|
تفسير نمونه جلد ۱۸
جمعي از فضلا
- ۷ -
آيا اينها بهترين نشانه قدرت و علم بى پايان خداوند نيست ؟ و آيا ماده بى شعور و
طبيعت بى هدف با استفاده از (تصادفهاى كور)
امكان تنظيم يك حلقه كوچك از هزاران حلقه زنجير خلقت را دارد؟ زهى بى انصافى كه
انسانى در باره خلقت خود اينچنين احتمال موهومى را پذيرا شود!
بعد به مرحله (ششم
) و (هفتم
) اين برنامه شگرف در حلقه ديگر پرداخته و به مراحل مختلف عمر و فزونى و
كاستى آن بر اثر عوامل مختلف اشاره كرده ، مى گويد:
(هيچ انسانى عمر طولانى نمى كند، و هيچ كس
از عمرش كاسته نمى گردد
مگر اينكه در كتاب علم خداوند ثبت است ) و
از قوانين و برنامه هائى تبعيت مى كند كه حاكم بر آنها علم و قدرت اوست (و ما يعمر
من معمر و لا ينقص من عمره الا فى كتاب ) (1).
چه عواملى در ادامه حيات انسان مؤ ثر است ؟ چه عواملى با ادامه حيات او مى جنگد؟ و
خلاصه چه عواملى بايد دست به دست هم بدهد تا انسان بتواند يكصد سال يا كمتر و بيشتر
به حيات خود ادامه دهد؟ و سرانجام چه عواملى موجب تفاوت عمر انسانها مى گردد؟
همه اينها نيز محاسبات دقيق و پيچيده اى دارد كه جز خداوند از آن آگاه نيست ، و
آنچه ما امروز در اين زمينه ها مى دانيم در برابر آنچه نمى دانيم بسيار كم و بى
ارزش است .
(معمر)
از ماده (عمر)
در اصل از (عمارت
) به معنى آبادى گرفته شده است ، و اينكه به مدت حيات انسان
(عمر) گفته مى شود به خاطر
آنست كه آبادى و عمارت بدن او در اين مدت است .
واژه (معمر)
به معنى كسى است كه عمر طولانى دارد.
و سرانجام آيه را با اين جمله پايان مى دهد: (همه
اينها بر خداوند آسان است ) (ان ذلك على
الله يسير).
آفرينش اين موجود عجيب از خاك و آغاز خلقت يك انسان كامل از آب نطفه و همچنين مسائل
مربوط به جنسيت ، و زوجيت ، و باردارى ، و وضع حمل ، و افزايش و كاستى عمر، چه از
نظر قدرت ، و چه از نظر علم و محاسبه همه براى او سهل و ساده است ، و اينها گوشه اى
از آيات انفسى هستند كه از يكسو ما را به مبدء عالم هستى مربوط و آشنا مى كنند و از
سوى ديگر دلائل زنده اى بر مساله امكان
معاد محسوب مى شوند.
آيا كسى كه قادر بر آفرينش نخستين از (خاك
) و (نطفه
) بود قادر بر تجديد حيات انسانها نيست ؟
و آيا كسى كه از تمام ريزه كاريهاى مربوط به اين قوانين با خبر است در نگهدارى حساب
اعمال بندگان براى صحنه معاد مشكلى دارد؟!
در آيه بعد به بخش ديگرى از آيات آفاقى كه نشانه هاى عظمت و قدرت اويند در مورد
آفرينش درياها و بركات و فوائد آنها اشاره كرده مى فرمايد:
(دو دريا يكسان نيستند، اين يكى گوارا و شيرين و براى نوشيدن خوشگوار
است ، و آن ديگر شور و تلخ ) (و ما يستوى
البحران هذا عذب فرات سائغ شرابه و هذا ملح اجاج ).
با آنكه هر دو روز نخست به صورت قطرات باران شيرين و گوارا از آسمان بر زمين نازل
شده اند، و هر دو از يك ريشه مشتقند، اما در دو چهره كاملا مختلف با فوائد متفاوت
ظاهر گشته اند.
و عجيب اينكه (از هر دو گوشت تازه مى
خوريد) (و من كل تاكلون لحما طريا).
(و از هر دو وسائل زينتى براى پوشيدن
استخراج مى كنيد) (و تستخرجون حلية
تلبسونها).
به علاوه از هر دو مى توانيد براى نقل و انتقالات خود و متاعها بهره بگيريد
(لذا كشتيها را مى بينى كه از هر طرف درياها را مى شكافند و پيش مى
روند، تا از فضل خداوند بهره گيريد، شايد حق شكر او را ادا كنيد)
(و ترى الفلك فيه
مواخر لتبتغوا من فضله و لعلكم تشكرون ).
به اين چند امر دقت كنيد:
1 - (فرات )
به گفته (لسان العرب
) آبى است كه در نهايت (عذوبت
)
(پاكيزگى و گوارائى ) باشد.
(سائغ )
به معنى آبى است كه به خاطر گوارائى به راحتى از گلو پائين مى رود به عكس ملح (آب
شور) و اجاج آب تلخ است كه گوئى گلو را مى سوزاند و راه حلق را مى بندد!
2 - جمعى از مفسران معتقدند كه آيه مثالى براى عدم مساوات
(مؤ من ) و
(كافر) است ولى آيات قبل و بعد
كه همه سخن از آيات خلقت مى گويد، و حتى ذيل خود اين آيه ، گواه بر اين حقيقت است
كه اين جمله نيز در زمينه اسرار توحيد بحث مى كند و اشاره به تنوع آبها و آثار
متفاوت و فوائد مشترك آنها است .
3 - در اين آيه سه فايده از فوائد فراوان درياها بيان شده است : مواد غذائى وسائل
زينتى ، و مساله حمل و نقل .
مى دانيم دريا منبع مهمى از منابع غذائى بشر است ، و همه سال ميليونها تن گوشت تازه
از آن گرفته مى شود، بى آنكه انسان رنج و زحمتى براى آن متحمل شده باشد، دستگاه
آفرينش برنامه ريزى دقيقى در اين زمينه كرده كه انسانها بتوانند با كمترين زحمتى از
اين خوان نعمت بيدريغ و سفره گسترده الهى بهره گيرند.
وسائل زينتى مختلفى از قبيل (مرواريد)
و (صدف )
و در و (مرجان
) از آن استخراج مى شود، و تكيه قرآن روى اين مساءله به خاطر آن است كه
روح انسان بر خلاف چهار پايان داراى ابعاد مختلفى است كه يكى از آنها حس زيبائى است
كه سرچشمه پيدايش مسائل ذوقى و هنرى و ادبى مى باشد كه اشباع آن به صورت صحيح ،
و دور از هر گونه افراط و تفريط و اسراف و تبذير، روح را شاداب مى سازد، و به انسان
نشاط و آرامش مى بخشد، و براى انجام كارهاى سنگين زندگى آماده مى كند.
و اما مساءله حمل و نقل كه يكى از مهمترين پايه هاى تمدن انسانى و زندگانى اجتماعى
بشر است با توجه به اينكه درياها قسمت عمده روى زمين را فرا گرفته و به يكديگر
ارتباط دارند مى توانند مهمترين خدمت را در اين زمينه به انسانها كنند.
حجم كالاهائى كه وسيله درياها حمل و نقل مى شود، و مسافرانى كه با آن جابجا مى
شوند، به قدرى زياد است كه با هيچ وسيله نقليه ديگر قابل مقايسه نيست ، چنانكه گاه
يك كشتى مى تواند به اندازه دهها هزار اتومبيل ! بار با خود ببرد.
