/ سوره حمد

1. بِسْمِ اللَّه الرَّحْمنِ الرَّحيمِ.

2. اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِ الْعالَمينَ.

3. الرَّحْمنِ الرَّحيمِ.

4. مالِكِ يَوْمِ الدّينِ.

5. اِيّاكَ نَعْبُدُ وَ اِيّاكَ نَسْتَعينُ.

6. اِهْدِنَاالصِّراطَالْمُسْتَقيمَ.

7. صِراطَالَّذينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِالْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَاالضّالّينَ.

ترجمه

1. به نام خداوند بخشاينده مهربان.

2. ستايش خداى را كه پروردگار جهانيان،

3. بخشاينده و مهربان،

4. [و] فرمانرواى روز پاداش و كيفر است.

5. [بار خدايا!] تنها تو را مى پرستيم و تنها از تو يارى مى جوييم.

6. ما را به راه راست هدايت فرما؛

7. راه آنان كه بر آنها نعمت ارزانى داشتى، نه [راه ] كسانى كه بر آنان خشم گرفتى، و نه راه گمراهان.

نگرشى بر واژه ها

واژه «حمد» با واژه «مدح» و «سپاس»، معنا و مفهومى نزديك دارد؛ معنايى متّضاد با واژه هاى «ذمّ»، «هجا» و «كفران».

در ستايش مقرّر نشده است كه بايد دربرابر نعمت، سپاسگزار شد؛ امّا شكر و سپاس تنها دربرابر نعمت و نيكى قرار دارد.

واژه «ربّ» به معناى پروردگار است. امّا معانى ديگرى نيز براى آن آمده است؛ كه عبارتند از:

1. بزرگ و مورد اطاعت و احترام؛

2. مالك؛ چنانكه پيامبر(ص) به فردى فرمود: «أ ربّ غنم أمْ ربّ ابل؟» (تو مالك گوسفندى يا شتر؟)

3. بخشاينده و مهربان؛

3. بخشاينده و مهربان؛

3. بخشاينده و مهربان؛

يادآور مى شود كه واژه «ربّ»، درمورد خداى يكتا به تنهايى بكار مى رود و در ساير موارد با اضافه مى آيد؛ مانند: «ربُ الدّار»، كه به معناى صاحبخانه است.

واژه «عالمين» جمع عالم است. البته «عالم» خود نيز جمع است، با اين تفاوت كه از جنس خود مفردى ندارد و به گروهى از خردمندان گفته مى شود. امّا در زبان عامّه، «عالم»، همه پديده ها و موجودات، از جاندار گرفته تا بيجان و انسان و پديده هاى ديگر را دربرمى گيرد. در اين آيه شريفه نيز «عالم» به همين معنا آمده است؛ چرا كه در جايى مى فرمايد: «و ماربُ العالمين؟» ([فرعون گفت ] و پروردگار جهانيان چيست؟) [موسى(ع) پاسخ داد و] گفت: «قالَ رَبُ السَّماواتِ وَالْاَرْض ِ وَ مابَيْنَهُما ...»(29) (پروردگار آسمانها و زمين و هر آنچه ميان آنهاست...).

واژه «مَلِك» به معناى پادشاه و فرمانروا آمده، و «مالك» كسى است كه توانايى تصرّف در دارايى خويش را دارد و كسى نمى تواند از تصرّفات شايسته و بايسته او جلوگيرى كند.

«يوم الدّين»: يوم به معناى «روز» است و «دين» به چند معنا آمده؛ كه عبارتند از:

1. پاداش و كيفر

2. حساب

3. فرمانبردارى و پيروى

امّا معناى «دين» در اينجا روشن و عبارت است از «پاداش و حساب» ؛ چرا كه مفهوم آن، بروشنى در اين آيه شريفه آمده است كه:

«اَلْيَوْمَ تُجْزى كُلُّ نَفس ٍ بِما كَسَبَتْ...»(30)

امروز هر كس را به اندازه عملكردش جزا مى دهند...

و نيز در اين آيه شريفه كه:

«... لاتَعْتَذِرُواالْيَوْمَ اِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.»(31)

هان اى كسانى كه كفر ورزيده ايد! امروز پوزش مخواهيد. جز اين نيست كه برابر آنچه [در دنيا ]انجام مى داديد، به شما جزا داده مى شود.

واژه «نعبد» به معناى «مى پرستيم» است.

