و من يستنكف عن عبادته و يستكبر فسيحشرهم اليه جميعا. در قيامت عذاب دردناكى در انتظارشان خواهد بود. از نظر ما آيه فاءما الذين آمنوا و عملوا الصالحات تفسيرى ندارد؛ زيرا روشن تر از آن است كه تفسير شود، حتى اين سخن من : در قيامت عذاب دردناكى در انتظارشان خواهد بود، از باب خالى نبودن عريضه بود؛ چنان كه خواننده عزيز خود ملاحظه كرده است . البته ، تنها من اين كار را نكردم ، بلكه مفسران ديگر نيز چنين كرده اند. استاد مفسران طبرى گفته است : ((لن يستنكف ؛ يعنى لن ياءنف ... و من يستنكف ؛ يعنى من يتعاظم .)) فيلسوف مفسران ، رازى گفته است : ((لن يستنكف ))، زجاج گفته است : ((اءى لن ياءنف ... و من يستنكف ، المعنى : من استنكف )) تا آخر آيه 173. از اين قبيل زياد است . اين تفسيرها در واقع مصداق اين سخن شاعر است كه و فسر الماء بعد الجهد بالماء؛ آب را پس از مدت ها تلاش ، به خود آب تفسير كردند.
اين مفسران بدان جهت ، عمل فوق را انجام داده اند كه به گمان آنها، مفسر قرآن بايد هر چه را كه در قرآن آمده ، تفسير كند، هر چند معناى آن چيز روشن باشد. آنان از سخن خود در تفسير آيه منه آيات محكمات هن اءم الكتاب و اءخر متشابهات غافل شدند كه محكمات ، يعنى واضحات ؛ اما واضحاتى كه توضيح آنها از مشكل ترين مشكلات است .

بر شما حجتى آمد

يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءكُم بُرْهَانٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُّبِينًا (174)فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ بِاللّهِ وَاعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا (175)
اى مردم ! از جانب پروردگارتان بر شما حجتى آمد و براى شما نورى آشكار نازل كرده ايم . (174) اما آنان را كه به خدا ايمان آورده اند و به او توسل جسته اند به آستان فضل و رحمت خويش در آورد و به راهى راست هدايت كند. (175)

واژگان :

برهان : حجت .
مراد از نور در اين جا قرآن است .
اعتصام به الله : يعنى به خاطر او كار بد را انجام ندهند.
مراد از صراط مستقيم دى استوار است .

اعراب :

((صراطا)) مفعول دوم است براى ((يهديهم ))؛ چرا كه به معناى ((يعرفهم )) است . ((اليه )) متعلق است به ((مستقيم ))، نه به ((يهديهم )) و يا اين كه متعلق به محذوف و حال از ((الصراط)) مى باشد و معناى آن اين است : يهديهم الله صراطا مؤ ديا اليه تعالى .

تفسير :