4 - البته فوائد درياها منحصر به مسائل فوق نيست و قرآن نمى خواهد آن را در اين
امور سه گانه محدود سازد، مساءله تشكيل ابرها، مواد داروئى ، نفت ، وسائل پوششى ،
مواد تقويتى براى زمينهاى باير، تاثير در ايجاد بادها، و غير آن ، بركات ديگر
درياها محسوب مى شود.
5 - تكيه قرآن روى (لحم طرى
) (گوشت تازه ) اشاره پر معنائى به فوائد تغذيه به چنين گوشتها در برابر
زيانهاى گوشتهاى كهنه و كنسرو و امثال آن است .
6 - در اينجا سؤ الى مطرح است : درياهاى آب شور در سراسر كره زمين گسترده است ، اما
درياى آب شيرين كجاست ؟
در پاسخ بايد گفت : دريا و درياچه هاى آب شيرين نيز در كره زمين كم نيستند مانند
درياچه هاى آب شيرين ايالات متحده و غير آن به علاوه نهرهاى عظيم را احيانا دريا مى
نامند همانگونه كه در داستان موسى كلمه (بحر)
به رود عظيم نيل اطلاق شده است (بقره - 50 - شعراء - 63 - اعراف - 138).
از اين گذشته ، پيشرفت آب نهرهاى عظيم در درياها با توجه به اينكه آبهاى شور را به
عقب مى رانند و تا مدتى با آن مخلوط نمى شوند خود درياهاى عظيمى از آب شيرين را
تشكيل مى دهند.
7 - جمله (لتبتغوا من فضله
) (تا از فضل او بهره گيريد)
معنى وسيعى دارد كه هرگونه فعاليت اقتصادى را كه از طريق راههاى دريائى صورت گيرد
شامل مى شود.
و جمله (لعلكم تشكرون
) براى بيدار ساختن حس شكرگزارى انسانها آمده كه وسيله اى است براى خدا
جوئى و خداشناسى .
نكته :
1 - عوامل معنوى طول عمر و كوتاهى آن
به تناسب بحثى كه در آيات فوق درباره افزايش و كاستى عمر به فرمان پروردگار آمده ،
جمعى از مفسران به پيروى از رواياتى كه در اين زمينه وارد شده ، بحثهائى در زمينه
طول عمر و كوتاهى آن كرده اند.
البته يك سلسله عوامل طبيعى در افزايش يا كوتاهى عمر دخالت دارند كه بسيارى از آنها
براى بشر تاكنون شناخته شده است ، همانند تغذيه صحيح دور از افراط و تفريط، كار و
حركت مداوم ، پرهيز از هر گونه مواد مخدر و اعتيادهاى خطرناك و مشروبات الكلى ،
دورى از هيجانات مداوم ، و داشتن ايمان قوى كه بتواند انسان را در ناملايمات زندگى
آرامش و قدرت بخشد.
ولى علاوه بر اينها عواملى وجود دارد كه ارتباط ظاهرى آن با مساله طول عمر بر ما
چندان روشن نيست ، اما در روايات اسلامى دقيقا روى آن تاءكيد شده است به عنوان
نمونه به چند روايت زير توجه فرمائيد:
الف - پيغمبر گرامى (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى فرمايد: ان الصدقة و صلة الرحم
تعمران الديار، و تزيدان فى الاعمار!: (انفاق
در راه خدا و صله رحم خانه ها را آباد، و عمرها را طولانى مى كند)!
ب - در حديث ديگرى از همان بزرگوار آمده است : من سره ان يبسط فى رزقه و ينسى له فى
اجله فليصل رحمه : (كسى كه دوست دارد رزقش
افزون ، و اجلش بتاخير افتد صله رحم بجا آورد).
ج - در مورد بعضى از معاصى مانند زنا مخصوصا وارد شده است كه از عمر انسان مى كاهد
از جمله در حديث معروف پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) كه مى فرمايد: يا معشر
المسلمين اياكم و الزنا فان فيه ست خصال : ثلاث فى الدنيا، و ثلاث فى الاخره ، اما
التى فى الدنيا فانه يذهب بالبهاء، و يورث الفقر، و ينقص العمر:
(اى مسلمانان از زنا بپرهيزيد كه شش پيامد سوء دارد: سه چيز در دنيا، و
سه چيز در آخرت ، اما آن سه كه در دنيا است بهاء و نورانيت را از انسان مى برد، فقر
و تنگدستى ببار مى آورد، و از عمر انسان مى كاهد).
د - امام باقر (عليه السلام ) مى فرمايد: البر و صدقة السر ينفيان الفقر و يزيدان
فى العمر و يدفعان عن سبعين ميتة سوء: (نيكوكارى
و انفاق پنهانى فقر را بر طرف ساخته ، عمر را افزون مى كند و از هفتاد گونه مرگ و
مير بد جلوگيرى به عمل مى آورد).
در باره بعضى از گناهان ديگر مانند ظلم بلكه مطلق گناهان نيز در احاديث
اشاراتى آمده است .
بعضى از مفسران كه نتوانسته اند ميان اجل حتمى و اجل معلق فرق بگذارند به اين گونه
احاديث حمله كرده و آن را مخالف نصوص قرآنى دانسته اند كه حد عمر انسان را ثابت و
لا يتغير مى داند.
توضيح اينكه :
بدون شك انسان داراى دو گونه سر آمد و اجل است :
سر آمد و اجل حتمى كه پايان استعداد جسم انسان براى بقاء است ، و با فرا رسيدن آن
هر چيز به فرمان الهى پايان مى گيرد.
سر آمد و اجل معلق كه با دگرگونى شرائط دگرگون مى شود، فى المثل انسانى دست به
انتحار و خودكشى مى زند در حالى كه اگر اين گناه كبيره را انجام نمى داد سالها زنده
مى ماند، و يا بر اثر روى آوردن به مشروبات الكلى و مواد مخدر و شهوترانى بى حد و
حساب توانائى جسمى خود را در مدت كوتاهى از دست مى دهد، در حالى كه اگر اين امور
نبود ساليان بسيارى مى توانست عمر كند.
اينها امورى است كه براى همه قابل درك و تجربه است ، و احدى نمى تواند آن را انكار
كند.
در زمينه حوادث ناخواسته نيز امورى وجود دارد كه مربوط به اجل معلق است كه آن نيز
قابل انكار نمى باشد.
بنابراين اگر در روايات فراوانى آمده است كه انفاق در راه خدا يا صله رحم عمر را
طولانى و بلاها را بر طرف مى سازد در حقيقت ناظر به همين عوامل است .
و هر گاه ما اين دو نوع اجل و سرآمد عمر را از هم تفكيك نكنيم درك بسيارى از مسائل
در رابطه با (قضا و قدر)
و (تاثير جهاد و تلاش و كوشش
در زندگى انسانها) لا ينحل خواهد ماند.
اين بحث را ضمن يك مثال ساده مى توان روشن ساخت ، و آن اينكه : انسان يكدستگاه
اتومبيل نو تهيه مى كند كه طبق پيش بينى هاى مختلفى كه در ساختمان آن به كار رفته
مى تواند مثلا بيست سال عمر كند، اما مشروط به اينكه به آن دقيقا برسند،و مراقبتهاى
لازم را به عمل آورند، در اين صورت اجل حتمى اين اتومبيل همان بيست سال است كه از
آن فراتر نمى رود.