پرستش و عبادت در فرهنگ واژه شناسان، به مفهوم نهايت خضوع و فرمانبردارى است؛ و هنگامى كه گفته مى شود: «طريقٌ مُعبّد»، يعنى راهى كه بر اثر رفت و آمد بسيار در آن، كوبيده شده است. همچنين به اين دليل به برده «عبد» گفته مى شود كه رام و فرمانبردار صاحب خويش است.

واژه «نستعين» به مفهوم «از تو يارى مى جوييم» آمده است.

«اهدنا» يعنى «ما را هدايت كن». هدايت در فرهنگ عرب، به معناى «ارشاد و راه نمودن» است و به كسى كه پيشاپيش مردم حركت مى كند و آنان را راه مى نمايد، «هادى» گفته مى شود.

«صراط» به معناى راه روشن و گسترده است.

«مغضوب عليهم» كسانى هستند كه خداوند بر آنان خشم گرفته است. «مغضوب» از ماده «غضب» به مفهوم «شدّت و سختى» گرفته شده است. به همين جهت به سنگ سخت «غضبة» مى گويند.

«الضّالين» به معناى «گمراهان» است.

اصل «ضلال»، به معناى هلاك و نابودى است. در قرآن آمده است كه:

«وَ قالُوا اِذا ضَلَلْنا فِى الْاَرْض ِ اَاِنَّا لَفى خَلْقٍ جَديدٍ...»(32)

و [شرك گرايان ] گفتند: آيا هنگامى كه در زمين نابود [و ناپديد] شويم، [ بازهم ]آفرينش تازه اى خواهيم يافت؟...

و نيز آمده است كه: «... وَ اَضَلَّ اَعْمالَهُمْ»(33).

تفسير

«الحمد للّه»

همه ستايشها و سپاسها از آن خدايى است كه زيبنده پرستش است؛ چرا كه او ارزانى دارنده نعمتها و تواناييها بر همه موجودات، ازجمله انسان است. او آفريدگار هستى و پروردگار جهانيان است.

روشن است كه از آفريدگارى و پروردگارى او، دو حقيقت نيز دريافت مى شود:

1. سپاس نعمت و سپاسگزارى از ارزانى دارنده نعمتها؛

2. سبك و شيوه سپاسگزارى.

«الرّحمن الرّحيم»

معناى اين دو صفت و تفاوت آنها با يكديگر، در تفسير «بسم اللَّه الرّحْمن الرّحيم» ازنظر شما خواننده گرامى گذشت. تكرار اين دو صفت پس از ستايش خدا، براى تأكيد است؛ امّا «رمّانى» بر اين باور است كه بيان آن دو پس از «بسم اللَّه» و بعد از ستايش خدا، تكرارى است. لكن از آنجا كه نام «اللَّه» به معناى تنها قدرتى است كه شايسته پرستش است، دو صفت «الرّحْمن الرّحيم» سبب اين شايستگى انحصارى و اين حقّ ويژه خدا را بيان مى كنند؛ و آمدن آنها بعد از حمد و ستايش خدا، براى ترسيم دليل اين سپاسگزارى و ستايش است.

«مالك يوم الدّين»

پس از ترسيم مالكيت خدا بر كران تا كران هستى، اين آيه شريفه فرمانروايى و سررشته دارى او را در آن جهان بيان مى دارد؛ و روشن است كه منظور از «يوم» در اينجا، بخشى از زمان است نه روز دربرابر شب.

پاره اى برآنند كه منظور از «روز»، ادامه نور و روشنايى است تا سرنوشتها روشن شود و هر كس در جايگاه شايسته خود قرار گيرد.

عدّه اى ديگر گفته اند: «يوم الدّين» يعنى همان روز سرنوشتى كه بر ديندارى و دين باورى راستين انسانها در زندگى پاداش داده مى شود.

و برخى معتقدند كه «يوم الدّين» يعنى روزى كه جز دين و ديندارى، چيزى سود نمى بخشد.

نكته ديگر در اين باره آن است كه: با اينكه خداوند مالك و فرمانرواى هر دو جهان است، بدان جهت بر مالكيت و فرمانروايى او در روز دين - يعنى كيفر و پاداش - تأكيد مى شود كه عظمت و سرنوشت ساز بودن و اهميت بسيار آن روز را بيان كند.

در قرآن شريف، نظير اين تعبير، بسيار بچشم مى خورد؛ مثلاً خداى جهان آفرين كه آفريدگار همه موجودات و سراسر هستى است، پروردگار عرش اعلام مى شود: «ربّ العرش ...» تا نشانى از عظمت و شكوه وصف ناپذير عرش باشد.

