تفسير قرآن شريف طباطبائى يزدى .

(م 1395 ه ق ). مـؤلـف آن سـيـد ضـيـاالـديـن بـن سـيـد على بن مرتضى طباطبائى يزدى ابن سيد على يزدى سياست مدار معروف يكى از كاوشگران فارسى قرآن مجيد در قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى و شيوه ى استدلالى شامل بخشى از قرآن كريم , سوره هاى ((ياسين )), ((تكوير)) و ((توحيد)) مى باشد اين تفسير شريف قرآن در سال1374 چاپ سنگى شده است ((634)).

تفسير سوره هائى از قرآن آيت اللّه اراكى .

(م 1395 ه ق ). مـؤلـف آن مـرحـوم آيـت اللّه حـاج آقـا حسن اراكى يكى ار اعيان تفسيرى قرن چهاردهم هجرى مى باشند.
آن مرحوم يكى از اساتيد بزرگ حوزه علميه قم بودند تفسير سوره حمد ايشان توسط حجة الاسلام و المسلمين آقاى شيخ رضا استادى , به چاپ رسيده است .
ايشان كتاب هاى خطى خود را وقف كتابخانه آستان قدس رضوى و نسخه هاى چاپى را به كتابخانه مسجد اعظم قم اهدا نموده اند ((635)).
مؤلف محترم پيرامون سوره حمد مطالب را به رشته ى تحرير در آورده است كه پس از فوت ايشان توسط دانشمند محترم حجة الاسلام و المسلمين آقاى رضا استادى تنظيم و منتشر شده است .
آن مرحوم تعداد دو هزار جلد كتاب چاپى نفيس خود را اهدا به كتابخانه مسجداعظم قم نموده اند و كتاب هاى خطى خويش را نيز به كتابخانه آستان قدس رضوى وقف نموده اند كه خداوند متعالى قبول و وسيله ى مغفرت و شفاعت او قرار دهد.

الفرقان روحانى نجف آبادى .

(تاليف 1395 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم جليل آقاى روحانى نجف آبادى يكى از اعيان تفسيرى در قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
ايـن تفسير در زبان عربى و در 22 جلد قرار گرفته است , تفسيرى است كه در آغازپس از ذكر آيه مـعـنـاى آن را تـوضيح مى دهد سپس بحث هاى موضوعى مناسب آيه راتشريح مى كند و در پايان عنوانى دارد ((فى دلاله آلايه )) كه پيام آيه را تشريح و چنانچه روايتى از طريق اهل بيت عامه وارد باشد نقل مى كند.
روش مفسر, مختصر و بيشتر در اطراف آيه با پرداختن به موضوعات مناسب باآيه است .
در ايـن بـحـث هـا بـه نـظريات فرقه ها و نحله ها اشاره دارد, مثلا در بحث ملائكه نظريه معتزله و حشويه را تنها نقل مى كند به بحث هاى فقهى و اصولى و اخلاقى و گاه فلسفى پرداخته است .
همچنين شان نزولها و قصص و ارتباط با آيه را عنوان كرده است .
دو جلد اين تفسير در نجف توسط منشورات جامع النجف الدينيه , به چاپ رسيده و بقيه مجلدات به صورت تايپ دستى در ايران انجام شده است ((636)).
معظم له تاليفات سودمندى دارند از آن ميان .
1ـ ارمغان فريد 2ـ قانون اساسى اسلام 3ـ ترجمه مفتاح الابواب يا تاريخ باب بها:كه در سال 1334 چاپ شده است 4ـ راه بزرگوارى كه در سال 1336 به طبع رسيده است 5ـ دشمنى خويشاوندان 6ـ ملاحظات الفريد على فرائد الوحيد 7ـ تفسير سوره اسرا ومؤمنون ((637)).
تـفـسير سور حديد, صف , تغابن و رساله اى در ولايت , تهران , برهان 1364 ش ,178 ش كتابشناس علوم قرآن ص 257.
تفسير سوره اسرا, مومنون , ملك , تهران نداى جديد, 1366 ش , ص 384.
تفسير سوره مباركه جمعه و تفسير سوره كريمه منافقون تهران , صبا 1364 ش ,ص 14.
تفسير سوره حمد, قم , حكمت , ص 200.
تفسير سوره حشر, تهران 1396 ق / 1354 ش , 97 + 119 ص , كتابشناسى علوم قرآن ص 90.

ديوان دين در تفسير قرآن مبين مرحوم نوبخت .

(م 1395 ه ق ). مـؤلف آن حبيب اللّه نوبخت مؤلف فلسفه فليزفى نوين اراده و نژاد كه چاپ اول آن در تاريخ 1334 انـجـام گـرفته است اين كتاب در سه جلد قرار دارد كه در تاريخ 1353 ه ش چاپ و منتشر شده است .

تفسير جمعه آية اللّه العظمى ميلانى .