ولى اگر مراقبتهاى لازم انجام نشود و آن را به دست افراد ناآگاه و لاابالى بسپارند
و بيش از قدرت و ظرفيت از آن كار بكشند، و در جاده هاى پر سنگلاخ همه روزه آن را به
كار گيرند ممكن است عمر بيست ساله آن به نصف ، يا به عشر تنزل پيدا كند اين همان
(اجل معلق ) آن است .
و ما تعجب مى كنيم چگونه بعضى از مفسران معروف به مساءله روشنى مانند اين مساءله
توجه نكرده اند.
آيه و ترجمه
|
يولج اليل فى النهار و يولج النهار فى اليل و سخر الشمس و القمر كل يجرى لا جل مسمى
ذلكم الله ربكم له الملك و الذين تدعون من دونه ما يملكون من قطمير
(13)
إ ن تدعوهم لا يسمعوا دعاءكم و لو سمعوا ما استجابوا لكم و يوم القيمة يكفرون
بشرككم و لا ينبئك مثل خبير
(14)
|
ترجمه :
13 - او شب را در روز داخل مى كند و روز را در شب ، و خورشيد و ماه را مسخر (شما)
كرده ، هر كدام از آنها تا سرآمد معينى به حركت خود ادامه دهد، اين است خداوند،
پروردگار شما، حاكميت (در سراسر عالم ) از آن او است ، و كسانى را كه جز او مى
خوانيد (و مى پرستيد) حتى به اندازه پوست نازك هسته خرما حاكميت (و مالكيت )
ندارند!
14 - اگر آنها را بخوانيد صداى شما را نمى شنوند، و اگر بشنوند به شما پاسخ نمى
گويند، و روز قيامت شرك (و پرستش ) شما را منكر مى شوند، و هيچ كس مانند (خداوند
آگاه و) خبير تو را (از حقايق ) با خبر نمى سازد
تفسير:
اين معبودهاى دروغين حتى صداى شما را نمى شنوند!
باز در اين آيات به قسمت ديگرى از آيات توحيد و نعمتهاى بى پايان پروردگار اشاره مى
كند تا ضمن آگاهى دادن به انسان حس شكرگزارى آنان را در مسير شناخت معبود حقيقى
برانگيزد، و از هر گونه شرك و پرستشهاى خرافى باز دارد، مى فرمايد:
(او كسى است كه شب را در روز و روز را در
شب داخل مى كند)
(يولج الليل فى النهار و يولج النهار فى الليل ).
(يولج )
از ماده (ايلاج
) به معنى داخل كردن است ، و ممكن است اشاره به يكى از دو معنى و يا هر
دو معنى زير باشد: افزايش و كاهش تدريجى شب و روز در طول سال كه مايه پيدايش فصول
مختلف با آنهمه آثار و بركات مى باشد، انتقال تدريجى از شب به روز و از روز به شب
به واسطه وجود شفق و بين الطلوعين كه از خطرات انتقال ناگهانى از ظلمت به نور و از
نور به ظلمت جلوگيرى ميكند، و به انسان آمادگى كافى براى انتقال كاملا آرام و بى
خطر را از يكى به ديگرى فراهم مى سازد.
بعد به مساله تسخير خورشيد و ماه اشاره كرده مى گويد: او خورشيد و ماه را مسخر شما
نمود (و سخر الشمس و القمر).
چه تسخيرى از اين برتر و بالاتر كه همه آنها در مسير منافع انسان حركت مى كنند، و
سرچشمه انواع بركات در زندگى بشرند، و ابر و باد و ماه و خورشيد و فلك در كار هستند
تا انسان بتواند زندگى خود را تامين كرده و در غفلت فرو برود، و به ياد منبع اصلى
اين مواهب باشد (در زمينه تسخير خورشيد و ماه بحث مشروحى در جلد دهم ذيل آيه 2 سوره
رعد و 33 ابراهيم - صفحه 120 و 354 داشتيم ).
اما اين خورشيد و ماه در عين اينكه به طور كاملا منظم در مسير خود ميگردند و
خدمتگزار لايق و خوبى براى انسانند نظامى كه حاكم بر آنهاست جاودانى نيست ، حتى اين
سيارات عظيم با آنهمه نور و روشنائى سرانجام تاريك مى شوند و از كار مى افتند،
لذا به دنبال بحث تسخير مى افزايد: هر كدام از اين دو، تا زمان مشخصى كه براى آنها
تعيين شده به حركت خود ادامه ميدهند (كل يجرى لاجل مسمى ).
و به مقتضاى اذ الشمس كورت و اذ النجوم انكدرت (سوره تكوير آيه 1 و 2 ) سرانجام
همگى رو به تاريكى و خاموشى خواهند نهاد.
بعضى از مفسران تفسير ديگرى براى اجل مسمى (سرآمد معين ) در اينجا كرده اند و آن
حركت دوريه خورشيد و ماه است كه اولى در يكسال تمام ، و دومى در يك ماه پايان
ميگيرد.
ولى با توجه به موارد استعمال اين تعبير در آيات متعددى از آيات قرآن مجيد كه به
معنى پايان عمر آمده است روشن مى شود كه تفسير مزبور درست نيست ، و حتى همان تفسير
اول يعنى پايان عمر خورشيد و ماه است (به آيات 61 - نحل 45 - فاطر 42 - زمر 4 - نور
و 67 - غافر مراجعه فرمائيد).
سپس به عنوان نتيجه گيرى از اين بحث توحيدى ميفرمايد: اين است خداوند، پروردگار
بزرگ شما (ذلكم الله ربكم ).
خداوندى كه نظام نور و ظلمت و حركات حساب شده خورشيد و ماه را با تمام بركاتشان
مقرر فرموده است .
(حاكميت در عالم مخصوص او است
) (له الملك ).
و معبودهائى را كه شما جز او ميخوانيد حتى حاكميت و مالكيت به اندازه
پوست نازكى كه روى هسته خرما كشيده شده در سرتاسر عالم هستى ندارند (و الذين تدعون
من دونه ما يملكون من قطمير).
(قطمير)
بنا به گفته (راغب
) در (مفردات
) اثرى است كه در پشت هسته خرما وجود دارد، (فرورفتگى كوچكى است ) و به
گفته طبرسى در مجمع البيان و قرطبى در تفسيرش پوسته نازك سفيد رنگى است كه سراسر
هسته را پوشانده ، و در هر حال كنايه از موجودات بسيار كوچك و كم ارزش است .
آرى اين بتها نه مبداء سودى هستند، و نه منشاء زيانى ، نه از شما دفاع ميكنند، و نه
از خويشتن ، نه حاكميت دارند و نه مالكيت حتى بر پوسته هسته خرمائى ! با اين حال
چگونه شما بيخردان آن را پرستش ميكنيد و حل مشكلاتتان را از آنها مى خواهيد؟!
سپس مى افزايد: اگر آنها را براى حل مشكلات خود بخوانيد هرگز صداى شما را نمى شنوند
(ان تدعوهم لا يسمعوا دعائكم ).
چرا كه قطعاتى از سنگ و چوب بيش نيستند جمادند و بيشعور! و به فرض كه ناله و اصرار
و الحاح شما را بشنوند هرگز توانائى پاسخگوئى به نيازهاى شما ندارند (و لو سمعوا ما
استجابوا لكم ).
چرا كه روشن شد حتى به اندازه پوست نازك هسته خرمائى مالك سود و زيانى در جهان هستى
نيستند، با اينحال چگونه انتظار داريد كه براى شما كارى صورت دهند يا گرهى را
بگشايند؟
و از اين بالاتر (روز قيامت كه مى شود
آنها پرستش و شرك شما را منكر
مى شوند (و يوم القيامة يكفرون بشرككم ).
