه محوريّت خود را از دست ندهند و تجارتگاه تزوير و اضلال خود را تعطيل نكنند، مى بايست خود متولّى استعمال سحر باشند، نه اين كه با آموختن آن به ديگران سبب كسادى بازار خود شوند.
نزول سحر بر فرشتگان 
در نزول سحر بر دو فرشته : (و ما اءنزل على المَلَكين ) و گفتار آنان و حصر كردار آنها: حتى يقولا إ نّما نحن فتنه فلا تكفر چهار سؤ ال مطرح است :
اول به لحاظ مبداء فاعلى سحر كه چگونه خداوند سحر را كه چيزى باطل است ، انزال فرمود.
دوم به لحاظ مبداء قابلى آن ، يعنى فرشته معصوم كه چگونه باطل گرا شد.
سوم به لحاظ جمع بين دو مقال ناسازگار كه چنين جمعى مخالف عقل است ؛ زيرا قصد داشتن با تحذير آن وقوع آن جمع نمى شود؛ پس چگونه آن دو فرشته گفتند: (إ نما نحن فتنة ) و نيز گفتند: (فلا تكفر).
چهارم به لحاظ حصر كار در فتنه ، زيرا چنين انحصارى با عقل هماهنگ نيست ؛ خواه آن دو نفر فرشته بودند يا سلطان (طبق دو قراءت ). از اين شبهات چاهرگانه مى شود، به ترتيب چنين پاسخ داد⁽¹⁵⁷²⁾.
اما به لحاظ مبداء فاعلى اولاً، علم سحر مذموم نيست ؛ هر چند عمل به آن مذموم و زيانبار است ؛ همانند ساير صنايع زشت و ضارّ؛ نظير صنعت شراب و هروئين سازى يا ساختن سلاح هاى ميكروبى و كشتار جمعى . ثانياً، انزال چيزى گاهى از قبيل ايحا و الهام نبوى و وَلَوى است كه محصول آن مانند قرآن و حديث قدسى است و زمانى از سنخ تعليم ذهنى و القاى مفاهيم حصولى در اذهان صاحب نظران است كه همه علوم چنين است ؛ زيرا م ءه آراى علمى امورى است موجود و ممكن و ريشه هر موجود امكانى نزد خداست . ثالثاً، در هر مقطع كه سخن از حُسن و جمال علمى است ، از آنِ خداوند است : ما اءصابك من حسنةٍ فمن اللّه ⁽¹⁵⁷³⁾.
اما پاسخ به لحاظ مبداء قابلى به اين است كه گوهر علم سحر مذموم نيست ؛ بنابراين صرف تعلّم آن زيانبار، حرام و مذموم نيست . تنها چيزى كه ذموم است عمل به آن يا تعلّم به قصد عمل است و چون دو فرشته مزبور هم از متن عمل به سحر صون بودند و هم از قصد آن منزّه ، فراگيرى آنان و پذيرش ‍ آنچه نازل مى شد، بدون محذور بوده است .
اما پاسخ به لحاظ جمع بين دو قول ياد شده به اين است كه متنِ تعليمِ سحر آزمون الهى است و متعلّم با فراگيرى آن در معرض امتحان قرار مى گيرد، ام اانجام آن ب اانحراف فكرى كفر اعتقادى را به همراه دارد و بدون آن صرفاً كفر عملى است . پس جمع بين آزمون بودن تعليم سحر و نهى از عمل به آن معقول بلكه مقبول است .
اما پاسخ به لحاظ حصر كار در فتنه به اين است كه ظاهر كار ما منحصراً آزمون است و هدف ما خاموش كردن شعله فتنه عملى ساحر و هشدار و تحذير و نهى از منكر است و صدر و ساقه چنين برنامه اى خير است .