(م 1395 ه ق ). آيـة اللّه الـعـظـمـى حـاج سـيد محمد هادى ميلانى يكى از فقهاى نامدار شيعه و يكى ازمفسران عاليقدر در نيمه دوم قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
شرح زندگى ايشان را در ج 2 فق هاى نامدار شيعه آورده ايم در اينجا فقط به جنبه تفسيرى ايشان اشاره مى نمائيم آن فقيد سعيد به تلاوت قرآن مجيد و تدبر در آيات آن , وتدريس تفسير در عرض تـدريس فقه و اصول عنايت و اهتمام خاصى داشتند و درمدرسه علوى كه با اشراف و نظارت وى تاسيس و اداره مى شد براى نخستين بار در مشهد برنامه تفسيرى گنجانيده شده بود و در حوزه كـربـلا نيز درس تفسيربرقرار و تعداد كثيرى از فضلا از بياناتشان استفاده مى نمودند و برخى آنها رامى نوشتند كه تفسير سوره جمعه و تفسير سوره تغابن از آن دروس به چاپ رسيده است علاوه بر آن , ايشان از اغلب جلساتى كه با علماى اعلام بويژه در تابستانها باحضور علامه طباطبائى صاحب الميزان منعقد مى شد پيرامون مبانى آيات كريمه ,مباحثات ارزنده اى داشتند.
ايشان گاهى با فرزندان خويش نيز, مطالب تفسيرى جالبى مطرح مى نمودند تابدينوسيله آنان را بـه كـارهاى تفسيرى مفيدترى واداشته باشند از جمله اينكه روزى سرسفره مى پرسند معناى آيه كـريـمـه ((انـى مـغلوب فانتصر)) چيست ؟ يكى از حاضران پاسخ ‌دادند پذيرفته نشد يكى ديگر از حـاضـران اظهار نمود: شايد تعبير حضرت نوح (ع )ننتصر براى افاده شدت ارتباط مرسل و رسول اسـت كـه شكست رسول همان شكست مرسل است عرض مى نمايد: خدايا من كه رسول تو هستم مـغـلـوب شـدم پس پيروزم گردان ايشان مى فرمودند آنچه به نظر مى رسد همين است بنابراين خواندن اين دعا درنماز بى مورد است .
تـالـيـف آيات قرآنى و گردآورى آن بر اساس موجود بين الدفيتن حاكى از اراده ازلى و علم الهى است كه قرآن گفته است :((ان علينا جمعه و قرانه ))آيه 17 سوره قيامة )). 2ـ مـفـسـر در تـمـام آيـات به مسئله ولايت اهميت خاصى قائل شده است آن هم ولايت على بن ابـيطالب (ع ) و امامان معصومى كه از نسل پاك او هستند ولايت رالازمه ى ايمان بلكه از اركان آن داشته است .
3ـ سـعـى مـؤلـف بـر آنـسـت كـه در تفسير آيات آرا و نظريه هاى مختلف را بازگونمايد و اخبار گوناگونى كه در مورد آيه ى مورد اختلاف رسيده است بيان نمايد و از اين قبيل مزايا ((638)).

آثار و تاليفات :.
1ـ غرر الفوائد در حواشى بردرر الفوائد مرحوم حائرى .
2ـ حاشيه برتقريرات منظومه حاج سيد ابوالحسن رفيعى آثار و تاليفات ديگر نيزمى باشد.
3ـ رساله اى در عدم جواز رجوع به حكام جور.
4ـ حواشى بر سيوطى .
5ـ تقريرات نكاح مرحوم حائرى .

آيات برگزيده سيد محمد خامنه اى .

(چاپ 1396 ه ق ). مـؤلف محترم آن دانشمند و محقق بزرگوار حجة الاسلام و المسلمين سيد محمدخامنه اى يكى از دانشوران و فضلاى ارزشمند و از كاوشگران معارف قرآنى در قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
1ـ ايـن مـحـقق ارزشمند آثار و تاليفاتى در زمينه ى قضا و مسائل حقوقى و فقهى به چاپ رسانده اسـت از آثار قرآنى او آيات برگزيده پيرامون بررسى هاى قرآنى است كه دردو جز توسط انتشارات بعثت به سال 1355 ه ش چاپ و انتشار يافته است ((639)).

تفسير آية اللّه سيد ابوالحسن رفيعى .

(م 1396 ه ق ). مـؤلـف آن فيلسوف عاليقدر آية اللّه سيد ابوالحسن بن سيد ابراهيم رفيعى قزوينى يكى از مشاهير حكما و مراجع تقليد و از اعلام تفسيرى در قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
مـعـظـم لـه كـه در 1306 ه ق در قزوين متولد گرديده است پس از طى تحصيلات مقدماتى در قزوين از محضر آية اللّه مؤسس حوزه ى علميه آقاى حائرى و ميرزا حسن كرمانشاهى و ميرزا هاشم اشكورى تلمذ نموده است و خود يكى از قله هاى رفيع حكمت و فلسفه گرديده است و شاگردانى امثال امام خمينى (ره ) را در مكتب فلسفه خود پرورانده است .
تفسير او شامل مجموعه اى از آيات قرآن كريم از سوره هاى مختلف قرآن از آن ميان : سوره ى بقره , توحيد, ياسين , جمعه , اعلى , حديد, سوره زلزال مى باشد كه مفسرعاليقدر بر وفق مذاق فلسفى و عـرفانى خويش گزينش و به تاويل و تفسير آنها پرداخته است اين تفسير آكنده از دقائق فلسفى و عرفانى و در نوع خويش كم نظير مى باشدنسخه ى اصل به خط مفسر در كتابخانه مؤلف در تهران محفوظ مى باشد.
اثـر تـفـسـيـرى ديگرى كه از آن بزرگوار وجود دارد تفسير آيه ((الر تلك آيات الكتاب الحكيم )) مـى بـاشـد كـه در بيان و تاويل آيه اول و دوم سوره يونس مى باشد مؤلف محترم بامذاق فلسفى و عـرفانى خويش به شرح دقايق و حقايق نبوت و وحى پرداخته است اين تفسير را يكى از شاگردان برجسته مؤلف استاد آية اللّه حسن زاده ى آملى استنساخ كرده است ((640)).

التمهيد فى علوم القرآن استاد معرفت .