گفتنى است كه اين آيه شريفه، بيانگر اصل معاد و جهان پس از مرگ، لزوم اميد و هراس از آن روز، و درست انديشى و عملكرد شايسته است؛ چرا كه حتّى تصوّر جهان پس از مرگ، خوف و اميد را در انسان پديد مى آورد، تا چه رسد به ايمان عميق و باور ژرف آن.

«ايَّاك نعبد و ايَّاك نستعين»

مطابق دستور ادبيات عرب، مقدّم شدن «ايّاك» بر دو فعل پس از خود، نشانگر انحصار و به اين معناست كه: بارخدايا! تنها تو را مى پرستيم (نه غير تو را)؛ و تنها از تو يارى مى طلبيم (نه از ديگرى).

عبادت و پرستش، نوعى سپاسگزارى و در واقع هدف آن است؛ چرا كه پرستش، درحقيقت آخرين مرحله خضوع و عالى ترين درجه بزرگداشت است و تنها قدرت شكوهمندى را شايسته و زيبنده است كه كلِّ هستى و نعمتها و زندگى و تمايلات و كششها را ارزانى داشته است؛ و از آنجا كه در اوج يقين هستيم كه جز خداى تواناى هستى، هيچكس ديگر توان ارزانى داشتن نعمتها را ندارد، به اينجا مى رسيم كه پرستش و عبادت، تنها ويژه خداست و براى او.

آرى؛ اگر انسان شايسته كردارى به ديگرى نيكى كند، بى گمان درخور سپاس است، همانگونه كه فرمانبردارى از همنوع ممكن است؛ امّا پرستش، ويژه خدا است و بس.

آيا پرستش همان فرمانبردارى است؟

با توجّه به مطالبى كه آمد، روشن مى شود ديدگاهى كه پرستش را همان فرمانبردارى مى نگرد، سست و نادرست است؛ چرا كه اطاعت، تنها موافقت فرمان است و بس؛ به همين دليل نمى توان به پسرى كه فرمانبردار پدر و يا برده اى كه اطاعت كننده صاحب خويش است، عنوان عبادت كننده و پرستشگر داد. امّا بت پرستان، بتها را پرستش مى كردند نه اطاعت؛ زيرا بتها دستور و فرمانى نداشتند تا اطاعت شوند.

منظور از «ايّاك نستعين»، بيان اين حقيقت است كه «خدايا! توفيق و يارى بر پرستش و بندگى ات را تنها از تو مى خواهيم و بس»؛ و روشن است كه معناى توفيق، رديف ساختن و فراهم آوردن اسباب آن چيزى است كه در پيدايش بدانها نياز هست. از اين رو، نمى توان گفت كسى كه ديگرى را در كارى يارى مى كند، به او توفيق داده است؛ چرا كه او توانسته فقط يك سبب يا بخشى از كار را رديف كند، امّا گردآورى و فراهم ساختن همه اسباب و مقدّمات، از قلمرو قدرت انسانها خارج و در انحصار خداست؛ و درست به همين دليل، ارزانى دارنده توفيق، تنها اوست و بايد از او توفيق خواست.

چرا تكرار؟

دليل تكرار واژه «ايّاك» اين است كه چنانچه اين واژه فقط يك بار گفته مى شد، شايد اين پندار پديد مى آمد كه راه تقرّب به خدا، جمع ميان پرستش و يارى خواهى از اوست، و بايد هر دو باشند تا به خدا تقرّب جست و با يكى از آن دو نمى توان به او نزديك شد؛ درحاليكه چنين نيست. براى نمونه مى توان با تفكّر در عظمت خدا، او را پرستيد و به او تقرّب جست؛ گرچه در آن ساعت از او يارى هم نخواست.

برخى برآنند كه اين تكرار تنها براى تأكيد است درست مانند اينكه بگوييم: اين خانه ميان حسن و ميان حسين مشترك است، كه در اين مورد، بكاربردن واژه «ميان» براى يك بار هم كافى است و دوّمى براى تأكيد آمده است. در اينجا «ايّاك» درمورد دو فعل بكار رفته؛ امّا روشن است كه اگر براى يك فعل تكرار مى شد، تأكيدش بيشتر بود.

و بعضى نيز گفته اند اين تكرار بدان جهت است كه به ما بياموزد هميشه و همه جا و براى هر خواسته اى، خداى بخشاينده نعمتها را ياد كنيم و از او كمك بخواهيم.