و مى گويند: خداوندا اينها پرستش ما نمى كردند بلكه هواى نفس خويش را در حقيقت مى
پرستيدند.
اين شهادت و گواهى يا به زبان حال است كه هر كس به بتها بنگرد با گوش هوش اين سخن
را از آنان ميشنود، و يا اينكه همان خداوندى كه در آن روز اعضاء و جوارح و پوست تن
انسان را به سخن در مى آورد به آنها فرمان سخن گفتن ميدهد، تا شهادت دهند كه اين بت
پرستان منحرف اوهام و شهوات خود را در حقيقت پرستش مى كرده اند.
اين آيه شبيه چيزى است كه در آيه 28 سوره يونس آمده است ، آنجا كه مى فرمايد: و يوم
نحشرهم جميعا ثم نقول للذين اشركوا مكانكم انتم و شركائكم فزيلنا بينهم و قال
شركائهم ما كنتم ايانا تعبدون به خاطر بياوريد روزى را كه همه آنها را جمع ميكنيم
سپس به مشركان ميگوئيم شما و معبودهايتان در جاى خود باشيد (تا به حسابتان رسيدگى
شود) سپس آنها را از هم جدا ميكنيم (تا از هر يك جداگانه سوال شود) در اينجا
معبودهايشان به آنها مى گويند: شما هرگز ما را عبادت نمى كرديد؟!
جمعى از مفسران احتمال داده اند كه اين تعبيرات در مورد معبودهائى همچون فرشتگان و
حضرت مسيح (عليهالسلام ) باشد، چرا كه سخن گفتن روز قيامت تنها از آنها ساخته است و
جمله (ان تدعوهم لا يسمعوا دعائكم
) اشاره به اين است كه آنها آنچنان به خود مشغولند كه اگر آنها را
بخوانيد سخنان شما را نمى شنوند.
ولى با توجه به وسعت مفهوم و الذين تدعون من دونه ظاهر اين است كه
منظور بتها است ، به خصوص اينكه جمله (ان
تدعوهم لا يسمعوا دعائكم ) (اگر آنها را
بخوانيد صداى شما را نمى شنوند) ظاهرا مربوط به دنياست .
در پايان آيه براى تاكيد بيشتر مى فرمايد: (هيچكس
مانند خداوندى كه از همه چيز آگاه است تو را با خبر نمى سازد)
(و لا ينبئك مثل خبير).
اگر مى گويد: بتها در قيامت پرستش شما را انكار مى كنند، و از شما بيزارى مى جويند،
تعجب نكنيد، زيرا كسى از اين موضوع خبر ميدهد كه از تمام عالم هستى و ذره ذره آن
آگاه است آينده همچون گذشته و حال در پيشگاه علم او روشن و آشكار است .
گرچه مخاطب در اين جمله ظاهرا شخص پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) است ، ولى
پيداست كه نظر به همه انسانها است .
نكته :
سوء استفاده از آيات و تفسيرهاى انحرافى
گرچه در خلال تفسير آيات روشن شد كه منظور از آخرين آيه مورد بحث (ان تدعوهم لا
يسمعوا دعائكم ...) بتها است كه نه گوش شنوائى براى تقاضاهاى عابدان خود دارند، و
نه اگر ميداشتند قادر بر حل مشكلى بودند، و نه در جهان هستى سر سوزنى مالكيت و
حاكميت دارند.
ولى جمعى از وهابيين قشرى ، براى بريدن ارتباط مسلمين از پيامبر اسلام و پيشوايان
بزرگ از طريق توسل و شفاعت طلبيدن ، به اين آيه و مانند آن تمسك جسته اند، و گفته
اند قرآن مى گويد: تمام كسانى را كه غير از خدا مى خوانيد - حتى پيامبران ! - سخن
شما را نمى شنوند و اگر بشنوند اجابت نمى كنند.
و يا چنانكه در آيه 197 سوره اعراف آمده و الذين تدعون من دونه لا يستطيعون نصركم و
لا انفسهم ينصرون : كسانى را كه غير از خدا ميخوانيد
نمى توانند شما را يارى كنند و نه حتى خويشتن را در برابر مشكلات يارى دهند و مانند
اينگونه آيات .
و به اين ترتيب هرگونه توسل را به ارواح پيامبران و امامان را نفى مى كنند، و آن را
مخالف توحيد مى شمرند! در حالى كه يك نگاه ساده به آياتى كه قبل از اين آيات و بعد
از آن است براى درك اين حقيقت كافى است كه منظور از آن بتها مى باشد چرا در همه
اينها سخن از بتها در ميان است ، سخن از سنگ و چوبهائى است كه آنها را شريك خدا مى
پنداشتند و براى آنها قدرتى در برابر قدرت خدا قائل بودند.
ولى چه كسى است كه نداند انبياء و اولياء، همچون شهداى راه خدا كه قرآن با صراحت از
حيات آنها سخن مى گويد، داراى حيات برزخى هستند، و مى دانيم در حيات برزخى فعاليت
روح گستردهتر و وسيعتر است ، چرا كه از حواجب مادى و تعلقات دنيوى رهائى يافته ،
اين از يك سو.
از سوى ديگر بدون شك توسل به اين ارواح پاك نه به اين معنى است كه براى آنها در
مقابل خداوند استقلالى قائل شويم ، بلكه هدف آن است كه از آبرو جاه آنها در پيشگاه
خدا مدد بطلبيم و از احترام و عظمتى كه در درگاه خدا دارند كمك بخواهيم كه اين عين
توحيد و عبوديت پروردگار است (دقت كنيد).
بنا بر اين همانگونه كه قرآن صريحا در مساله شفاعت مى گويد آنها به اذن و فرمان خدا
شفاعت ميكنند (من ذا الذى يشفع عنده الا باذنه ): چه كسى است كه بتواند در درگاه
خدا جز به فرمان او شفاعت كند (بقره - 255) همچنين توسل به آنان نيز از همين طريق و
همين رهگذر است .
چه كسى مى تواند آيات صريح توسل را انكار كند؟ و يا آن را شرك بپندارد و در مقابل
قرآن بايستد و دم از توحيد زند؟ جز جاهلان مغرورى كه اين نغمه هاى شوم را كه منجر
به ايجاد تفرقه بين مسلمين است سر داده اند!
لذا در حالات صحابه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) ميخوانيم كه آنها در
مشكلات به كنار قبر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى آمدند، و توسل مى
جستند، و از روح پاك او در درگاه خدا يارى مى طلبيدند.
چنانكه (بيهقى
) محدث معروف اهل سنت نقل ميكند كه در زمان خليفه دوم خشكسالى و قحطى
شد، بلال به همراهى عده اى از صحابه به كنار قبر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم
) آمد و چنين گفت : (يا رسول الله استق لامتك ... فانهم قد هلكوا...) اى رسول خدا
براى امتت باران بخواه ... كه هلاك شدند.
بعضى از مفسران اهل سنت مانند (آلوسى
) احاديث زيادى در اين زمينه نقل كرده ، و پس از گفتگو و سختگيرى در
مورد اين احاديث سرانجام چنين مى گويد: بعد از تمام اين گفتگوها، من مانعى در توسل
به پيشگاه خداوند به مقام پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) نميبينم ، چه در حال
حيات و چه بعد از ممات ... سپس كسان ديگرى را كه در پيشگاه خدا مقامى دارند نيز بر
آن افزوده و اعتراف به جواز توسل به آنها ميكند.