(چاپ 1396 ه ق ). استاد محمدهادى معرفت يكى از كاوشگران محقق و نامى مى باشد كه آثار متعددقرآنى و تدريسى ايشان ما را بى نياز از معرفى مى نمايد به ويژه آنكه خود صاحب انديشه و ((معرفت )) و كمال عرفان قرآنى مى باشند.
الـتمهيد فى علوم القرآن در 3 مجلد قرار دارد كه به صورت هاى مختلف و متعدد به چاپ رسيده اسـت و جز كتاب هاى درسى كاوشگران معارف قرآنى حوزه هاى علميه مى باشد گرچه اين كتاب ارزشمند كتاب تفسيرى نمى باشد ولى مقدمه و پيش نياز تفسيرگرانسنگ و ارزشمندى است كه در راه مـى بـاشـد و ايـن تمهيدات و مقدمه چينى ها جهت ورود به آن تفسير بزرگ و مورد انتظار مى باشد به اين اميد هر چه زودتر و پربارعلاقه مندان را خوشحال سازد.
زندگى نامه كوتاه :.
اسـتـاد مـحمدهادى معرفت در سال 1312 ش در كربلاى معلى متولد و به تعلم علوم اسلامى در مـحـضـر پـدر پـرداخـت سـطح و قسمتى از خارج فقه و يك دوره اصول رااز محضر شيخ يوسف خراسانى فرا گرفت در ادامه ى تحصيل به حوزه نجف رهسپار واز دروس فقه و اصول آيات عظام : حـكيم , خوئى , شيخ حسين حلى , ميرزا باقرزنجانى ,علامه فانى و ميرزا هاشم آملى و امام خمينى اسـتفاده نمود وى در سال 1351 وارد حوزه علميه قم شد پس از سالها تدريس در سطوح عاليه از اسـاتيد فقه و اصول مرحله خارج محسوب از آثار تاليفى ايشان ((التمهيد فى علوم القرآن (3 جلد) حـديـث لاتـعـاد ـ ولاية الفقيه ـ تحقيق و تعليق شرح تبصره حاج آقا ضيا و مى باشد ايشان از افراد موفق درمسائل قرآنى مى باشند((641)). آئينه پژوهش در مقام معرفى اين كتاب مى نويسد:.
التمهيد فى علوم القرآن , شامل ترين و گسترده ترين كتابى است كه در علوم قرآنى به خامه ى يكى از عـالـمـان و مـتخصصان و قرآن پژوهان نگارش يافته و نشر مى يابد كتاب مورد گفتگو (آموزش علوم قرآن ) ترجمه جلد دوم آنست شامل مباحث قرائت و ناسخ ومنسوخ مؤلف جاى در جاى كتاب بـه نـقد و بررسى آرا مى پردازد و مى كوشد از ميان انبوه گفته هاى به هم انباشته , سره را از ناسره باز شناسد و عرضه كند )) ((642)).

تفسير و ترجمه اسداللّه مصطفوى .

(چاپ 1397 ه ق ). مؤلف آن عالم بارع , اسداللّه مصطفوى يكى از اعيان تفسيرى در قرن چهاردهم مى باشد.
نـام تفسير ((قرآن مجيد با ترجمه و تفسير و تحقيق )) در تهران 1357 ه ش به در1102 صفحه به چاپ رسيده است ((643)). ايـن نـوع تـرجمه ها كه همراه قرآن مجيد به چاپ رسيده اند نوعى تفسير فشرده ى قرآن محسوب مـى گـردنـد كـه ظرافت و ريزه كاريهاى بيش از تفاسير حجيم و بزرگ رامى طلبند و ما در جلد پنجم به معرفى تعدادى از آنان ـ كه در دسترسمان بوده اند ـ خواهيم پرداخت .

تفسير آية اللّه حاج ميرزا عبداللّه مجتهدى .

(م 1397 ه ق ). مـؤلف عاليقدر آن آية اللّه حاج ميرزا عبداللّه مجتهدى تبريزى يكى از اعلام فقهى وتفسيرى شيعه در قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
او كـه فـرزند ارشد آية اللّه حاج ميرزا مصطفى مجتهدى مى باشد محقق توانا و اديب اريب مى باشد كـه در مـهـد تربيت پدرى فرزانه پرورش يافته و از خرمن فضل و علم واخلاق او, خوشه ها چيده اسـت مـرحوم مجتهدى دروس مقدماتى را در تبريز به پايان برده و در سال 1344 به قصد تكميل تـحـصـيـلات عـالـيـه ى خـويش به حوزه ى علميه قم مهاجرت , و از محضر پرفيض آية اللّه شيخ عبدالكريم حائرى و ديگر اساتيد حوزه , برده است تا اينكه به اخذ اجازه اجتهاد از مؤسس حوزه و آية اللّه شـيـخ مـحـمـد ميرزا اصفهانى نائل آمده است ايشان در ادبيات بسيار توانا و قوى بود به زبان فـرانـسه و انگليسى , تسلطكامل داشت درس جلسه تفسيرى او مرتب در تبريز برگزار مى شد كه جـمعى از طلاب ودانشگاهيان در آن حضور مى يافتند مجموعه ى بررسى هاى تفسيرى ايشان در خاندان ايشان مخطوط و محفوظ مى باشد.

مدخل التفسير آية اللّه فاضل لنكرانى .

