قيافه‏ها گواهى دهنده است به اين‏كه چه گناهى داشته است؛ چنانچه اگر پيشانى نورانى بود، مى‏فهمند جاى سجده است: الغر المحجلين؛ سفيد پيشانيان در اثر سجده براى خدا، يا نامه عمل به دست راست، گواه است بر اين‏كه خيرش غالب بوده است.

خلاصه، عده‏اى معنى: تُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُم را به گواهى حال گرفته‏اند، به گواهى آيه: يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيَماهُمْ

ولى تحقيق همان است كه بيشتر مفسرين فرموده‏اند كه علاوه بر گواهى حال، ظاهر آيه شريفه اين است كه سخن مى‏گويند اعضا: و تُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ. از اين واضح‏تر، آيه شريفه: وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُمْ عَلَيْنَا قَالُوا أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنطَقَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ... ⁽³⁵³⁾ است.

پس از گواهى دادن اعضا و جوارح، آدم بيچاره به اعضايش اعتراض مى‏كند چرا بر عليه من گواهى داديد؟ گويند: خدا ما را گويا كرد (كه برهان مطلب همين قسمت از آيه است كه خداوندى كه همه چيز را گويا فرموده است، ما را گويا فرمود)

نطق، امتيازى براى بشر

علت اين‏كه برخى از آقايان مفسرين تأويل بردند، صرف استعجاب است. خيال كرده‏اند نطق، علت تامه‏اش زبان است كه نطق دارد؛ اما دست و پا چگونه حرف مى‏زنند؛ لذا تأويل برده‏اند به گواهى حال.

پاسخ اين است كه: نطق زبان نه به واسطه علت بودن زبان است بلكه خداوند به قدرت قاهره‏اش چنين قرار داده است كه با خوردن زبان به مخارج حروف با كمك هوا، حروفى صادر گردد. صرف قرارداد خدا و صنع اوست نه اين‏كه علت و معلولى در كار باشد. اگر اين است، كه زبان الاغ و گاو خيلى بزرگتر است، پس معلوم مى‏شود كه نطق، قرارداد خدايى براى زبان انسان است، امتيازى براى بشر است وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ... ⁽³⁵⁴⁾.

از جمله گرامى داشتنهاى خداست كه عظمت خدا را كه با عقلش درك كرده، زبان ترجمان فهمش شود. گويا شود به مدركاتش الله اكبر و سبحان الله بگويد، حيوان كه اين ادراكات را ندارد تا بخواهد آشكارش كند.

هر عاقلى مى‏فهمد كه اصل نطق، اختصاص به زبان ندارد بلكه بگو عطاى خداست نسبت به بشر. همين رب العالمين كه اين‏طور قدرت نمايى كرده، فرداى قيامت به انگشت تو نيز همين كار را مى‏تواند بكند. چه فرقى است ميان اين تكه از بدن با قطعه ديگر؟ يادت بيايد با همين انگشت، اشاره به فلان مى‏كردى و مسخره مى‏نمودى. يا با قلمت چه مى‏كردى!؟ مشتت را پر كردى بر سر مؤمنى زدى. مروى است: موهاى بدن نيز گويا مى‏شوند و گواهى مى‏دهند.

برهان ديگرى در قرآن مجيد ذكر فرموده است، همان آيه‏اى كه اشاره كرديم، به اعضا و جوارحشان اعتراض مى‏كنند چرا بر عليه ما گواهى مى‏دهيد؟ گويند: خدايى كه همه موجودات را گويا فرموده ما را نيز گويا كرده است‏ ⁽³⁵⁵⁾.

نطق، ملكوتى جميع كاينات است؛ ملك يعنى ظاهر ملكوت يعنى سر و نهان. تمام اجزاى عالم هستى كه به نظر ما ساكت و صامتند از نظر ملكوت، گويا هستند ⁽³⁵⁶⁾.

بعد از مرگ، شخص به ملكوت مى‏رود. اگر حالا مى‏فهميد، غلغله‏اى در عالم هستى مشاهده مى‏كرد. در و ديوار سبحان الله گويانند. اعضاى بدن خودت هم تسبيح گويانند؛ البته مال عالم حس نيست؛ لذا بشر نمى‏فهمد ⁽³⁵⁷⁾؛ چون در عالم ماده هستيد، ادراك نمى‏كنيد:

يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّماوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ... ⁽³⁵⁸⁾

فرداى قيامت، همان خدايى كه تمام اجزاى عالم را در ملكوت گويا قرار داده است، اعضاى بدن را نيز به حسب ظاهر گويا مى‏فرمايد كه هرچه انجام داده است بگويد.