ماهيّت هاروت و ماروت  
آيا هاروت و ماروت حقيقتاً دو فرشته معصوم بودند و بدون هيچ گونه تحوّلى عهده دار تعيم سحر شدند يا فرشته اى بودند كه تنزّل يافته و به لباس ‍ بشرى درآمدند و بعد از تنزّل به گناه آلوده شدند يا دو انسان حيله گر فرشته نما، يا دو انسان صالح فرشته صفت بودند؟ ظاهر آيه (طبق برخى استنباطها) بنابر قراءت مشهور (فتح لام مَلَكين ) وجه ال است و آيه در اين جهت از محكمات است ؛ از اين رو به روايات و اقوال مفسران كه برخلاف اين محكم باشد نبايد اعتنا شود؛ شرح روايات در بحث رواى خواهد آمد. اما اقوال مفسّران ، برخى گفته اند:
مفسران درباره هاروت و ماروت سخن ها گفتند و اطاله كلام كردند؛ در حالى كه براى اكثر آنان مستندى جز اسرائيليانى كه نه عقلآن را تاءييد مى كند و نه نقل وجود ندراد. فخر رازى هم كه حدود بيست صفحه در تفسير اين آيه سيا كرده جز اين كه بر غموض و پيچيدگى اين قصّه بيفزايد كرى از پيش ‍ نبرده است و صاحب مجمع البيان هم به همين منوال ... حتى تفسير محمد عبده و دو تلميذش مراغى و صاحب المنار عقده ما را نگشودند. بهترين مطلبى كه در اين رابطه به دستم رسيد، مطلبى است كه در كتاب انواة فى حقل الحياة تاءليف عبيدى مفتى شهر موصل آمده است ؛ زيرا او به كلام اهل سير و تاريخ ‌نويسان (علماء الا ثار) تكيه كرده است ⁽¹⁵⁷⁴⁾.
سپس عين عبارات عبيدى را ذكر مى كند كه اجمال آن بدين قرار است :
وقتى قدر ت حضرت سليمان عليه السلام در سوريه و فلسطين گسترش ‍ يافت ، پادشاه بابِل كه از قبل به اين مناطق طمع داشت ، چون نتوانست با زور و قدرت بر اين دو سرزمين چيره شود، خوى سلطنت طلبى او را به ستوه درآورد، با نيرنگ و خدعه به فكر تضعيف حكومت سليمان عليه السلام برآمد؛ برهمين اساس دو نر از دست آموزان دربار خود به نام هاروت و ماروت را، كه بيانى سحرآميز داشتند، در جامه زهد و تقوا براى اغواى مردمى كه تحت حكومت سليمان عليه السلام بودند، روانه فلسطين رد؛ آن دو نف ، مردم را به طف خود جذب و با كسب وجاهت و بيانى مؤ ثّر، شروع به توطئه و نيرنگ در برابر حكومت حضرت سليمان عليه السلام كردند و با گفتن اين كه اساس سلطنت سليمان بر سحر و شعبده و شيطنت استوار است ، مردم را فريب داده و توده مردم را بر حكومت آن حضرت شوراندند. اين كه آيه مورد بحث از آن دو نفر به دو فرشته تعبير مى كند، به جهت ظاهر فرشته گون آنان بود؛ گرچه در واقع دو شيطان بودند و اين كه از تعليم آن ءن ، به سحر تعبير شده به جهت بيان سحرآميزشان بود و كاربرد لفظ مَلَك د رانسان صالح نظير (إ ن هذا إ لاّ ملك كريم )⁽¹⁵⁷⁵⁾ و استعمال لفظ شيطان در مورد انسان صالح نظير (شياطين الا نس والجن )⁽¹⁵⁷⁶⁾ و به كارگيرى لفظ سحر در سخن جذّاب و گيرا نظير: إ ن هذا إ لا سحر يؤ ثر # إ ن هذا إ لا قول البشر ⁽¹⁵⁷⁷⁾ و حديث إ ن من البيان سحراً⁽¹⁵⁷⁸⁾ كم نيست و ماجراهاى تاريخى منطقه بابل و تخريب بيت المقدس به دست بُخْتِ نُصَّر با آيه و قضينا إ لى بنى إ سرائيل لتفسدن فى الا رض مرتين ... ⁽¹⁵⁷⁹⁾ تاءييد شده است . جمله (اتَّبَعوا...) نشا مى دهد كه يهودى هاى عصر نزول قرآن نيز همان روش پيشينيان خويش را دنبال كردند و مى خواستند با نيرنگ و توطئه ، تعاليم رسول مكرم را سحر ناميده و خود آن حضرت را ساحر معرفى كنند و مردم مسلمان را به زيان او بشورانند⁽¹⁵⁸⁰⁾.