(چاپ 1398 ه ق ). مؤلف عاليقدر آن استاد فقه و فقاهت حوزه ى علميه شيعه حضرت آية اللّه فاضل لنكرانى از اعلام و حجج و مراجع عاليه شيعه در قرن 15 هجرى مى باشد.
كـتـاب مـدخل التفسير مقدمه چينى گسترده اى است به قصد ورود و شناگرى دربحار معارف قرآن مجيد تهيه و تنظيم گرديده است مؤلف عاليقدر تلاش آنرا داشته است كه يك دوره كلام اللّه مـجـيـد را مـورد شـرح و تفسير ويژه , قرار دهد و اين گنجينه ى گرانبها را به همين هدف و به صـورت اذن دخـول و تـمـهـيـد مقدمه فراهم آورده است ولى مسئوليت هاى خطير و وقت گير مـعـظـم لـه بـه ويـژه در زمينه تدريس فقه آل محمد (ص ) وسرپرستى حوزه هاى علمى به ويژه مـسـئولـيت هاى بسيار سنگين زعامت و مرجعيت شده , با داشتن كمال آرزو و نهايت علاقه , او را مانع از اين آرزوى ديرينه شده است .
خـوشبختانه خود اين مدخل و مقدمه ديدگاه هاى تفسيرى و موضع گيرى هاى قرآنى او را كاملا نـشـان مـى دهد در اين مقدمه از حقيقت اعجاز و وجوه اعجاز قرآن ,شبهات پيرامون اعجاز قرآن , قرائت و قرآ, اصول تفسير, عدم تحريف قرآن ـشبهه هاى قائلين به تحريف و پاسخ آنها سخن گفته است و ضمنا به تفسير ((سوره حمد)) نيز پرداخته اند.
در آغـاز كـتـاب معرفى اجمالى به قلم دوست عزيز و ارزشمند جناب آقاى حسين انصاريان واعظ نـامـى آمده است البته اين كتاب شريف , جز علوم قرآنى و پيشنيازتفسير مى باشد كه استطرادا در جايگاه تفاسير معرفى .
گرديد ((644)).

تفسير البصائر آية اللّه رستگار جويبارى .

(تاليف 1398 ه ق ). مـؤلف پركار آن پژوهشگر بردبار آية اللّه آقاى رستگار جويبارى از فضلاى حوزه علميه قم و يكى از مفسران و پژوهشگران معارف قرآنى شيعه در قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
تـفـسير البصائر كه مؤلف محترم آن آرزوى 60 جلد شدن را در ضمير خود داردتاكنون حدود 25 مـجـلد آنرا انتشار داده است در هر جلد از مجلدات آن حدود 20موضوع مهم تفسيرى موردنظر و محل بحث و بررسى و تجزيه و تحليل قرار مى گيرد:.
فرزند برومند مؤلف , اين گونه گزارش از تفسير وارد مكرم به نويسنده داده اند كه معلوم شد:.
((تـفـسـيـر شريف البصائر تاليف محقق عالى مقام , علامه جليل القدر حضرت آية اللّه يعقوب الدين رستگار جويبارى (دامت بركاته ))). تـفـسيريست كه مؤلف آن , با زحمات فراوان و جديت فوق العاده و پى گيرى مداوم و در سال هاى مـتـمـادى بـا فكرى روشن و قلمى شيوا و مطالبى چشم گير و متنوع در فنون وعلوم مختلفه و مـبـاحث : اجتماعى , فنى , اخلاقى , دينى , فقهى , ادبى , تاريخى , سياسى , ومعارف اسلامى به طور مفصل عميق بحث كرده است .
ايـن تـفـسـيـر در شـصـت جـلـد بـه اضافه ى يك جلد بنام : مفتاح البصائر كه مبين علل مباحث بيست گانه در هر قطعه از قطعات تفسير و كل مبادى و مشتقات قرآن كريم , وترتيب مصحفى و نزولى قرآن كريم و ده ها بحث ديگر.
و دو جـلد ديگر بنام : تبصرة البصائر كه مشتمل بر حدود 10 هزار عناوين وموضوعات اين تفسير و صدها بحث ديگر به طريق حروف تهجى مى باشد.
در هـر قـطـعه اى از قطعات اين تفسير بيست موضوع مهم تفسيرى كه كمبود,بسيارى از آنها در تـفـاسير متقدمين , باعث نقص فنى آنها بوده است مورد بحث و تحقيق علمى فرا گرفته است كه اجمال آن را در اينجا يادآور ميشويم :.
1ـ بـررسى و تحليل روايات وارده در ثواب قرائت سور قرآن كريم , و انطباق آنهابر موضوعات سور 2ـ تعيين موضوع هر سوره از سور قرآن مجيد 3ـ تحقيقى در نزول سور و آيات شريفه قرآن 4ـ بيان قـرآئت قـرآ سـبعة و وجوه آن 5ـ بحثى در وقف و وصل آيات و جمله هاى آن 6ـ استقصا در معانى لـغـات قـرآن كـريـم 7ـ بـحث ادبى در هر سوره ازقرآن مجيد به صورت كامل , 8 ـ تحليل علمى عـمـيـق , در جـمله ها و آيات قرآن شريف 9ـبيان وجه اعجاز هر سوره و هر قطعه از قطعات بحث تـفـسـيـرى 10ـ اشـاره اى بـه عـلل تكرار قصص و آيات و كلمات در قرآن كريم 11ـ بحث عميق و ابـتـكـارى در تناسب نزولى و مصحفى سور و آيات قرآن مجيد 12ـ بيان ناسخ و منسوخ و محكم و مـتـشـابـه درهـر قـطـعه از قطعات بحث 13ـ نقل اقوال و احتمالات مفسران گذشته و معاصر 14ـتـفـسـير قرآن به قرآن 15ـ اشاره اى بخلاصه ى بحث 16ـ بحث روائى بطور استقصا 17ـبحث فقهى بطور اجمال 18ـ بحث مذهبى و تجزيه و تحليل اديان و مذاهب و مسالك وتطبيق يا رد آنها از ديدگاه قرآن كريم 19ـ تحقيقى عميق در معارف قرآن مجيد: در اين فصل مباحث علمى , فنى , تاريخى , فلسفى , اخلاقى , اجتماعى , و سياسى بطور مفصل آمده است 20ـ استخراج نكات و دقايق علمى از آيات و كلمات قرآن شريف .
مـجموع اين تفسير داراى بيش از 10 هزار موضوع و عنوان است كه از تحقيق وبررسى هشت هزار جـلـد كـتاب در فنون و علوم مختلفه و شصت دوره تفسير به اضافه دهها آرا تازه و ابتكارى مؤلف گرد آمده است .
در پـيـرامون اين تفسير نظرات فراوانى از مراجع عظام و دانشمندان و محققان والامقام و پيروان اديـان و مـذاهـب مـختلفه از داخل و خارج كشور آمده است كه تمامى آن در كتابى مستقل بنام : ((حماسه اى از تفسير البصائر)) چاپ و منتشر خواهد شد.
ايـن تفسير در سال 1356 شمسى از دو قسمت مختلف در دو مطبعه شروع بچاپ نمود: 1ـ از جلد اول تا چهلم , 2ـ از جلد چهل و يكم تا شصتم , لكن بر اثر سرعت كار وتقيد مؤلف به نظارت كامل بر طـبـع آن موجب شد, كه وقت محدود مؤلف منعطف در يك مطبعه گردد, و مقرر شد كه پس از پايان قسمت اول بخش دوم آن بزيور طبع آراسته گردد.
اين تفسير تاكنون 25 جلد آن چاپ و منتشر گرديده كه عبارت از:.
جلد اول : مشتمل بر سوره فاتحة الكتاب .
جلد سى و يكم : مشتمل بر دو سوره : لقمان ـ السجده .
جلد سى و دوم : مشتمل بر دو سوره : الاحزاب ـ سبا.
جلد چهل و يكم : مشتمل بر دو سوره : الذاريات ـ الطور الى .
جـلد پنجاه و هشتم : مشتمل بر پنج سوره : الزلزال ـ القارعة ـ التكاثر ـ العصر ـالهمزة تا پايان قرآن مجيد سوره الناس .
توفيقات مؤلف محترم را در تكميل و تنقيح مجلدات بعدى از خداوند متعال مسئلت مى دارد.