كوچكترين عمل، محو نخواهد شد و در مقام گواهى هم گواهان تخلف نخواهند نمود. شهادت خود را درست و كامل ادا مى‏كنند مگر نسبت به گناهانى كه از آنها توبه شده باشد، به حسب روايات گواهى ندارند.

سخنى از رسول خدا (صلى‏الله‏عليه‏وآله) پيرامون تسبيح خداوند

روايتى در تفسير روح البيان نقل كرده است. خلاصه‏اش اين است كه:

رسول خدا (صلى‏الله‏عليه‏وآله) به زنها فرمود: عليكن بالتسبيح‏ ⁽³⁵⁹⁾؛ زياد سبحان الله بگوييد.

و در روايت ديگر فرمود:

در ليلة المعراج ديدم ملكى مشغول ساختن (ساختمان) است. خشتى از طلا و خشتى از نقره مى‏گذارد، گاهى توقف مى‏كند. پرسيدم چرا واقف مى‏شوى؟ عرض كرد: هرگاه مؤمن سرگرم تسبيح است، اين‏جا برايش ساختمان مى‏كنيم، هر وقت ساكت مى‏شود، ما هم مى‏ايستيم‏ ⁽³⁶⁰⁾.

لذا فرمود: در هنگام شماره تسبيح. در صدر اسلام كه تسبيح معمولى امروزه نبوده بلكه با انگشت مى‏شمردند. هر انگشت، سه بند دارد؛ لذا سى عدد تسبيح را مى‏شود با بندهاى انگشتان شمرد.

مى‏فرمايد: با بند انگشتان دستتان بشماريد. فرداى قيامت از همين سر انگشتها مى‏خواهند كه گواهى دهند. بند انگشت هم گواهى مى‏دهد: پروردگارا! با من مى‏شمرد تسبيح و تحميد و تهليل تو را.

تسبيح خاص خاك كربلا، پاره‏اى از بهشت‏

راجع به تسبيح، نخستين كسى كه تسبيح درست كرد، صديقه كبرا (عليهماالسلام) است. از احد، خاك قبر جناب حمزه سيدالشهدا را گل كرد و دانه تسبيح درست كرد و با آن ذكر خدا مى‏نمود.

در زمان حضرت صادق (عليه السلام) آقا سفارش فرمود از خاك كربلا براى تسبيح برداريد، تسبيح از تربت حسين (عليه السلام) وقتى به دست گردانده مى‏شود، هر چند ذكر هم نخواند، خودش اجر و ثواب دارد ⁽³⁶¹⁾.

چون خاك كربلاى حسين (عليه السلام) خودش تسبيح مى‏كند، هر چند شخص خاموش باشد. شيخ شوشترى عليه‏الرحمه مى‏فرمايد: نه تسبيح عمومى كه همه اشيا دارند بلكه تسبيح فوق‏العاده‏اى و خاصى دارد؛ چون قطعه‏اى از بهشت است: يا جابر! زر قبر الحسين (عليه السلام) بكربلا فانها قطعة من الجنة

اى جابر! به كربلا به زيارت قبر حسين (عليه السلام) برو، به درستى كه كربلا پاره‏اى از بهشت است.

جلسه بيست و هفتم: آفت نابينايى و مسخ شدن مردم به اراده خداوند

وَلَوْ نَشَاءُ لَطَمَسْنَا عَلَى‏ أَعْيُنِهِمْ فَاسْتبَقُوا الصِّرَاطَ فَأَنَّى‏ يُبْصِرُونَ * وَلَوْ نَشَاءُ لَمَسَخْنَاهُمْ عَلَى‏ مَكَانَتِهِمْ فَمَا اسْتَطَاعُوا مُضِيّاً وَلاَ يَرْجِعُونَ‏ ⁽³⁶²⁾.

ظاهر آيه شريفه: لَوْ نَشَاءُ...؛ اگر ما مى‏خواستيم هر آينه محو مى‏كرديم چشمهايتان را.