يا اءيها الناس قد جاءكم برهان من ربكم و اءنزلنا اليكم نورا مبينا. در آيات پيشين دلايلى عليه يهود و نصارا بيان شد. خداوند پس ‍ از آن كه حجت را بر همگان تمام مى كند، مردم را به ايمان آوردن به محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) و قرآن كريم فرا مى خواند. مفسران بر اين موضوع وحدت نظر دارند كه مراد از برهان ، محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) و مراد از نور مبين ، قرآن است . و هر كدام از سنت محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) و كتاب خدا، دليلى قاطع است براى اثبات حق و ابطال باطل ، و نيز نور آشكارى است كه رهنمون مى شود به آنچه استوار است ؛ زيرا اين دو، تنها آنچه را از سوى خدا وحى شده بيان مى كنند. قل ما كنت بدعا من الرسل و ما اءدرى ما يفعل بى و لابكم ان اءتبع الا ما يوحى الى و ما اءنا الا نذير مبين ؛⁽³¹⁴⁾ بگو: من نو آمده اى از پيامبران نيستم و نمى دانم كه بر من ، يا بر شما چه خواهد رفت . من از چيزى ، جز آنچه به من وحى مى شود، پيروى نمى كنم و من جز بيم دهنده آشكار نيستم . قل ان كنتم تحبون الله فاتبعونى يحببكم الله ؛⁽³¹⁵⁾ بگو: اگر شما خدا را دوست مى داريد، از من پيروى كنيد تا خدا شما را دوست بدارد.
اما دليل بر اين كه سنت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و قرآن كريم ، وحى خدا و برهان و نور مى باشند، به چند كلمه اى كه در تفسير يكى از آيات گفته مى شود، خلاصه نمى شود. دانشمندان در اين باره صدها كتاب نوشته اند. مقدارى از مطالب آنها را در لابه لاى اين تفسير يادآورى كرديم و مقدارى را هم به مناسبت هاى ديگر يادآورى خواهيم كرد و بر جوينده حق است كه تحقيق و تفحص كند. البته ، ما يك چيز را از اين جوينده حق تقاضا داريم كه نبايد از آن غفلت كند و آن اين كه تعاليم قرآن را با تعاليم كتابهاى اديان ديگر مقايسه كند و نيز تاريخ قرآن را با تاريخ كتابهاى ديگر و مراحلى كه در طى قرن ها و نسل ها پشت سر گذشته اند، بسنجد. همچنين و به ويژه درباره تعداد انجيل ها و انتشار آن و اين كه در قرن اول و قرن دوم ميلادى چند تا بوده اند، تحقيق كند. و نيز جستجو كند كه چرا مجمع مسكونى در شهر ((نيكايا)) در سال 325 ميلادى تشكيل شد و 2040 اسقف به عنوان نمايندگان كليساهاى جهان مسيحيت در آن شركت كردند و در اين مجمع چه كارى انجام شد؟ و آيا تمام اسقف ها وحدت نظر داشتند كه عيسى خداست و يا اين كه عده اى از آنان معتقد بودند كه او بشرى است آفريده شده و دسته اى گفتند: او خداست ؟ و نيز آيا اين مجمع درباره عنصر سوم ، يعنى روح القدس به بحث پرداخت و خدايى او را تصويب كرد، يا اين كه خدايى اين عنصر را مجمعى به تصويب رسانيد كه در ((قسطنطنيه )) در سال 381 ميلادى تشكيل شد و پيش از اين تاريخ كسى اين عنصر را نمى شناخت ؟
ما از جستجوگر حق مى خواهيم كه درباره مطالب فوق به تحقيق و كاوش بپردازد و به هر نتيجه اى كه پس از تحقيق رسيد ما با او همراه خواهيم بود.
فاءما الذين آمنوا بالله واعتصموا به فسيدخلهم فى رحمة منه و فضل و يهديهم اليه صراطا مستقيما. ضماير سه گانه ((به ))، ((منه )) و ((اليه )) به الله بر مى گردند. برخى از مفسران ميان ((رحمت )) و ((فضل )) فرق گذاشته اند؛ بدين ترتيب كه رحمت در دنيا و فضل در آخرت است . ديگرى به نقل از ابن عباس گفته است : رحمت ، عبارت از بهشت و فضل چيزى است كه نه چشمى آن را ديده و نه گوشى شنيده است . اشكالى كه بر اين گوينده وارد مى باشد آن است كه وى به جاى اين كه ميان رحمت و فضل فرق بگذارد، آنها را جمع كرده است ؛ زيرا اين وصف ، عينا همان وصف بهشت است . لكن ما هيچ گونه فرقى ميان رحمت و فضل نمى بينيم . (اگر بگوييد: چرا بر يكديگر عطف شده است ؟ مى گوييم :) در صحت عطف اختلاف لفظى كافى است . در زبان عربى ، عطف برخى از الفاظ مترادف بر يكديگر، هم زياد است و هم نيكو و از آن به نام عطف تفسيرى ياد مى شود.
معناى آيه به طور كلى اين است : كسى كه به خدا ايمان آورد و تنها به او تكيه كند، در دنيا و آخرت از فضل و رحمت او برخوردار خواهد بود. در دنيا خداوند به او توفيق مى دهد كه راه هدايت و راهى را كه به سوى حق مى انجامد، در پيش گيرد و ابدا از آن منحرف نشود. اما در آخرت ، وى در آسايش و روزى و بهشت پر نعمت خواهد بود. كوتاه ترين تفسير براى اين آيه سخن اميرالمومنين على (عليه السلام ) است : ((پروردگارى مهربان و دينى استوار)). هر انسانى با آنچه بر مى گزيند خواهد بود.