تفسير سوره يس صدرائى اشكورى .

(م 1398ه ق ). مـؤلـف آن مـرحـوم سـيد محمد على بن سيد موسى موسوى اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
ولادت او در نـجف اشرف , سال 1230 رخ داد در سال 1345 به اتفاق والدش به ايران آمد و در شهر لـنگرود اقامت گزيد سپس به قم عزيمت , و نزد آيات عظام و مدرسين عاليقدر آن حوزه مباركه , بـه تـحصيل پرداخت فقه و اصول را از محضر آيات عظام : سيدمحمد تقى و سيد احمد خوانسارى مـيـرزا مـحـمـد هـمـدانـى و سيد محمد رضا يكتا و تفسيررا نزد شيخ محمدتقى اشراقى و سيد مـحـمـدتـقـى اصفهانى و رجال و حديث را نزد شيخ ‌عبدالرحيم فصولى فرا گرفت و از برخى از مراجع فوق به كسب اجازه اجتهاد نائل آمد وبه گيلان بازگشت و به وعظ و ارشاد مردم پرداخت سخنرانى هاى او در راديو رشت وتهران طرفدارانى داشت .
آثار و تاليفات :.
1ـ تـفـسـير سوره يس ;Š 2ـ حقايق اسلام در دو جلد;Š 3ـ معارف اسلام ;Š 4ـ پرتو حق ;5Šـ رد عقايد كارل مـاركـس و لـنـيـن ;Š 6ـ روح اسـلام ;Š 7ـ رسـاله نبوية در رد اعتراضات مسيحيان به پيامبر اسلام ;Š 8ـ سفرنامه مكه معظمه و مباحثه با علماى مذاهب جهان ;9Šـ بوستان اسلامى مقالات مختلفى كه در مـجـلات و روزنامه ها به چاپ رسيده است ;10Šـ ديوان اشعار شامل مراثى , قصايد, غزليات كه به نام گلزار احمدى به چاپ رسيده است .
او عـلاوه بـر انـتـشارات فوق , صاحب امتياز مجله هفتگى پرچم اسلام بود و از سال1330 و سپس صـاحـب امـتـيـاز هـفته نامه طلوع اسلام شد كه از سال 1337 به سردبيرى ايشان از رشت انتشار مى يافت و چند مقاله نيز از حقير در آن هفته نامه به مناسبت هاى مختلف چاپ و انتشار يافته بود.
ايـشـان در سال 1398 در اصفهان در اثر سكته قلبى از دنيا رفت خداوند متعال روحش را شاد و با موالى و اولياى خويش محشور فرمايد!.

تفسير قرآن آيت اللّه سيد مصطفى خمينى .