بحث مشروح ديگرى نيز در اين زمينه در جلد چهارم صفحه 366 ذيل آيه 35 سوره مائده
داشته ايم .
آيه و ترجمه
|
يايها الناس انتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى الحميد
(15)
ان يشا يذهبكم و يات بخلق جديد
(16)
و ما ذلك على الله بعزيز
(17)
و لا تزر وازرة وزر اخرى و ان تدع مثقلة الى حملها لا يحمل منه شى ء و لو كان ذا
قربى انما تنذر الذين يخشون ربهم بالغيب و اقاموا الصلوة و من تزكى فانما يتزكى
لنفسه و الى الله المصير
(18)
|
ترجمه :
15 - اى مردم ! شما (همگى ) نيازمندان به خدا هستيد، تنها خداوند است كه بى نياز و
شايسته هرگونه حمد و ستايش است .
16 - اگر بخواهد شما را مى برد و خلق جديدى مى آورد.
17 - و اين براى خداوند غير ممكن (و مشكل ) نيست .
18 - هيچ گنهكارى بار گناه ديگرى را بر دوش نميكشد، و اگر شخص سنگين بارى ديگرى را
براى حمل گناه خود بخواند چيزى از آن را بر دوش نخواهد گرفت ، هر چند از نزديكان او
باشد، تو فقط كسانى را انذار ميكنى كه از پروردگار خود در پنهانى مى ترسند، و نماز
را بر پا ميدارند، و هر كس پاكى (و تقوى )
پيشه كند نتيجه آن به خودش باز مى گردد و بازگشت (همگان ) به سوى خدا است .
تفسير:
هيچكس بار گناه ديگرى را بر دوش نخواهد كشيد.
در تعقيب دعوت موكدى كه در آيات گذشته به سوى توحيد و مبارزه با هر گونه شرك و بت
پرستى آمده بود ممكن است اين توهم براى بعضى پيش آيد كه خداوند چه نيازى بپرستش ما
دارد كه اينهمه اصرار و تاكيد ميكند؟ لذا در آيات مورد بحث براى بيان اين حقيقت كه
ما نيازمند به عبادت او هستيم نه او نيازمند به عبادت ما، مى فرمايد: اى مردم ! شما
نيازمند به خدا هستيد و او از هر نظر بى نياز و شايسته حمد و ستايش است (يا ايها
الناس انتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى الحميد).
چه سخن مهم و پر ارزشى كه موقعيت ما را در عرصه عالم هستى در برابر هستى بخش روشن
مى سازد، و بسيارى از معماها را مى گشايد، و به سؤ الات زيادى پاسخ مى گويد.
آرى بى نياز حقيقى و قائم بالذات در تمام عالم هستى يكى است ، و او خدا است ، همه
انسانها بلكه همه موجودات سر تا پا نيازند و فقر و وابسته به آن وجود مستقل كه اگر
لحظه اى ارتباطشان قطع شود هيچند و پوچ .
همانگونه كه او نياز مطلق است انسانها فقر مطلقند، و همانگونه كه او قائم به ذات
است مخلوقات همه قائم به او هستند، چرا كه او وجودى است بى نهايت از هر نظر، و واجب
الوجود در ذات و صفات .
با اينحال او چه نيازى به عبادت ما ممكن است داشته باشد؟، اين ما هستيم كه از طريق
عبادت و اطاعت او راه تكامل را مى پيمائيم و به آن مبدء بى پايان فيض در پرتو
عبوديتش لحظه به لحظه نزديكتر مى شويم و از انوار ذات و صفاتش بهره
مى گيريم .
در حقيقت اين آيه توضيحى است براى آيات قبل كه ميفرمود: ذلكم الله ربكم له الملك
...
(اين است خداوند پروردگار شما كه مالكيت و
حاكميت در جهان هستى مخصوص او است و ديگران حتى به اندازه پوسته نازك هسته خرما از
خود چيزى ندارند).
بنا بر اين انسانها نيازمند به او هستند و نه غير او، و لذا هرگز نبايد سر تعظيم و
تسليم بر آستان غير او بگذارند، و رفع نيازمندى خود را از غير او بطلبند، كه آنها
نيز همه مانند خودش نيازمند و محتاجند، حتى بزرگداشت پيامبران الهى و پيشوايان حق
به خاطر آن است كه فرستادگان و نمايندگان اويند نه اينكه از خود استقلال دارند.
بنا بر اين او هم (غنى
) است و هم (حميد)
يعنى در عين بى نيازى آنقدر بخشنده و مهربان است كه شايسته هرگونه حمد و سپاسگزارى
است ، و در عين بخشندگى و بنده نوازى از همگان بى نياز مى باشد.
توجه به اين واقعيت دو اثر مثبت در انسانهاى مومن ميگذارد، از يك سو آنها را از
مركب غرور و خود خواهى و طغيان پياده ميكند، و به آنها هشدار ميدهد كه چيزى از خود
ندارند كه به آن ببالند، هر چه هست امانتهاى پروردگار نزد آنهاست .
و از سوى ديگر دست نياز به درگاه غير او دراز نكنند، و طوق عبوديت غير الله را بر
گردن ننهند، از رنگ همه تعلقات آزاد باشند تا همگان غلام همتشان گردند.
مؤ منان با اين ديد و جهان بينى هر چه در عالم مى بينند از پرتو وجود او ميدانند، و
هرگز توجه به اسباب آنها را از مسبب الاسباب غافل نميكند.
جمعى از فلاسفه اين آيه را اشاره به برهان معروف (فقر
و امكان ) يا
(امكان
و وجوب در مورد اثبات واجب الوجود دانسته اند، گرچه آيه در مقام بيان استدلال بر
اثبات وجود خدا نيست ، بلكه اوصاف او را بازگو ميكند ولى برهان مذكور را ميتوان به
عنوان لازمه مفاد آيه دانست .
توضيح برهان امكان و وجوب (فقر و غنى )
تمام موجوداتى كه در اين جهان مى بينيم همه روزى معدوم بوده اند سپس لباس وجود بر
تن كرده اند، و يا به تعبير دقيقتر روزى هيچ نبوده اند و سپس وجود شده اند، اين
دليل بر آن است كه آنها (معلول
) وجود ديگرى هستند و از خود هستى ندارند.
و مى دانيم هر وجود معلولى وابسته و قائم به علت خويش و سراپا نياز و احتياج است ،
و اگر آن علت نيز معلول علت ديگرى باشد او هم به نوبه خود محتاج و نيازمند خواهد
بود، و اگر اين امر تا بى نهايت تسلسل پيدا كند مجموعه اى از موجودات نيازمند و
فقير خواهيم داشت ، مسلم است كه چنين مجموعه اى هرگز وجود نخواهد يافت ، چرا كه بى
نهايت نياز، نياز است ، و بى نهايت فقر، فقر، هرگز از بى نهايت صفر عددى به وجود
نمى آيد و از بى نهايت وابسته استقلالى حاصل نمى شود.
از اينجا نتيجه مى گيريم كه سرانجام بايد به وجودى برسيم كه قائم به ذات است و
مستقل از تمام جهات ، و علت است و معلول نيست ، و او واجب الوجود است .
در اينجا اين سوال پيش مى آيد كه چرا در آيه فوق تنها سخن از انسانها و نياز آنان
به الله است ؟ در حالى كه اين فقر جنبه عمومى در عالم هستى دارد.
پاسخ اين است كه اگر انسان كه گل سر سبد موجودات اين جهان است سر تا پا نياز به او
است حال بقيه موجودات روشن است و به تعبير ديگر بقيه نيز در علت فقر كه همان امكان
وجود باشد با انسان شريكند.