اين بيان گرچه از نظر حدسْ به ماجراى تاريخى مستند است ، ليكن افزون بر اين كه ريشه تاريخى معتبرى براى آن اثبات نشده ، زيرا اين قصّه نه به صورت متواتر نقل شده ، و نه به صورت خبر واحد معتبر و محفوف به قراين در تاريخ آمده ، مشتمل بر چندين خلاف ظاهر است :
اولاً، اطق مَلَك بر دو انسان خبيث و منافق ، بدون وجود قرينه اى در كلام ، خلاف ظاهر است . و اطلاق مَلَك از سوى زنان مصر بر انسان شايسته اى مانند حضرت يوسف عليه السلام : (إ ن هذا إ لاّ ملك كريم )⁽¹⁵⁸¹⁾ نيز با قرينه همراه است .
ثانياً، حمل كردن (ما اءُنزل على المَلَكين ) بر القائات نفسانى و شيطانى ، نه بر وحى يا الهام الهى نيز خلاف ظاهر است .
ثالثاً، حمل سخن هاروت و ماروت در هنگام تعليم سحر: إ نما نحن فتنة فلا تكفر بر نفاق آن دو خلاف ظاهر است .
تذكّر: گرچه علم از آن نظر كه موجودى امكانى است نيازمند به مبداء فاعلى است و سرانجام بايد به مبداء وجوبى منتهى گردد، ليكن مبداء واجب گاهى بدون واسطه است و زمانى با واسطه . رشته هى گونه گون علم و شعبه هاى متنوع علم نافص و علم ضارّ و نيز گزارش هاى حق و باطل ، صدق و كذب و نظاير آن خواه د بخش جزم علمى كه مورد اشارت است يا عزم عملى كه گاهى مورد عنايت قرار مى گيرد، توسط فرشتگان و شاطين القا مى شود؛ يعنى گاهى بركات الهى توسط ملائكه در محدوده جان كسى هبوط مى كند و زمانى دركات و نقمت اهى خدا توسط شياطين در قلمرو جان كسى فرود مى آيد. آيه (الذين قالوا بنا اللّه ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائكة اءلا تخافوا ولا تحزنوا و اءبشروا بالجنّة التى كنتم توعدون )⁽¹⁵⁸²⁾ راجع به نزول فرشتگان بر پارسايانِ استوار و آيه اءفَاءُنبّئكم على مَن تنزّل الشياطين تنزّل على كلّ اءفّاكٍ اءثيم ⁽¹⁵⁸³⁾ راجع به نزول فرشتگان بر پارسايان استوار و آيه اءفَاءُنبّئكم على مَن تنزّل الشياطين تنزّل على كلّ اءفّاكٍ اءثيم ⁽¹⁵⁸⁴⁾ ناظر به فرود آمدن شياطين بر دروغگويان تبه كار است ؛ بنابراين ، القاى علم نافع و ضارّ و تلقين پيمودن راه خير و شرّ و تعليم طىّ كردن راه راست و كژ، توسط فرشته و شيطان در باطن افراد پرهيزكار و تبه كار معقول و مقبول است و نيازى به تمثّل فرشته نيست ؛ چه رسد به تجسّم آن ، و در هر موردى كه چنين تمثّلى رخ دهد، حتماً بر اثر ضرورت است و احراز آن در مقام اثبات محتاج به دليل معتبر است .