طمس به معنى محو است به طورى كه آثارش نيز از بين برود. گاهى بينايى چشم از بين مى‏رود گويند كور شده است. طمس؛ يعنى صاف شود نه حدقه و نه چيزى از چشم باقى نماند.

فَاسْتبَقُوا الصِّرَاطَ؛ پس پيشى مى‏گرفتند به راه راستى كه هيچ كجى ندارد و ليكن نمى‏بيند: فَأَنَّى‏ يُبْصِرُونَ كسى را كه چشمش را گرفتند كى مى‏تواند راه راست را طى كند.

وَلَوْ نَشَاءُ لَمَسَخْنَاهُمْ؛ اگر مى‏خواستيم مسخ مى‏كرديم ايشان را، مسخ؛ يعنى تغيير دادن خلقت، به شكل زشت يا به حسب اصطلاح، صورت زيباى آدميتشان را مى‏گرفتيم و صورت زشت حيوان را به آنها مى‏داديم: عَلَى‏ مَكَانَتِهِمْ؛ بر سر جايشان؛ يعنى بدون معطلى فورا اين كار را مى‏كرديم: فَمَا اسْتَطَاعُوا مُضِيّاً وَلاَ يَرْجِعُونَ؛ راه پس و پيش بر آنها بسته شده، نه مى‏توانستند جلو بروند و نه برگردند.

تهديد كفار به عذاب قوم لوط

اين دو آيه، بزرگترين تهديد از طرف خداوند است براى عموم كفار. هر چند به حسب ظاهر، موقع نزولش اهل مكه بودند؛ ولى مورد، مخصص نيست، عموم كفار هستند. هركس خدا و آخرت را نپذيرفت، مسخره كرد و گفت: ...أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ‏ ⁽³⁶³⁾؛ خرافات پيشينيان و كهنه‏پرستى است، هركس خدا و آخرت را نپذيرفت، خدا اگر بخواهد كورشان مى‏كند، به قسمى كه جايش هم صاف شود؛ چنان‏كه نسبت به قوم لوط چنين فرمود:

وقتى كه ملائكه‏هاى عذاب آمدند و بر لوط وارد شدند، قوم به خانه لوط مى‏ريزند كه اين ميهمانها را تحويل بده، لوط هم هرچه نصيحت كرد. فايده نكرد؛ لوط ناله كرد و گفت:

...لَوْ أَنَّ لِي بِكُمْ قُوَّةً أَوْ آوِي إِلَى‏ رُكْنٍ شَدِيدٍ ⁽³⁶⁴⁾

اى كاش! نيرويى داشتم مى‏توانستم از خودم دفاع كنم.

يكى از ملائكه‏ها اشاره كرد، همه آنها كور شدند؛ كور منطمس؛ يعنى چشمهايشان صاف شد، جاى چشم باقى نماند؛ لَطَمَسْنَا عَلَى‏ أَعْيُنِهِمْ.

اى كسى كه بى‏باك در گناه كردن هستى! چشم چرانى مى‏كنى؟ خدا مى‏تواند چشمت را طورى محو كند كه اثرى از آن نماند.

كور باد چشمى كه تو را نبيند

نكته‏اى در اين‏جاست؛ چرا در ميان انواع بلاها طمس را ذكر فرموده است؟

شايد سرش اين باشد كه بلا، مناسب گناه است. كسى كه حق را با اين ظهور و آشكاريش، نديده قرار مى‏دهد، بايد كور شود. مى‏بينى قدرت خدا را، حيات و موت را، چطور منكر قيامت مى‏شوى؟

روايتى در اصول كافى است، مى‏فرمايد از حكمتهاى لقمان اين است كه مى‏فرمايد تعجب مى‏كنم از كسى كه منكر بعث و نشور قيامت است و حال آن‏كه هر شبانه روز مى‏ميرد و زنده مى‏شود النوم أخو الموت‏ ⁽³⁶⁵⁾؛

خواب، برادر مرگ است، وقتى مى‏خوابى مرگ كوچك است و وقتى بيدار مى‏شوى مثل اين است كه دوباره زنده شدى. تو هر شبانه روز، مرگ و حيات را مى‏بينى و نديده قرار مى‏دهى. مى‏گويى آيا پس از اين‏كه مرديم دوباره زنده مى‏شويم‏ ⁽³⁶⁶⁾آن وقت پس از طمس، راه را نتواند تشخيص دهد: فَأَنَّى‏ يُبْصِرُونَ؛ چگونه مى‏بينيد؟

تا اين نعمت از تو گرفته نشده، آيات قدرت خدا را ببين بهره ببر. خداى خودت را بهتر بشناس. براى حساب قيامت كارى كن.