سخن از خصوص انسان به خاطر اين است كه هدف اين بوده كه انسان را از مركب غرور پياده
سازد و به نيازش در همه حال و در همه چيز و در همه جا به خدا توجه دهد، همان توجهى
كه ريشه اصلى صفات فضيله و ملكات اخلاقى است ، همان توجهى كه رمز تواضع ، ترك ظلم و
ستم ، ترك غرور و كبر و نخوت ، و ترك بخل و حرص و حسد است ، و انگيزه تواضع در
برابر حق مى باشد.
در آيه بعد براى تاكيد همين فقر و نياز انسانها به او مى فرمايد
(اگر بخواهد شما را مى برد و خلق جديدى را مى آورد)
(ان يشا يذهبكم و يات بخلق جديد).
بنا بر اين او نيازى به شما و عبادتتان ندارد و اين شما هستيد كه به او نيازمنديد.
اين آيه نظير مطلبى است كه در سوره انعام آمده ، آنجا كه ميفرمايد: و ربك الغنى ذو
الرحمة ان يشاء يذهبكم و يستخلف من بعدكم من يشاء كما انشائكم من ذرية قوم آخرين :
(پروردگار تو بى نياز و مهربان است اگر
بخواهد شما را ميبرد و به جاى شما هر كس را بخواهد جانشين مى سازد، همانگونه كه شما
را از نسل اقوام ديگرى به وجود آورد)
(انعام - 133).
او نه نيازى به طاعت شما دارد و نه بيمى از گناهانتان و در عين حال رحمت واسعه او
همه شما را در بر گرفته است نه از ميان رفتن تمام جهان چيزى از عظمت او مى كاهد و
نه آفرينش اين عالم چيزى بر مقام كبريائى او افزوده .
و در آخرين آيه باز به عنوان تاكيد مجدد مى فرمايد: (و
اين كار براى خدا نا ممكن نيست
) (و ما ذلك على الله بعزيز).
آرى او هر چه را اراده كند به آن فرمان ميدهد موجود باش آن نيز بلافاصله موجود مى
شود، انسان كه سهل است اين سخن در باره تمام عالم هستى صادق است .
به هر حال اگر به شما دستور ايمان و اطاعت و پرستش ميدهد همه براى خود شما است و
سود و بركات آن عائد خود شما ميگردد.
آخرين آيه مورد بحث به پنج (نكته
) در ارتباط با آيات قبل اشاره مى كند:
نخست اينكه در آيات گذشته آمده بود كه اگر خدا بخواهد شما را مى برد و قوم ديگرى را
بجاى شما مى آورد اين سخن ممكن است براى بعضى اين سوال را به وجود مى آورد كه
مخاطبين اين آيه همه از افراد گنهكار نيستند، چرا كه در هر عصر و زمانى مؤ منان
صالحى وجود داشته و دارند، آيا ممكن است آنها نيز گرفتار عواقب گناهان ديگران شوند
و محكوم به فنا گردند؟
اينجاست كه ميفرمايد هيچ گنهكارى بار گناه ديگرى را به دوش نمى كشد (و لا تزر وازرة
وزر اخرى ).
(وزر)
به معنى سنگين است و از (وزر)
(بر وزن نظر) گرفته شده كه به معنى پناهگاه كوههاست ، و گاه به معنى مسئوليت نيز
آمده است ، چنانكه (وزير)
را از اين نظر وزير مى گويند كه بار مسئوليت سنگينى بر دوش ميكشد، موازره نيز به
معنى معاونت است چرا كه هر كسى به هنگام معاونت قسمتى از بار ديگرى را بر دوش مى
كشد.
اين جمله كه يكى از پايه هاى اساسى در اعتقادات اسلامى است در حقيقت از يكسو ارتباط
به عدل خداوند دارد كه هر كس را در گرو كار خود مى شمرد،
به سعى ها و تلاشهاى او پاداش مى دهد و به گناهان او كيفر.
و از سوى ديگر به شدت مجازات روز رستاخيز اشاره دارد كه احدى حاضر نمى شود بار گناه
ديگرى را بر دوش گيرد هر چند فوق العاده به او علاقه داشته باشد.
توجه به اين معنى تاثير زيادى در خودسازى انسانها دارد كه هر كس مراقب خويش باشد،
هرگز به بهانه اينكه اطرافيان او يا جامعه او فاسد است تن به فساد ندهد، و آلودگى
محيط را مجوزى بر آلودگى خويش نشمرد چرا كه هر كس بار گناه خود را بر دوش ميكشد.
و از سوى ديگر اين درك و ديد را به انسانها ميدهد كه حساب خداوند با جامعه ها حساب
مجموع و يكپارچه نيست ، بلكه هر كسى مستقلا مورد محاسبه قرار ميگيرد، يعنى اگر هم
در رابطه با پاكسازى خويشتن و هم مبارزه با فساد انجام وظيفه كرده باشد هيچ ترس و
وحشتى بر او نيست هر چند تمام جهانيان غير از او آلوده كفر و شرك و ظلم و گناه
باشد.
اصولا هيچ برنامه تربيتى بدون توجه دادن به اين اصل اساسى موثر نخواهد افتاد (دقت
كنيد).
در جمله دوم همين مساله را به صورت ديگرى مطرح ميكند، مى گويد:
(اگر فرد
(سنگين بارى
) ديگرى را دعوت به حمل گناهانش كند پاسخ منفى به دعوت او ميدهد و چيزى
از گناه و مسئوليت او را حمل نخواهد كرد، هر چند از نزديكان و بستگان او باشد)
(و ان تدع مثقلة الى حملها لا يحمل منه شى ء و لو كان ذا قربى ).
در حديثى آمده است كه در قيامت مادر و فرزندى را مى آورند كه هر دو بار سنگينى از
گناه بر دوش دارند، مادر از فرزند تقاضا ميكند در عوض آنهمه زحمات كه در دنيا براى
تو كشيدم مقدارى از بار مسئوليت گناه مرا را بر دوش گير، فرزند به مادر مى گويد از
من دور شو كه من از تو گرفتارترم !.
در اينجا اين سوال پيش مى آيد كه آيا اين آيه با آنچه در روايات فراوان در باره سنت
(حسنه )
و (سيئة )
وارد شده منافات ندارد؟ چرا كه اين روايات مى گويد: هر كس سنت نيكوئى بگذارد اجر
تمام كسانى كه به آن عمل كنند براى او نوشته خواهد شد بى آنكه از پاداش آنها كاسته
شود، و كسى كه سنت بدى بگذارد وزر كسانى كه به آن عمل كنند بر او خواهد بود بى آنكه
از گناه آنها كاسته شود.
ولى با توجه به يك نكته پاسخ اين سوال روشن ميشود و آن اينكه در صورتى گناه كسى را
بر ديگرى نمى نويسند كه هيچ دخالتى در آن نداشته باشد، اما اگر از طريق ايجاد سنت ،
يا معاونت و كمك ، يا تشويق و ترغيب ، سهمى در ايجاد آن عمل داشته باشد، مسلما عمل
او محسوب ميشود، و در آن شريك و سهيم است .
بالاخره در سومين جمله پرده از اين حقيقت بر ميدارد كه انذارهاى پيامبر (صلى الله
عليه و آله و سلم ) تنها در دلهاى آماده اثر ميگذارد ميفرمايد:
(تو فقط كسانى را انذار ميكنى كه از پروردگار خود در غيب و پنهانى مى
ترسند و نماز را بر پا مى دارند)
(انما تنذر الذين يخشون ربهم بالغيب و اقاموا الصلاة ).