قصّه هاروت و ماروت و كيفيّت تعليم آنان نيازمند دليل طماءنينه بخش ‍ است كه متون نقلى عهده دار آن است . ام اآنچه بعضى از مفسران نگاشتند⁽¹⁵⁸⁵⁾. در خور تاءمل و نقد است ؛ زيرا اولاً، ظاهر آيه مورد بحث اين است كه آن دو، يعنى هاروت و ماروت فرشته بودند، نه انسانِ متظاهر و فرشته نما. ثانياً، ظاهر آيه طهارت و نزاهت آن دو فرشته است ، نه نيرنگ ؛ يعنى واقعاً از استعمال سحر تحذير مى كردند، نه از روى خدعه . ثالثاً، ظاهر آيه مورد بحث تاءثير سحر در فروپاشى نظام عريق و عميق خانواده است ، نه آن كه آيه درباره تاءثير سحر ساكت باشد و بدون نفى و اثبات از آن گذشته باشد. رابعاً، تاءثير تلقينى سحر قابل انكار نيست و همين در حدّ خود تاءثير واقعى است ، فى الجمله . خامساً، محروميّت ساحران در ميعشت و ابتلاى آنا ن به فقر فلاكت دليل عدم تاءثير سحر نيست .
با ملاحظه ظهور آيه مورد بحث در آنچه ذكر شد، آيه در اين جهت از بحث از محكمات است و هر آنچه كه مخالف آن باشد، فاقد اعتبار است ؛ نظير آنچه به صورت مرفوع نقل شده كه هاروت و ماروت دو فرشته اى بودند كه با مشاهده تبه كارى مردم به درگاه دا شكايت بردند. خدا با دادن قوّه شهوت به آن دو فرشته آنان را به زمين نازل كرد و به ناپاك دامنى ، شرب خمر، بت پرستى و قتل نفس آلوده شدند و آنگاه گرفتار كيفر الهى شدند⁽¹⁵⁸⁶⁾.
پيام آيه براى معلّمان علوم غريب  
جمله و ما يعلّمان من اءحد حتى يقولا إ نما نحن فتنة فلا تفكر هم پيامى براى معلّمان علوم غريب دارد كه نسبت به جنبه هاى اخلاقى متعلّمان غافل نباشند و آنان را از سوء استفاده از تان به عمل آمده بر حذر دارند و هم از نقش اساسى نيّت در حكم فقهىِ تعليم سحر خبر مى دهد؛ زى امطابق اين آيه ، هم شياطين معلّم سحر بودند و هم هاروت و ماروت ؛ ام اشياطين چون نيّتشان ايجاد تفرقه و افساد جامعه بود، عملشان حرام ، بلكه موجب كفر گرديد، ليكن هاروت و ماروت چون قصدشان دفع مفسده بود، عملشان مباح بلكه راجح شد. تعلم سحر از جانب اين دو فرشته از قبيل آموزش دادن امور مربوط به سمّ براى پرهيز از خوردن سمّ و نيز درمان مسموم ، و از قبيل آموزش مغالطه در منطق براى كشف مغالطات و دورى از آن است ، تا خود مبتلا نگردند و ديگران را با آن گمراه نكنند و جلو اضلال مغالطه پيشه گان را بگيرند.
تذكّر: قرطبى به عنوان حديث نبوى چنين نقل كرده است : اتقوا الدنيا فوالذى نفسى بيده إ نها اءسْحَرُ مِن هاروت و ماروت ⁽¹⁵⁸⁷⁾. ساحرتر بودن دنياى غَرور برا يآن است كه گرچه خود دنيا از آن جهت كه مخلوق خداوند است مى تواند محلّ تحصيل زاد راه معاد باشد، ولى از آن لحاظ كه ابزار فريب شيطان خَتّار و خغدّاغ ست ، فريب هاى فراوانى آن را همراهى مى كند و شيطان هرگز نيرنگ خود را آشكار نمى كند و قصد وى هم فريب دادن مردم است ، اما هاروت و ماروت ضمن آنكه از چنين قصد سوئى مصونند، به فتنه و آزمون بودن خود تصريح كرده و ا زاستعمال سحركه در حدّ خود كفر عملى است ، نهى مى كردند؛ از اين رو تفاوت زيادى با دنيا دارند.