آيا پرستش بدون كمك او ممكن است؟

در اينجا ممكن است اين پرسش مطرح شود كه: چرا «ايّاك نعبد» بر «ايّاك نستعين» پيشى گرفته است، با اينكه مى دانيم يكتاپرستى و عبادت خدا بدون يارى او نشايد؟

پاسخ اين است كه: بى ترديد يارى خدا مقدّم بر پرستش اوست؛ چرا كه اگر كمكى ازجانب او نباشد، انسان ازعهده هيچ كارى برنمى آيد. امّا نكته مهم اينجاست كه چنين نيست كه اگر انسان از خدا يارى نخواست، خدا او را فراموش كند و به وى يارى نرساند. با اين بيان، كمك رسانى خدا به انسان از عبادت او جلوتر است، امّا مانعى ندارد كه اين درخواست پس از پرستش و عبادت او صورت گيرد.

افزون بر نكته اى كه آمد، هنگامى كه دو مطلب با هم مربوط باشند، پس و پيش گفتن آنها چندان مهم بنظر نمى رسد. بعنوان مثال، چه بگوييم: «حقّ او را پرداختى؛ چه كار خوبى كردى!» و چه بگوييم: «چه كار خوبى كردى كه حقّ او را پرداختى!» هر دو يك پيام و محتوا را منتقل مى كنند.

برخى نيز در پاسخ اين سؤال گفته اند: ممكن است اين درخواست يارى، براى عبادت و پرستشهاى بعدى باشد.

آيا تكليف بدون قدرت ممكن است؟

پرسش ديگرى در اينجا مطرح است؛ و آن اينكه فرمان خدا به عبادت و پرستش و بيان وظيفه و ترسيم تكليف، پس از ارزانى داشتن قدرت بر انجام آن است، چرا كه در غير اينصورت، تكليف به ناممكن مى شود؛ با اين بيان، يارى طلبى از خدا چه اثرى دارد؟

پاسخ اين است كه خود اين يارى طلبى از خدا، پرستش او و بريدن از همه علل و اسباب ظاهرى و دست به سوى آفريدگار هستى گشودن است؛ بسان اين آيه شريفه كه مى فرمايد: «... رَبِّ احْكُمْ بِالْحَقِّ...»(34) (...پروردگارا! به حق داورى فرما...). با اينكه مى دانيم او جز به حق داورى نخواهد كرد.

و نيز ممكن است يارى خواستن از خدا، عاملى براى استمرار اداى وظيفه باشد.

قدرت همپاى عبادت يا...

عدّه اى بر اين انديشه پاى فشرده اند كه قدرت و توان، هميشه با عبادت و انجام دادن هر كارى همراه است؛ چرا كه اگر مقدّم بر آن باشد، ديگر درخواست آن بى معنا خواهد بود، و خود به خود حاصل مى شود.

امّا اين سخن درست بنظر نمى رسد؛ زيرا ممكن است فردى با داشتن قدرت و توان، بازهم به دو دليل از خداى توانا يارى و توفيق بخواهد:

نخست اينكه از سرچشمه قدرت بخواهد كه تصميم و خواست بنده اش را بر اداى وظيفه و پرستش خالصانه خدا نيرومند سازد و كار را بر او آسان كند؛ بعنوان مثال، پاداش و ثمره عبادت را براى او روشن سازد تا شور و شوق او افزون شود.

ديگر اينكه از او عاجزانه بخواهد قدرت و توانِ بنده اش را تداوم بخشد و آن را از او سلب نكند، تا در آينده نيز به انجام دادن وظيفه توفيق يابد؛ و يا اينكه لحظه به لحظه آن قدرت را تجديد كند.

نحوه روى آوردن از خبر به خطاب

ابتداى سوره مباركه «حمد»، سخن از شكوه و عظمت خداست؛ سخن از اين است كه ستايش تنها زيبنده اوست؛ امّا بناگاه سبك تغيير مى يابد و خدا مخاطب قرار مى گيرد. اين شيوه، در اشعار عرب فراوان بچشم مى خورد و بى سابقه نيست.

كسائى در تفسير اين آيات مى گويد: تقدير و حقيقت آيه بدينصورت است كه:

[هان اى پيامبر! بگو:] تنها تو را مى پرستيم. نظير اين آيه شريفه كه:

«وَلَوْتَرى اِذِالْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا اَبْصَرْنا...»(35)

[هان اى پيامبر!] اگر گناهكاران را آنگاه كه در پيشگاه پروردگارشان سرها را به زير افكنده اند، بنگرى، [مى گويند]: پروردگارا! [آنچه وعده داده بودى ] ديديم و شنيديم...