(م 1398 ه ق ). مؤلف عاليقدر آن استاد محقق ما آيت اللّه سيد مصطفى خمينى يكى از كاوشگران معارف قرآنى و عرفانى در قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
نـام كامل تفسير ايشان ((تفسير القرآن كريم )) مى باشد كه در چهار مجلد از سوى وزارت ارشاد و فـرهـنـگ اسـلامـى چـاپ و انـتـشـار يـافـتـه است مرحوم آية اللّه سيد مصطفى خمينى يكى از درخـشان ترين و برجسته ترين چهره هاى علمى و فلسفى حوزه علميه قم بودند اين خصوصيت در تفسير او نيز كاملا مشخص است يكى از ممتازترين ويژگى هاى اين تفسير آن است كه جنبه علمى آن تـمام مطالب و مباحث را فرا مى گيرد وتار و پود و شيرازه اصلى آن را مباحث علمى و فلسفى تشكيل مى دهد.
بيوگرافى اجمالى :.
مـعـظـم لـه از دانـشمندان فرزانه ايست كه علاوه بر فعاليت هاى سياسى , اجتماعى , درتدريس و پـژوهـش هـاى عـلمى , نيز در زمينه هاى مختلف فقهى , ادبى , فلسفى , اخلاقى درحوزه علميه ى مقدسه ى قم و نجف اشرف همواره شاخص بوده اند.
پشتكار, دقت نظر, و استعداد, حافظه ى قوى و جديت در فراگيرى علوم اسلامى باعث گرديد كه در حدود سى سالگى به درجه ى والاى اجتهاد نائل آيد مقام شامخ علمى ايشان از خلال آن تعداد از تـالـيفات گرانقدرى كه در علوم و فنون مختلف اسلامى , به ويژه در فقه , اصول , فلسفه و تفسير قرآن كريم داشته اند و از دستبرد يورش جنايتكارانه ى طاغوتيان مصون مانده است به خوبى آشكار اسـت آيت اللّه شهيد از 21سالگى در مجلس درس خارج آيت اللّه العظمى بروجردى حضور يافت و خـارج اصـول را در مـحـضر پدر بزرگوارش و همچنين فلسفه را نزد استاد علامه ى طباطبائى و علامه حاج سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى , فرا گرفت و در هنگام تبعيد در نجف اشرف به مدت 10 سال خارج اصول را تدريس كرد.
جـلـسـه ى درس حـكمت منظومه سبزوارى ايشان در مسجد محمديه قم يكى ازحوزه هاى پربار فـلـسفه بود, نگارنده نيز مشاركت مى داشت متاسفانه با شهادت آن علامه ((تفسير)) ايشان بپايان نـرسـيـد امـا آنـچه كه از نگاشته ها باقيمانده است , با تحقيق و تدقيق يكى از شاگردان فاضلشان (1362 ه ش ) حجت الاسلام و المسلمين جناب محمدسجادى اصفهانى آماده و توسط چاپخانه ى وزارت ارشـاد اسـلامـى , با طرزى نيكو وآراسته در چهار مجلد و در حدود دو هزار صفحه چاپ و منتشر شده است .
آيـت اللّه شـهـيـد مصطفى خمينى اين تفسير را در سن چهل و يك سالگى به زبان عربى فصيح به خـامـه ى تحرير سپرده اند با بحث دقيقى در هر آيه ى قرآن كريم , رموزلغوى , صرفى , نحوى شيوه اعراب گذارى , چگونگى رسم الخط و كتابت واژه ها, معانى ,بيان , بلاغت و تجويد را بيان فرموده و هـمـچـنين مفاهيم عرفانى , حكمى , فلسفى ,اخلاقى , كلامى را با تذوقى كه خاص ايشان است در قالب جملاتى زيبا و بعضا مسجع باژرف نگرى حيرت انگيزى ارائه نموده اند, و در كنار آن هر جا كه لازم بـوده اسـت از عـلـم اعداد و اوفاق با دانش سرشار خود خواننده را سيراب مى كنند سپس در آخـريـن بـخش هر مطلب , تفسير و تاويل آيه ى مباركه را با توجه به آراى مختلفه ى اهل تفسير از همه ى مسالك و مشارب ارائه نموده و نظر مختار خويش را نيز بيان مى نمايند.
تـفسير او به زبان عربى و شيوه ى استدلالى , فلسفى و عرفانى شامل بخشى از قرآن كريم است كه در چهار مجلد وزيرى , به چاپ رسيده است از اين نوشتار تسلط وتبحرى كه استاد در زبان عربى و شعر و ادب پارسى دارند معلوم مى گردد.
اين تفسير شامل سوره فاتحه الكتاب و تا آيه شماره 46 سوره بقره ((الذين يظنون انهم ملاقوا ربهم و انـهم اليه راجعون )) پيش رفته است كه در سحرگاه روز جمعه ى سال1397 ماه جمادى الاول در نجف اشرف , خود به لقا اللّه پيوسته است .
نـكات دقيق فلسفى , حكمى و عرفانى و ادبى و ذكر به موقع از اخبار اهل بيت عصمت (ع ) و شاهد مثال شعر فارسى تفسير را به كمال رسانده واز آنچه گفتنى است فروگذار نشده است .
اشـعـار فارسى تفسير, بيشتر از مثنوى مولانا جلال الدين محمد رومى و گلشن رازشيخ محمود شـبسترى و حافظ شيرازى است اين تفسير با مقدمه ى كوتاهى وارد اصل موضوع گرديده است و خطمشى آن بيشتر عرفانى و فلسفى مى باشد.
عـظـمـت ايـن تـفـسير از آن جا بهتر آشكار مى گردد كه مؤلف در تفسير آيات , مباحث و عناوين گـسترده اى بدين گونه مى آورد: لغت , صرف , نحو, قرائت , رسم الخط,حكمت , عرفان , فصاحت , بـلاغـت , عـلم حروف , اخلاق , فقه , اصول , تاريخ , كلام ,مباحث اجتماعى , مسايل سياسى و تفاسير آيات از ديدگاههاى گوناگون .
در تفسير آية اللّه سيد مصطفى خمينى خصوصيات زير را مى توان جستجو نمود:.
1ـ اثبات معارف قرآن :.
قـرآن مـجـيـد را نمى توان كتاب فلسفه و حكمت دانست , كه كتاب هدايت ورستگارى است ;Š لكن مـعارف آن , از زيربناى استوار فلسفى برخوردار است و با عقل همسو و هماهنگ است از اين روى , بـرهـاهـين عقلى نه تنها هيچ گونه ناسازگارى با آيات الهى ندارند بلكه خود پشتوانه ى معتبر و اسـتوار و پشتيبان دايمى معارف قرآن در باب مبدا, معاد, شناخت انسان و جهان هستند و هر گاه كه از ناحيه ى قرآن , معرفتى القا شود,عقل بر آن , برهان مى آورد در حقيقت قرآن و برهان , هر دو, يك معرفت را بيان مى كنند;Šقرآن , اصل معرفت را مى آموزد و عقل و برهان به كمك آيات مى آيند و آن را اثبات كرده و گرد و غبار شك و ترديد را از چهره ى آن مى زدايند.
در آياتى از قبيل : ((جا ربك و الملك صفا صفا ))((645)) ((يداللّه فوق ايديهم )) ((646))