تا در دلى خوف خدا نباشد، و در نهان و آشكار احساس مراقبت يك نيروى معنوى بر خود
نكند، و با انجام نماز كه قلب را زنده ميكند و به ياد خدا ميدارد به اين احساس
درونى مدد نرساند، انذارهاى انبياء و اولياء بى اثر خواهد بود.
در آغاز كار كه انسان هيچ عقيده اى را انتخاب نكرده و ايمان نياورده اگر روح حقجوئى
و حقطلبى نداشته باشد و احساس مسئوليت در برابر شناخت واقعيتها نكند، گوش به دعوت
انبياء فرا نخواهد داد، و در آيات پروردگار در جهان هستى نمى انديشد!
در جمله چهارم باز به اين حقيقت بر ميگردد كه خدا از همگان بى نياز است و مى
افزايد:
(هر كس پاكى و تقوى پيشه كند نتيجه اين
پاكى به خود او باز ميگردد) (و من تزكى
فانما يتزكى لنفسه ).
و سرانجام در پنجمين و آخرين جمله هشدار ميدهد كه اگر نيكان و بدان به نتائج اعمال
خود در اين جهان نرسند مهم نيست چرا كه (بازگشت
همگى به سوى خدا است ) و سرانجام حساب همه
را خواهد رسيد! (و الى الله المصير).
آيه و ترجمه
|
و ما يستوى الاعمى و البصير
(19)
و لا الظلمات و لا النور
(20)
و لا الظل و لا الحرور
(21)
و ما يستوى الاحياء و لا الاموت ان الله يسمع من يشاء و ما انت بمسمع من فى القبور
(22)
ان انت الا نذير
(23)
|
ترجمه :
19 - نابينا و بينا هرگز مساوى نيستند.
20 - و نه ظلمتها و روشنائى !
21 - و نه سايه (آرامبخش ) و باد داغ و سوزان !
22 - و هرگز مردگان و زندگان يكسان نيستند، خداوند پيام خود را به گوش هر كس بخواهد
ميرساند و تو نميتوانى سخن خود را به گوش آنها كه در قبرها خفته اند برسانى !
23 - تو فقط انذار كننده اى (و اگر ايمان نياورند نگران نباش وظيفه ات را انجام ده
).
تفسير:
نور و ظلمت يكسان نيست ! به تناسب بحثهائى كه پيرامون ايمان و كفر در آيات گذشته
بود، در
مورد بحث چهار مثال جالب براى مومن و كافر ذكر مى كند كه آثار
(ايمان ) و
(كفر)
به روشنترين وجه در آن مجسم شده است :
در نخستين مثال (كافر)
و (مؤ من )
را به (نابينا)
و (بينا)
تشبيه كرده مى گويد: (هرگز اعمى و بينا
مساوى نيستند) (و ما يستوى الاعمى و
البصير).
ايمان نور است و روشنى بخش ، و به انسان در جهان بينى ، و اعتقاد، و عمل ، و تمام
زندگى روشنائى و آگاهى ميدهد، اما كفر ظلمت است و تاريكى ، و در آن نه بينش صحيحى
از كل عالم هستى است ، و نه از اعتقاد درست و عمل صالح خبرى .
قرآن مجيد در آيه 257 سوره بقره در همين زمينه حق مطلب را ادا كرده مى گويد: الله
ولى الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الى النور و الذين كفروا اوليائهم الطاغوت
يخرجونهم من النور الى الظلمات اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون :
(خداوند ولى و راهنما و سرپرست مومنان است ، آنها را از تاريكيها به
روشنائى ، هدايت ميكند، اما ولى و سرپرست كافران طاغوت است كه آنها را از روشنائى
به ظلمتها مى كشاند، آنها اصحاب دوزخند، و جاودانه در آن مى مانند)!
و از آنجا كه چشم بينا به تنهائى كافى نيست بايد روشنائى و نورى نيز باشد، تا انسان
با كمك اين دو عامل موجودات را مشاهده كند، در آيه بعد مى افزايد:
(و نه تاريكها با نور برابرند)
(و لا الظلمات و لا النور).
چرا كه تاريكى منشاء گمراهى است ، تاريكى عامل سكون و ركود است ، تاريكى عامل انواع
خطرات ميباشد، اما نور و روشنائى منشاء حيات و زندگى و حركت و جنبش و رشد و نمو و
تكامل است كه اگر نور از ميان برود تمام انرژيها در جهان خاموش مى شوند، و مرگ
سراسر عالم ماده را فرا مى گيرد، و چنين است نور ايمان در جهان معنى كه عامل رشد و
تكامل و سبب حيات و حركت مى باشد.
سپس مى افزايد: هرگز سايه (آرام بخش ) با باد داغ و سوزان يكسان نيستند (و لا الظل
و لا الحرور).
مؤ من در سايه ايمانش در آرامش و اءمن و امان به سر ميبرد، اما كافر به خاطر كفرش
در ناراحتى و رنج مى سوزد.
(راغب )
در (مفردات
) مى گويد: (حرور)
(بر وزن قبول ) به معنى باد داغ و سوزان است (بادى مرگبار و خشك كننده ).
بعضى آن را به معنى باد سموم دانسته اند و بعضى به معنى شدت حرارت آفتاب .
زمخشرى در كشاف مى گويد (سموم
) به بادهاى موذى و كشنده اى مى گويند كه در روز مى وزد، اما
(حرور) به همين بادها گفته مى
شود اعم از اينكه در روز باشد يا در شب ، به هر حال چنين بادى كجا و سايه خنك و
نشاط آفرين كه روح و جسم انسان را نوازش مى دهد كجا؟
و سرانجام در آخرين تشبيه مى گويد: (و
هرگز زندگان و مردگان يكسان نيستند! (و ما يستوى الاحياء و لا الاموات ).
مؤ منان زندگانند، و داراى تلاش و كوشش و حركت و جنبش ، رشد و نمو دارند، شاخه و
برگ و گل و ميوه دارند، اما كافر همچون چوب خشكيده اى است كه نه طراوتى ، نه برگى ،
نه گلى و نه سايه دارد و جز براى سوزاندن مفيد نيست .
در آيه 122 سوره انعام ميخوانيم اءو من كان ميتا فاحييناه و جعلنا له نورا يمشى به
فى الناس كمن مثله فى الظلمات ليس بخارج منها: (آيا
كسى كه مرده بود و ما او را زنده كرديم ، و نورى براى او قرار داديم كه در ميان
مردم با آن راه برود، همچون كسى است كه تا ابد در ظلمات غوطه ور
است ، و هرگز از آن خارج نمى شود؟!
و در پايان آيه مى افزايد: خداوند هر كس را بخواهد شنوا مى سازد تا دعوت حق را به
گوش جان بشنود، و به نداى مناديان توحيد لبيك گويد (ان الله يسمع من يشاء).
و تو هرگز نمى توانى سخن خود را به گوش مردگانى كه در قبرها خفته اند برسانى ! (و
ما انت بمسمع من فى القبور).
فرياد تو هر قدر رسا، و سخنانت هر اندازه دلنشين ، و بيانت هر مقدار گويا باشد،
مردگان از آن چيزى درك نمى كنند، و كسانى كه بر اثر اصرار در گناه و غوطه ور شدن در
تعصب و عناد و ظلم و فساد روح انسانى خود را از دست داده اند مسلما آمادگى براى
پذيرش دعوت تو ندارند.