خدا درباره كلاله برايتان فتوا مى دهد

يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلاَلَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَآ إِن لَّمْ يَكُن لَّهَا وَلَدٌ فَإِن كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِن كَانُواْ إِخْوَةً رِّجَالاً وَنِسَاء فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ أَن تَضِلُّواْ وَاللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ (176)
از تو فتوا مى خواهند، بگوى كه خدا درباره كلاله برايتان فتوا مى دهد: هرگاه مردى كه فرزندى نداشته باشد بميرد و او را خواهرى باشد، به آن خواهر نصف ميراث او مى رسد. اگر خواهر را نيز فرزندى نباشد، برادر از او ارث مى برد. اگر آن خواهران دو تن بودند، دو ثلث دارايى را به ارث مى برند. و اگر چند برادر و خواهر بودند، هر مرد برابر دو زن مى برد. خدا براى شما بيان مى كند تا گمراه نشويد و او از هر چيزى آگاه است . (176)

اعراب :

((فى الكلالة )) متعلق به ((يفتيكم )) است ، نه به ((يستفتونك ))؛ چنان كه برخى گفته اند. ((امرؤ )) فاعل است براى فعل محذوف و در تقدير ((ان هلك امرؤ هلك )) مى باشد. اين محذوف ذكرش جايز نيست ؛ زيرا فعل موجود جانشين آن است . جمله ((ليس له ولد)) حال از ضمير ((هلك )) است . ((و له اخت )) نيز جمله حاليه است . ((و هو يرثها))، جمله اى مستاءنفه است و محلى از اعراب ندارد. مفسران و نحويان در مورد اعراب ((فان كانتا اثنتين )) و اعراب ((و ان كانوا اخوة )) اختلاف دارند. سبب اختلاف آن است كه الف ((كانتا)) ضميرى است كه به ((اءختان )) بر مى گردد و واو ((كانوا)) به ((اخوة ))؛ چنان كه از سياق فهميده مى شود. بنابراين ، معنايش اين مى شود: فان كانت الاءختين اءختين و يا الاثنتين اثنتين و ان كانت الاخوة اخوة ... ترديدى نيست كه قرآن از چنين سخنى منزه است .
براى درستى اين عبارت ، وجود زيادى را ذكر نموده اند. بهترين آنها، به گمان من ، چيزى است كه صاحب البحر المحيط گفته است : مرجع ضمير ((كانتا))، ((وارثتان )) است نه ((اختان )) و سياق كلام دلالت بر اين مطلب مى كند. صفت ((اثنتين )) حذف شده و صفت و موصوف خبر ((كانتا)) مى باشد و تقدير آن چنين است : فان كانت الوارثتان اثنتين من الاخوات ؛ يعنى دو خواهر باشند. اين ، سخن درستى است ؛ زيرا ((وارثتان )) اعم از دو خواهرند، به عنوان نمونه : گاهى دو دختر، گاهى دو جده ، گاهى دو عمه و گاهى دو خاله اند. همچنين ضمير ((كانوا)) به ((ورثه )) بر مى گردد. و معناى آن اين است : اگر ورثه برادران ميت باشند.
((رجالا و نساء)) بدل از ((اخوة )) مى باشند و اين نوع بدل را بدل مفصل از مجمل مى نامند. ((اءن تضلوا)) بنا بر حذف مضاف ، مفعول لاجله و تقدير آن يبين الله لكم مخافة ضلالكم است .

تفسير :