تاثير سحر در فروپاشى نظام جامعه 
تاءثير سوء سحر در فروپاشى نظام جامعه از ايجاد شكف بين همسران (يفرقون به بين المرء و زوجه ) و توليد تنفر و انزجار آنان از يكديگر آغاز مى شود؛ زيرا جامعه مهربان و عطوف از خانوارهاى ودود و رحيم متشكل است ؛ اگر عناصر محورى كانونِ زندگىِ مشترك و كوچكِ همسر با زلزله سحر ويران گردد، پس لرزه آن زلزله ديوار جامعه را فرو مى ريزد؛ زيرا اساس ‍ خانواده با دو اصل قوىّ و قويم مودّت و رحمت تحكيم شده است ؛ چنان كه قرآن كريم در اين باره مى فرمايد: ... خلق لكم من اءنفسكم اءزواجاً لتسكنوا إ ليها و جعل بينكم مودةً و رحمةً ⁽¹⁵⁸⁸⁾؛ يعنى خداوند از جنس ‍ شما همسرانى آفريد كه شما به سوى آنان گرايش داشته و مايه سكينت و آرامش شما شوند و براى همين هدف دو اصل مهمّ و حياتى را بين شما قرار داد: يكى دوستى صميمانه نسبت به يكديگر و ديگر يانعطاف و رحمت و گذت از لغزش هاى همديگر، كه هر يك از اين دو عامل اساسى سهم به سزايى در ايجاد ارتباطِ مُتْقَن و پيوند ناگسستنى بين زن و شوهر دارد. در چنين حالت حسّاسى كه همه عوامل انسجام و هم زيستى پيش بينى شده است ، ويروس سحر و سمّ طلسم و شرّشعبده همه اركان معمارى شده را در هم مى كوبد و با ايجاد انزجار و كينه بين همسران ، مودت مجعول را به عداوتْ مبدّل و رحمت قرار داده شده را به خشونت و نقمت تبديل سوء مى كند. از اين جا مى توان به تاءثير فراوان سحر در جايى كه چنين اركانى محقّق نشده و چنين ناصر محورى در معمارى آن به كار نرفته پى برد و خَطَر فروپاشى جامعه را ااز خَتْر و خدعه ساحران حدس ‍ زد.
در ميان اهداف مختلفى كه جادوگران دارند و تاءثيرات گوناگونى ك ه از عمل سحر نشاءت مى گيرد، در آيه مورد بحث تنها روى جدايى بين زن و شوهر تكيه شده است و اين عنايت گذشته از اهتمام به كانون منسجم خانواده به جهت شيوع و گسترش اين فاجعه اجتماعى بوده است ، نه از باب حصر تاءثير سحر در اين مصداق .
اذن تكوينى خدا به معصيت
مراد از اذن در جمه و ما هم بضارين به من اءحد إ لاّ بإ ذن اللّه بدين معنا نيست كه سحر بى تاءثير است و ساحر توان اضرار به ديگرى را ندارد و آسيب هايى كه در پى سحر حادث مى شود از باب صُدْفه و اتفاق و برخورد با سبب ديگرى از اسباب است ، چنان كه برخى مفسّران جمله مزبور را بدين معنا گرفته اند⁽¹⁵⁸⁹⁾؛ زيرا اصل تاءثير سحر با هور جمله قبل ... م ايفرّقون به بين المرء و زوجه تاءييد شده است .