و مانندآن بـه حـسـب فهم معمولى و ابتدايى , محدوديت خداوند را مى رساند و با عقل ناسازگاراست , لازم است به معنايى برتر و لطيف تر كه با مسلمات برهان , سازگار است , برگردانده شود.
لازم بـه يـادآورى اسـت , مـنظور از حكمت كه به اثبات معارف قرآنى كمك مى كند,برهان واجد شرايط, همراه با مقدمات مسلم غير قابل خدشه است .
2ـ تبيين معارف :.
در بـاب مـعارف , قرآن كريم , مطالب بسيار بلند و استوارى را بيان كرده است مانندآنچه در سوره شـريـفـه اخـلاص و آيـات اول سـوره حديد آمده است كه عبارتند از:((احديت , حديث , صمديت , بى همتايى , اول و آخر, ظاهر و باطن بودن خداوند)). در قـبـال اين معارف مى توان علاوه بر برداشت سطحى و معمولى همگانى به دريافت عميق تر به وسيله ى حكمت و برهان دست يافت .
در آن صـورت , اسـتدلال هاى عقلى , تصويرى روشن از آن حقايق به سطح عقل ودل مى رسانند و اين ارزش هاى حكمت و فلسفه است كه مى تواند بيانگر حقايق ومعارف دين باشد در نتيجه آدمى مـى تـوانـد با عقل خويش آن معارف بلند را دريابد و باتصديق آنها از ترديد و ابهام و جهالت نجات پيدا كند.
3ـ دفاع از عقايد:.
حـقـايق قرآن همواره در معرض ديد همگان بوده و در طول تاريخ دشمنان ومعاندان در برابر آن , آشـكـارا شبهه و سوال طرح كردند تا شايد بتوانند از فروغ آن كاسته وسدى در برابر هدايت مردم , بسازند.
در عصر حاضر نيز قرآن چنان دشمنى دارد كه با تمام توان به آشكارسازى و شبهه پراكنى در قبال حـقـايـق و عـقـايد قرآنى مشغولند به اين لحاظ, از بزرگترين وظايف مفسرقرآن كريم در مقابل هـجـوم دشـمـنـان ديـن , بـه دفـاع بـرخواستن از حقايق قرآن است درجهان معاصر, با توجه به دگـرگونى نوع اشكالات و شبهات و ظهور در جلوه ها وصورت هاى نو و آميختگى به فلسفه هاى گـوناگون , مى توان حكمت و فلسفه را,قوى ترين , بلكه ابزارى منحصر به فرد در دفاع از معارف قـرآن كـريم دانست حكمت است كه مى تواند با برهان و استدلال از عقايد دينى , دفاع كند;Š نخست دشمن را دفع و درنهايت با برهان هاى قوى و محكم , بر او هجوم آورد.
4ـ فهم اشارات و لطايف آيات :.
امـام صـادق (ع ) مـى فرمايد: ((كتاب خداوند بر چهار پايه استوار است : عبارات ,اشارات , لطايف و حـقـايـق عـبـارات بـراى هـمـگـان , اشـارات براى خاصان , لطايف براى اوليا, و حقايق براى انبيا مى باشد((647)). فـهـم اشارت , عبارت است از اين كه آدمى از يك مورد به قانون كلى و از جزيى به ضابطه ى اصلى برسد به طورى كه بتواند از يك سر نخ جزئى , به منبع و سرچشمه اصلى آن كه هزاران مانند آن را زيـر پـوشـش دارد, دست يابد در آيات قرآن كريم در يك عبارت چه بسا اشارات و لطايف بسيارى نـهـفـتـه باشد آن كس كه اهل فهم اشارات است , مى توانداز يك نكته و تغيير لحن , تاكيد, به كار بردن فعل به جاى اسم , به حقايق برتر وضابطه هاى اصلى پى ببرد.
تمام مطالب نهفته در عبارات قرآن , نسبت به معارفى كه به وسيله ى اشارات قرآن به دست مى آيد, بـسـيـار مـحدود است عبارات را عوام نيز مى فهمند لكن اشارات را كه درريزه كارى هاى عبارات نهفته است , تنها اهل آن دريافت مى كنند بارزترين نقش عقل درتفسير آيات , آنست كه مى تواند ما را در فـهـم اشـارات قـرآن , يارى رساند زيرا كه عقل ,آدمى را از يك مورد جزئى , به منشا كلى آن رهنمون مى سازد.
ايـن تفسير گرامى در چهار محور فوق از برهان و عقل استفاده و بهره گيرى مى كند,به ويژه در فهم اشارات و لطايف آيات كه مفسر عاليقدر گاه ضمن تفسير برخى از آيات ,ده قانون و ضابطه ى عقلى را از اشارات نهفته در يك آيه , استنباط مى كند ((648)).