بنا بر اين از عدم ايمان آنها نگران نباش ، و بيتابى مكن ، وظيفه تو ابلاغ و انذار
است تو تنها بيم دهنده اى (ان انت الا نذير).
نكته ها:
1 - آثار ايمان و كفر
ميدانيم قرآن براى مرزهاى جغرافيائى و نژادى و طبقاتى و مانند آن كه انسانها را از
يكديگر جدا ميكند اهميتى قائل نيست ، تنها مرز را مرز ايمان و كفر شمرده است ، و به
اين ترتيب تمام جامعه انسانى را به دو گروه (مؤ
من ) و (كافر)
تقسيم مى كند.
قرآن در معرفى ايمان در موارد متعددى آن را تشبيه به
(نور) كرده است ، و
(كفر)
را به ظلمت و تاريكى و اين تشبيه زنده ترين معرف براى
برداشتى است كه قرآن از كفر و ايمان دارد.
ايمان يك نوع درك و ديد باطنى است ، يك نوع علم و آگاهى تواءم با عقيده قلبى و جنبش
و حركت است ، يك نوع باور كه در اعماق جان انسان نفوذ ميكند و سرچشمه فعاليتهاى
سازنده مى شود.
اما كفر، جهل است و ناآگاهى و ناباورى كه نتيجه آن عدم تحريك و فقدان احساس مسئوليت
و حركتهاى شيطانى و مخرب است .
اين را نيز ميدانيم كه (نور)
در جهان ماده مبداء هرگونه حيات و حركت و نمو و رشد در انسان و حيوان و گياه است ،
و به عكس ظلمت و تاريكى عامل خاموشى و خواب ، و در صورت ادامه موجب مرگ و نابودى
حيات است .
بنا بر اين جاى تعجب نيست كه در آيات فوق يكجا (ايمان
) و (كفر)
به (نور)
و (ظلمت )
و جاى ديگر به (حيات
) و (مرگ
) يكجا به سايه آرام بخش و باد سموم و جاى ديگر
(مؤ من ) و
(كافر) به
(بينا) و
(نابينا) تشبيه گرديده است .
و همه گفتنيها در ضمن اين چهار تشبيه بيان شده .
راه دور نرويم هنگامى كه با يك فرد مؤ من نشست و برخاست ميكنيم اثر اين نور را در
تمام وجودش احساس مى نمائيم ، افكارش روشنى بخش است ، سخنانش درخشنده است ، اعمال و
اخلاقش ما را به حقيقت زندگى و حيات واقعى آشنا مى سازد.
اما (كافر)
از تمام وجودش ظلمت مى بارد، جز به منافع مادى و زودگذر خويش نمى انديشد، فضا و افق
فكرش از محدوده زندگى شخصيش فراتر نمى رود، در لابلاى شهوات غوطه ور است ، و
همنشينى او قلب و روح انسان را
در امواج ظلمات فرو مى برد كه :
و به اين ترتيب آنچه را كه قرآن در اين آيات بيان كرده به طور محسوس و ملموس قابل
درك است .
2 - آيا مردگان حقيقتى را درك نمى كنند؟
با توجه به آنچه در آيات فوق آمده دو سؤ ال مطرح مى شود:
نخست اينكه : چگونه قرآن مى گويد: تو نمى توانى صداى خود را به گوش مردگان برسانى ؟
با اينكه در حديث معروفى آمده است كه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) در روز
جنگ بدر دستور داد اجساد كفار را بعد از پايان جنگ در چاهى بيفكنند، سپس آنها را
صدا زد و فرمود: هل وجدتم ما وعد الله و رسوله حقا؟ فانى وجدت ما وعدنى الله حقا!:
آيا شما آنچه را كه خدا و رسولش وعده داده بود به حق يافتيد؟ من كه آنچه را خداوند
به من وعده داده بود به حق يافتم .
در اينجا عمر اعتراض كرد و گفت اى رسول خدا! چگونه با اجسادى سخن ميگوئى كه روح در
آن نيست ؟!
پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: ما انتم باسمع لما اقول منهم ، غير
انهم لا يستطيعون ان يردوا شيئا!: شما سخنان مرا از آنها بهتر نمى شنويد، چيزى كه
هست آنها توانائى پاسخگوئى را ندارند.
و يا اينكه يكى از آداب ميت اينست كه عقائد حق به او تلقين داده شود، اين با آيات
مورد بحث چگونه سازگار است ؟
پاسخ اين سوال با توجه به يك نكته روشن مى شود و آن اينكه آيات مورد
بحث سخن از عدم درك مردگان به طور عادى و طبيعى مى گويد، اما روايت جنگ بدر يا
تلقين ميت مربوط به شرائط فوق العاده است كه خداوند سخنان پيامبرش را به طور فوق
العاده به گوش آن مردگان مى رساند.
به تعبير ديگر ارتباط انسان در جهان برزخ با عالم دنيا قطع ميشود جز در مواردى كه
خداوند فرمان ميدهد اين ارتباط برقرار گردد، به همين دليل در شرايط عادى ما نمى
توانيم ارتباط با مردگان پيدا كنيم .
سوال ديگر اينكه : اگر صداى ما به گوش مردگان نميرسد سلام بر پيامبر (صلى الله عليه
و آله و سلم ) و امامان (عليهمالسلام ) و توسل به آنها و زيارت قبورشان و تقاضاى
شفاعت از آنان در پيشگاه خدا چه مفهومى دارد؟
جمعى از وهابيها كه عموما به جمود فكرى معروفند نيز با تكيه بر همين پندار از ظواهر
ابتدائى بى آنكه آيات ديگر قرآن را بررسى كنند، و براى احاديث بسيارى كه از پيامبر
(صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل شده وقعى بنهند، مساله توسل را نفى كرده ، و به
گمان خود خط بطلان بر آن كشيده اند.
پاسخ اين سوال نيز از آنچه در پاسخ سوال اول گفتيم روشن ميشود، زيرا حساب پيامبر
(صلى الله عليه و آله و سلم ) و مردان خدا از ديگران جدا است ، آنها همانند شهداء
(بلكه در صف مقدم بر آنان ) قرار دارند و زندگان جاويدند، و به مصداق احياء عند
ربهم يرزقون از روزيهاى پروردگار بهره ميگيرند و به فرمان خداوند ارتباط خود را با
اين جهان حفظ مى كنند، همانگونه كه در اين جهان مى توانند با مردگان - همچون كشتگان
بدر - ارتباط برقرار سازند.
روى همين جهت در روايات فراوانى كه در كتب اهل سنت و شيعه آمده است مى خوانيم :
پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) و امامان (عليهمالسلام ) سخن كسانى را كه از
دور و نزديك بر آنها سلام مى فرستند، مى شنوند، و به آنها پاسخ مى گويد، و حتى
اعمال امت
را بر آنها عرضه مى دارند.
قابل توجه اينكه ما ماءموريم كه در تشهد نماز سلام بر پيامبر (صلى الله عليه و آله
و سلم ) بفرستيم و اين اعتقاد همه مسلمين اعم از شيعه و اهل سنت است ، چگونه ممكن
است او را مخاطب سازيم به چيزى كه هرگز آن را نمى شنود؟!
در روايات متعددى در صحيح مسلم از ابو سعيد خدرى و ابو هريره از شخص پيامبر (صلى
الله عليه و آله و سلم ) نقل شده كه فرمود: لقنوا موتاكم لا اله الا الله : مردگان
خود را تلقين لا اله الا الله كنيد.
| 