آنچه اين جمله در مقام بيان آن است دو چيز است ؛ يكى اصل تاءثير تكوينى سحر و ديگرى عدم استقلال ذاتى آن ؛ بدين معنا كه سحر و تاءثير آن از قانون سببيت خارج نيست و قانون سببيت از مقدّرات الهى است ؛ تاءثير تكوينى و خارجى سحر بدين معنا نيست كه ساحربر مقدرات و قضا و قدر پيشى گرفته و در صنع الهى خللى ايجاد كرده و بر قوانين و سنين جارى در نظام هستى حاكم شده است ، بلكه عمل او مانند ساى راعمال از قانون اسباب و مسبّبات جدا نيست ؛ اسبابى كه سببيّتش را از قضاى الهى گرفته است و اگر خدا بين سبب مسبّبى حايل شود، آن سبب سببيّت و تاءثير خود را از دست مى دهد؛ چنان كه اگر سببى تاءثير كرد و مسبب آن تحقّق يافت ، به جهت اين است كه اراده خداوند بين سبب و مسبّب حايل نگشته و حكمت خداوندى بر اين قرار گرفته است كه از باب ابتلا و امتحان يا هر حكمت ديگرى ، منعى براى تاءثير آن سبب به وجود نيامد.
به بيان ديگر، مفاد آيه اين است : گرچه طبق جمله يفرّقون به بين المرء و زوجه اجمالاً تاءثير سحر پذيرفته شده ، ليكن اين پذيرش با ربوبيّت خدا و توحيد افعال ياو منافاتى ندارد؛ زيرا سحر نيز جزو قضا و قدر الهى است ، نه اين كه در برابر مقدّرات خداوندى باشد؛ يعنى همان طور كه در جانب خير، دعا و صدقه و صله رحم و نماز استسقا، ز مقدّرات الهى است و به اذن خدا در تكوين اثر مى گذارد، سحر و شعبده و طلسم و امثال آن نيز در طرف سوء، از جدول هاى قَدَر الهى است و به اذن خدا براى امتحان و ابتلا يمردم مؤ ثر است اين گونه نيس ت كه سحر در نظام تكوين اثر كند، چه خدا بخواهد و چه نخواهد، بلكه تا خداوند اذن ندهد، هيچ سحرى اثر ندارد هيچ ساحرى نمى تواند به كسى آسيب برساند.
توجّه به همين نكته توحيدى ونيز اين كه حقيقت سحر چيزى جز قدرت اراده ساحر نيست ، انسان پرورش يافته در مكتب وحى و دين اثر نفسانى و روحانى در انسان پرورش يافته در دامن وحى مى گذراد و با وجه به آنچه در بخش اشارات درباره حقيقت سحر خواهد آمد كه چيزى جز قدرت اراده مؤ ثر نيست تا چه اندازه اورا به جهت قوّت اراده و اعتماد به نفسى كه پيدا را در برابر تاءثير سحر و آيسب ساحران بيمه مى كند.
از آنچه گذشت به دست مى آيد كه جمله و ما هم بضارّين به من اءحد إ لاّ بإ ذن اللّه با توجه به اين پيام توحيدى ، از غرر فقرات آيه مزبور است ؛ چنان كه اصل آيه و قصّه مورد بحث به جهت اشتمال آن بر اين جمله ، از غرر آيات و قصّه هاى قرآنى محسوب مى شود.
تذكّر: جمله ويتعلمون ما يضرّهم ولا ينفعهم به منزله شعار موسى و آل موسى در برابر فرعون و آل فرعون است كه وقتى آنان مى گفتند: قد اءفلح اليوم من استعلى ⁽¹⁵⁹⁰⁾، موسى و پيروانش پاسخ مى دادند: لا يفلح الساحرحيث اءتى ⁽¹⁵⁹¹⁾. صراحت جمله مورد بحث اين است كه سحر نه تنها نفعى ندارد، بلكه زيانبار است ؛ همچون سمّ كه براى همه ضرر دارد؛ گرچه علم به آن براى پرهيز دادن ديگران از آن و جلو اضرار سم فروشان را گرفتن نافع باشد.