ديگر اشاره به تعجيل در عقوبت است. كسى كه در دنيا چشم دلش كور است، فرداى قيامت چشم او كور است‏ ⁽³⁶⁷⁾. بعضى‏ها را اگر بخواهيم همين جا كور مى‏كنيم مثل چشم دلش.

شكر نعمت چشم، عبرت است. آدمى كه مى‏بيند، غير خر و گاو است، بايد عبرت بگيرد.

مسخ شدن برخى از انسانها به صورت خوك و ميمون‏

وَلَوْ نَشَاءُ لَمَسَخْنَاهُمْ.... مسخ كه تغيير شكل و خلقت به صورت زشت و مهيب است و در اصطلاح، تبديل صورت آدمى به حيوانى است؛ ولى در لغت همان تغيير هيأت است به زشتى. روايت مى‏فرمايد:

يحشر الناس على صور تحسن عندها القردة و الخنازير.

صورت خوك و ميمون و موش و مار يا بدتر از اينها به قدرى زشت است كه در روايت مى‏فرمايد: بوزينه و خنزير نزد آن صورت، زيبا است. اگر بخواهيم سرجايشان آنها را مسخ كنيم. اى كسى كه راه انسانيت و تربيت دينى را رها كردى، راه حيوانيت نفس و هوا را پيش گرفتى، پيش از قيامت همين‏جا در جايى كه قرار گرفته‏اند آنها را مانند صورت باطن‏شان كنيم، مسخ نماييم.

خوك، در شكم‏پرستى نمونه است. هرچه به دست آورد، در هر نجاستى سر مى‏كند و در شهوت‏رانى نظير ندارد. گاه مى‏شود با ماده‏اش فرسخها در حال جمع شدن حركت مى‏كند. كسى كه راه خوك را در جهت شكم و فرج دنبال مى‏كند، باك ندارد حرام باشد، باطنش خوك است، صورتش هم فرداى قيامت خوك است. اگر خدا بخواهد همين‏جا هم تعجيل در مسخ او مى‏شود.

مروى است از خاتم انبيا (صلى‏الله‏عليه‏وآله) در آيه شريفه: و نفرستاديم تو را مگر براى رحمت عالميان‏ ⁽³⁶⁸⁾.

يكى از جهات رحمت اين پيغمبر (صلى‏الله‏عليه‏وآله) اين بود كه در امم سالفه، زشتيهاى باطن، زود آشكار مى‏شد. چه بسا اشخاصى كه شكلشان عوض مى‏شد؛ اما در اين امت به بركت خاتم الانبياء (صلى‏الله‏عليه‏وآله) خدا پرده روى كار انداخته است.

مسخ شدن عالم مال پرست‏

روايت دارد: عالمى اهل تورات و مدرس آن، همراه موسى بود. مدتى او را نديد. از جبرئيل احوالش را پرسيد. عرض كرد: دم در نگاه كنيد. سگى را مى‏بينيد، عجيب است چه شده باطن اين طور آشكار شده است؟ جبرئيل گفت: اين كسى بود كه طالب مال بود.

آدم پول‏پرست باطنش حيوان است، مورچه حريص به جمع كردن آذوقه است. هركس همتش جمع مال باشد، صورت ملكوتى‏اش هم حيوانى است. حديثى عرض كنم.

در كتاب (رسائل، بخش) اسرار الصلوة شهيد ثانى - اعلى الله مقامى - از خاتم انبيا نقل مى‏كند:

اما يخاف الذى يحول وجهه فى الصلوة ان يحول الله وجهه وجه حمار ⁽³⁶⁹⁾

كسى كه در نماز نگاه اين طرف و آن طرف مى‏كند، رويش را به اين طرف و آن طرف مى‏كند، آيا نمى‏ترسد كه صورتش را خداوند مانند صورت الاغ كند؟.

شهيد مى‏فرمايد: مراد، وجه قلب است. صورت ملكوتى‏اش مانند الاغى مى‏گردد. نمى‏فهمد روبه‏روى چه كسى ايستاده است! چكار مى‏خواهد بكند.