در اين آيه شريفه، فعل «مى گويند» در تقدير است.

و همچنين در اين آيه شريفه:

«... وَالْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَيْكُمْ...»(36)

... و فرشتگان از هردرى برآنان وارد مى شوند [و مى گويند]: درود بر شما باد...

«اهدناالصّراطالمستقيم»

ما را به راه راست هدايت فرما

در معناى «اهدنا» وجوهى ارائه شده است؛ ازجمله:

1. پايدارى در راه حق

بار خدايا! ما را بر دين حق و راه و رسم مقبولت ثابت و پايدار كن.

گرچه خداوند به مهر خويش، همه انسانها را راه نموده است، گاه انسان دچار لغزش مى شود و انديشه ها و پندارهاى بى اساس و پوچى برقلب او راه مى يابد؛ به همين جهت، بسيار بجا خواهد بود كه خاضعانه از خداى خود بخواهد او را در دين توحيديش استوار دارد و به روشنى درك او بيفزايد تا در اين مسير پايدارتر شود؛ مگر نه اينكه خود قرآن مى فرمايد:

«وَالَّذينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً...»(37)

و كسانى كه راه يافته اند، [خدا] به هدايت آنان خواهد افزود...

در زبان عامه نيز نظير اين مطلب ديده مى شود؛ بعنوان مثال، چنانچه فردى بركسى كه مشغول خوردن است وارد شود، به او مى گويد: «بخور... بخور!» منظور اين است كه ادامه بده.

2. پاداش

بار خدايا! پاداش شكوهمند رهروى از راه راست و عمل به دستورات دين حق را به ما عنايت فرما.

درست نظير اين آيه شريفه كه:

«...يَهْديهِمْ رَبُّهُمْ بِايمانِهِمْ...»(38)

...پروردگارشان آنان را به پاس ايمانشان هدايت مى كند [يعنى پاداش مى دهد]...

با اين بيان، معناى «اهدناالصّراطالمستقيم» اين خواهد بود كه «بار خدايا! ما را به بهشت پرشكوه خود كه پاداش ما است، هدايت فرما».

و آيه شريفه زير، تأييدكننده اين ديدگاه است:

«...اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذى هَدانا لِهذا...»(39)

...ستايش از آن خدايى است كه ما را به اين راه [و به اين پاداش شكوهمند] راه نمود...

3. براى آينده بهتر

و برخى بر اين انديشه اند كه معناى جمله مورد بحث اين است كه:

بار خدايا! ما را در زندگى آينده نيز به راه راست هدايت فرما؛ همانگونه كه در گذشته چنين كردى.

افزون بر آنچه آمد، گاه ممكن است انسان هوشمند در نيايش با خدا چيزى بخواهد كه براى او فراهم است و دعايى كند كه برآورده است. اين مشكلى ايجاد نمى كند. در قرآن نيز نظيرش موجود است؛ ازجمله:

«...رَبِّ احْكُمْ بِالْحَقِّ...»(40)

...پروردگارا! به حق داورى فرما...

كه خواسته اى برآورده شده است.

و نيز نظير اين آيه شريفه كه از زبان ابراهيم(ع) مى فرمايد:

«وَلا تُخْزِنى يَوْمَ يُبْعَثُونَ.»(41)

و در روزى كه مردم برانگيخته مى شوند، مرا رسوا مساز.

كه خواسته آن پيامبر بزرگ، اگر دعا هم نمى كرد، برآورده مى شد.

4. براى تداوم نعمتها

به هرحال، خواستن و نيايش، عبادت و پرستش خدا و بريدن و گسستن از همه و پيوند با آفريدگار هستى است؛ و ممكن است آثار و ثمرات انسانساز و مفيد ديگرى نيز داشته باشد، همانگونه كه ما باايمان به يكتايى خدا و پاك و منزّه بودنش از تمامى عيوب و نقايص، بازهم جملاتى سازنده و روشنگر بعنوان «ذكر» بر زبان مى آوريم و مى گوييم: سبحان اللَّه ...؛ الحمدللَّه؛ و نظير اينها.