قانون تفسير حجة الاسلام حاج سيد على كمالى .

(چاپ 1398 ه ق ). مـولـف آن دانشمند محترم حجة الاسلام والمسلمين آقاى حاج سيد على كمالى دزفولى ناشر آن انتشارات كتابخانه صدر تهران مى باشد.
مـؤلـف مـحـتـرم يكى از پيشگامان در بسط و گسترش علوم و معارف قرآنى در سطح حوزه هاى عـلـمـيـه و مـجـامـع قـرآنى مى باشند آثار ديگرى نيز از ايشان به چاپ رسيده است كه متاسفانه اطلاعات كاملى در حق آنها نداريم ((649)).

تفسير آية اللّه استاد شهيد مطهرى .

(شهادت 1399 ه ق ). مـؤلـف آن اسـتـاد فرزانه شهيد مرتضى مطهرى يكى از برجسته ترين دانش وران و مفسران بزرگ قرآن در قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
او يكى از برجسته ترين دانش آموختگان و تجربه ديدگان مكتب بزرگانى چون امام خمينى (ره ) و عـلامـه سـيـد مـحـمد حسين طباطبائى مى باشد كه دوشادوش مبارزانى چون : مهندس مهدى بـازرگان و آية اللّه طالقانى (ره ) يكى از معماران تجديدبناى تفكر اسلامى در قرن حاضر و يكى از اساتيد پرتحرك حوزه و دانشگاه , به شمارمى آيند و در عين حال او يكى از مفسرين عاليقدر و يكى از اعلام تفسيرى قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
از اسـتـاد شـهـيد مطهرى آثار و تاليفات متعددى در عرصه هاى مختلف اسلامى به يادگار مانده است كه مشهور و متداول بين اهل فضل و دانش مى باشد اما در زمينه ى قرآن و معارف آن , علاوه بـر مـنـابـر و مـجالسى كه نوعا محتوى تفسير آيات متعددى بودحدود 150 ساعت نوار اختصاصا پيرامون تفسير قرآن باقى مانده است كه در ((مسجدالجواد)) ايراد نموده اند اين نوارها مشتمل بر تـفـسـيـر سـوره هائى است كه از جز 25 تاسى ام قرآن كريم را دربر مى گيرد و مشتمل بر تفسير سوره ى نور تا آخر قرآن مى باشدعلاوه بر آن نوارها تحت عنوان ((شناخت قرآن )) مشتمل بر تفسير سـوره حـمـد و قـسـمتى از سوره بقره را دارند كه محصول پنج جلسه سخنرانى آن بزرگوار در دانشگاه صنعتى شريف در سال 1352 ه ش مى باشد.
مـجـمـوعه ى شناخت قرآن استاد بحث اساسى پيرامون شناخت سندى , شناخت تحليلى , شناخت ريشه اى , اين محورهاى سه گانه اصلى است كه بسيار جالب و خواندنى است آنگاه به تفسير سوره حمد و سوره بقره تا آيه 23 پرداخته اند و وعده فرموده اند كه تاپايان قرآن مجيد, در جلسات آينده بـحث نمايند ولى با هزاران افسوس فرصت دست نداده است كه بحث هاى بعدى را مطرح سازند و بـه فـيـض شهادت در راه خدا كه آرزوى ديرين اين مرد خدا بود نائل آمده روحش شاد و رهروان راهش فراوان باد!.
در جـلـد سـوم ((آشـنـائى با قرآن )) تفسير آيات سوره انفال و بخشى از سوره توبه رانيز ترجمه و تفسير روشن و دقيقى نموده اند.
با توجه به مجموع كتاب هاى تاليفى ايشان كه از مرز 100 عنوان مى گذرد و باتوجه به سخنرانيها و بـيـانـات مـنـبرى و تدريسى كه از مرز 000/10 ساعت در طول عمرشريفشان مى گذرد به يقين يـكدوره كامل از تفسير قرآن مجيد را انجام داده اند تنها جاى تاسف آنست كه اين تفاسير به ترتيب سـوره هـا, كـنار هم قرار نگرفته اند اكنون هيئت علمى ناظر بر آثار استاد به اين صدد افتاده اند كه مجموع گفتارهاى تفسيرى و قرآنى ايشان را, به صورت مرتب و منظم درآورند تا چه قدر توفيقى بـه دسـت آورده باشند؟ به يقين ,گنجينه ها و نفائس ارزشمندى را پيدا خواهند كرد چون استاد شهيد مطهرى عاشق قرآن و دلباخته ى آيات الهى بود و بارها از مهجورى قرآن به ناله در آمده و با تاسف فراوان مى گفت : ((در حساس ترين نقاط دينى ما, اگر كسى عمر خود را صرف قرآن كند به هزارسختى و مشكل دچار مى شود از نان , از زندگى , از شخصيت , از احترام از همه چيزمى افتد و امـا اگـر عـمـر خود را صرف كتابهائى از قبيل : كفاية الاصول بكند, صاحب همه چيز مى شود, در نتيجه هزاران نفر پيدا مى شوند كه كفايه را چهار لا بلدند يعنى هم خودش را بلدند هم رد كفايه را بلدند هم رد آنرا بلدند و هم رد رد آنرا اما دو نفر پيدانمى شود كه قرآن را به درستى بخواند)). در ادامـه مـى افـزودند: ((هم نسل قديم و هم نسل جديد به قرآن جفا كردند و مى كننداول نسل قديم جفا كرد كه نسل جديد جفا مى كند))((650)).

 آثار و تاليفات قرآنى :