اقلا شباهتى با ائمه پيدا كنيد. اميرالمؤمنين (عليه السلام)، حسن مجتبى (عليه السلام) موقع نماز بدنشان مى‏لرزيد. اقلا بى‏ادب نباش. كسى كه هيچ رعايت حضور نمى‏كند، با حيوان چه فرق مى‏كند.

اگر بخواهيم مى‏توانيم صورت ملكوتى‏اش را همين جا ظاهر كنيم؛ ولى در اين امت به پس از مرگ افتاده است.

يا من اظهر الجميل وستر القبيح

اى خدايى كه خوبى و جمال را آشكار مى‏فرمايى و زشتى و بدى را مى‏پوشانى!.

خدايا! باطنم را مثل ظاهرم نيكو گردان. نكند يك عمر در دنيا مثل آدم بودم پس از مرگ، جزء جانوران باشم.

در روايت مى‏فرمايد: بعضى صورتشان آدمى است، ولى دلشان دل شيطان است.

جلسه بيست و هشتم: مهلت دادن خداوند به تبهكاران‏

وَلَوْ نَشَاءُ لَطَمَسْنَا عَلَى‏ أَعْيُنِهِمْ فَاسْتبَقُوا الصِّرَاطَ فَأَنَّى‏ يُبْصِرُونَ * وَلَوْ نَشَاءُ لَمَسَخْنَاهُمْ عَلَى‏ مَكَانَتِهِمْ فَمَا اسْتَطَاعُوا مُضِيّاً وَلاَ يَرْجِعُونَ * وَمَن نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْقِ أَفَلَا يَعْقِلُونَ‏ ⁽³⁷⁰⁾

كلام در اين دو آيه شريفه رسيد به اين‏جا كه پروردگار، براى بيان استحقاق كفار و كسانى كه منكر مبدأ و معادند، مستحق اين دو نوع عقوبت‏اند. تعبير وَلَوْ نَشَاءُ؛ اگر بخواهيم، مى‏فرمايد: اى كسانى كه خدا به شما چشم داد تا آيات خدا را ببينيد و عبرت بگيريد، از نباتات و روييدنيهاى زمين، قدرت‏نمايى خدا را ببينيد و چنانچه آخر سوره ذكر مى‏فرمايد، برهان براى معاد باشد؛ اما چه حيف كه معمولا در خود نعمت فرو مى‏روند و نعمت ده را نمى‏بينند.

بشرى كه خدا چشم به او داده ولى آيه (و نشانه‏هاى خدا را) نمى‏بيند حقش اين است كه كورش كنند؛ لذا مى‏فرمايد: وَلَوْ نَشَاءُ لَطَمَسْنَا.

اگر بخواهيم اينها سزاوارند كه چشمشان صاف شود، آنگاه چطور مى‏توانند راه را بپيمايند، چگونه مى‏بينند؟

ولى رحمت الهى مقتضى مهلت دادن است هر چند سزاوارند (كه در عذاب آنان تعجيل شود. امام) زين العابدين (عليه السلام) در دعاى روز جمعه عرض مى‏كند:

خدايا! نسبت به كفار و فساق، تعجيل در عقوبتشان نمى‏فرمايى، شايد برگردند ⁽³⁷¹⁾.

غرض، مهلت دادن خداست. كسى در عقوبت عجله مى‏كند كه محكوم از جكمش بيرون رود: انما يعجل من يخاف الفوت‏ ⁽³⁷²⁾؛ اما خدايى كه همه محكوم اويند، در عقوبت شتاب نمى‏فرمايد.

عذاب دوم: عذاب مسخ است:

وَلَوْ نَشَاءُ لَمَسَخْنَاهُمْ عَلَى‏ مَكَانَتِهِمْ

سير قهقرا براى كفار

كسى كه از خدا دور است، صورت ملكوت و باطن او زشت‏ترين صورتهاست. اگر در شهوت فرو رفته باشد، از خوك زشت‏تر و مهيب‏تر است. اگر در جهات تقليد باشد، باطنش از ميمون زشت‏تر است. متكبر، باطنش از مور كوچكتر و ضعيف‏تر است.

خداوند مى‏فرمايد: اگر بخواهيم باطنشان را آشكار كنيم مى‏توانيم؛

عَلَى‏ مَكَانَتِهِمْ در هر جايى كه هستند، در هر حالى كه مى‏باشند مى‏توانيم زشتى‏شان را آشكار كنيم؛ ولى مهلت مى‏دهيم تا عبرت بگيرند، برگردند. در دنيا اگر نگرفت، در آخرت آشكار مى‏شود، چنان مسخشان مى‏كنيم كه نتوانند پيش و پس بروند.

وجهى درباره مسخ ذكر شده، مراد تحجر است كه او را به پست‏ترين مراحلش برگردانيم. حالت جمادى مثل سنگ كه نتوانند حركتى كنند. روزى كه كافر آرزو مى‏كند اى كاش! همان خاك نخستين بود ⁽³⁷³⁾ و بشر نشده بود.

وجه ديگر همان زشتى باطن است، آن را آشكار مى‏كنيم به طورى كه نتواند با آن وضع مضى؛ بگذرند، دنبال كارى بروند: لا يرجعون الى حالة الأولى؛ نتوانند به خودى خود اين حال را از خود دور كنند.

عمر طولانى و بازگشت به حال نخستين‏

آنگاه براى استدلال قدرت كه اگر بخواهيم اين كار را مى‏توانيم بكنيم، مى‏فرمايد:

وَمَن نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْقِ أَفَلَا يَعْقِلُونَ

خدايى كه به تدريج تو را به حالت زشتى نخستين برگرداند، مى‏تواند يك‏باره اين كار را بكند.

انسان از اول تولد، قوايش رو به نيرومندى و قوت است. اكثر تا سن چهل، بعضى تا 33. از چهل به بعد رو به نكس و تنزل است تا اردل العمر آخر كار كه ديگر، قوا از كار مى‏افتد؛ چشم از كار افتاده، گوشش نمى‏شنود، دست و پا نيرو ندارد. خداوند براى نمونه بعضيها را نگه مى‏دارد تا همه بدانند اگر بمانند چگونه به حال نخستين بر مى‏گردند ⁽³⁷⁴⁾.

بچه يك روزه هنگام تولد نه چشمش مى‏بيند، نه گوشش مى‏شنود، نه فهمى دارد، مثل كرم خاكى تنها حس ذائقه و لامسه‏اى دارد. حواس ديگر به تدريج نصيبش مى‏گردد، آخر كار مى‏شود مثل بچه هنگام تولد اگر عمر طولانى پيدا كرد، بينايى چشم و شنوائى گوش نيز از بين مى‏رود و حافظه كار نمى‏كند.

آن خدايى كه اين كار را به تدريج مى‏كند، هنگام پيرى، قوا را مى‏گيرد، مى‏تواند اين كار را بكند؛ چشم و گوش و حافظه و غير ذلك را بگيرد، دليل اين‏كه: لَوْ نَشَاءُ لَطَمَسْنَا...وَلَوْ نَشَاءُ لَمَسَخْنَاهُمْ... اين است كه هنگام پيرى اين كارها را مى‏كنيم.

علاوه بر اين‏كه اين آيه برهان براى قبل است، موعظه‏اى براى مسلمانان است.

بهره بردن از نعمت جوانى

اى جوان‏ها! تا هنوز به نكس نرسيده از عمرتان، از نعمت جوانى، بهره ببريد. بدنتان صحيح و قوا سالم است، تا گوش كار مى‏كند، معارف و مواعظ رابشنويد، تا هنوز چشمت كار مى‏كند، آيات خدا را نگاه كن عبرت بگير. حديث و قرآن بخوان. تا هنوز پا حركت مى‏كند به مجالس علم و حضور عالم و مساجد و مشاهد مشرفه، مشرف بشو، در هر حالى از حالات ركوع و سجود و قيام همين است، از قوا استفاده كنيد.

مروى است: امام صادق (عليه السلام) در سجده (پانصد مرتبه راوى شمرده) پانصد مرتبه سبحان الله و بحمده و استغفرالله مى‏فرمود ⁽³⁷⁵⁾.

در كشف الغمه مى‏نويسد:

حضرت سجاد (عليه السلام) هزار مرتبه غلامش مى‏شمرد كه خواند: لا اله الا الله حقا حقا لا اله الا الله ايمانا و تصديقا لا اله الا الله تعبدا ورق ⁽³⁷⁶⁾.

اما عمر كه رو به بالا رفت، ديگر اين قوا نيست. نمى‏تواند در سرما نصف شب بلند شود، وضو بگيرد، ساعتى در سجده بماند.