5. راز ديگر

ممكن است در همين درخواست و نيايش، مصالحى براى ما باشد كه بدون آن نباشد؛ و اصولاً خدا بدان جهت ما را به راه راست راهنمايى فرموده است كه مى دانست ما با همه وجود از او چنين تقاضايى خواهيم كرد.

6. ادامه تكليف

و اثر ديگر دعا و درخواست اين است كه خداى پرمهر با يارى خويش، اداى اين تكليف و وظيفه را براى ما تداوم مى بخشد تا بدينوسيله پاداش بهتر و بيشترى نصيب ما شود.

صراط مستقيم چيست؟

«صراط مستقيم»، به معناى «راه راست» است؛ و قرآن پژوهان چند معنا براى آن آورده اند:

1. كتاب خدا؛ از پيامبر گرامى (ص) و امير مؤمنان (ع) نيز نقل كرده اند كه «صراط مستقيم، قرآن است».

2. اسلام؛ اين بيان از ابن عبّاس و ديگران آمده است.

3. دين استوارى كه جز آن پذيرفته نخواهد شد.

4. پيامبر و امامان نور؛ اين معنا در انبوه روايات آمده است.

امّا واقعيت اين است كه «صراط مستقيم»، مفهومى گسترده دارد و همه آنچه آمد را شامل مى شود؛ و هر كدام، مصداقى از اين راه درست است.

«صراطالّذين انعمت عليهم»

اين آيه، بيان روشن «صراط مستقيم» است و نشانگر اين حقيقت كه اين راه درست و راست، راه كسانى است كه تو به آنان نعمت ارزانى داشتى. و اين مردم را قرآن اينگونه معرفى مى كند:

«وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذينَ اَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيّينَ وَالصِّدّيقينَ وَالشُّهَداءِ وَالصَّالِحينَ...»(42)

و كسانى كه از خدا و پيامبر فرمان برند، در زمره كسانى خواهند بود كه خدا به آنان نعمت داده است؛ [يعنى ] پيامبران و راستگويان و شهيدان و شايستگان...

پس، نعمت داده شدگان اينانند.

واژه «نعمت» ازنظر واژه شناسان، به معناى «فزونى» است و در اين آيه شريفه، «صراط مستقيم» با صراحت تمام بعنوان «نعمت» آمده است؛ امّا هنگامى كه آن را راه كسانى معرّفى مى كند كه نعمت داده شده اند، اين واقعيت روشنتر مى شود كه خود آن «نعمت» خداست.

«غيرالمغضوب عليهم»

به اعتقاد همه مفسّران، منظور از كسانى كه خداوند برآنان خشم گرفته است، يهوديان بدانديش و بدرفتارند. قرآن شريف در اين باره مى فرمايد:

«... مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَيْهِ وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنازيرَ...»(43)

...كسانى كه خدا آنان را لعنت كرد و بر آنان خشم گرفت و از آنان بوزينگان و خوكان پديد آورد...

روشن است كه اينان همان يهوديان بهانه جو و حق ستيزند؛ كه خداوند به بنى اسرائيل مى فرمايد:

«وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِى السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خاسِئينَ.»(44)

و بى گمان شما كسانى از خودتان را كه روز شنبه [از فرمان خدا] تجاوز كردند، نيك شناختيد؛ پس ما به آنان گفتيم: «بوزينگانى طردشده باشيد!»

«ولاالضّالين»

و نه گمراهان

منظور از گمراهان در اينجا يهوديان و مسيحيان هستند، كه قرآن مى فرمايد:

«... وَلا تَتَّبِعُوا اَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ اَضَلُّوا كَثيرَاً وَضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبيلِ.»(45)

از هوسهاى گروهى كه پيش از اين گمراه شدند و بسيارى [از مردم ] را [نيز ]گمراه ساختند و خود از راه راست انحراف جستند، پيروى مكنيد.

ترسيم صفت آشكار هر گروه

حسن بصرى مى گويد:

اگر قرآن، يهود را «مغضوب عليهم» و نصارا را «ضالّين» معرفى مى كند، معنايش اين نيست كه يهود گمراه نيستند و يا نصارا مورد خشم خدا قرار نگرفته اند؛ هرگز. بلكه خداوند بر هر دو دسته خشم گرفته است و هر دو جماعت گمراه اند؛ امّا قرآن در اينجا روشنترين صفت منفى آنان را ترسيم مى كند، تا بسان نشانه اى هر كدام را مشخّص سازد.

و پاره اى بر اين اعتقادند كه منظور از دارندگان اين آفتها، همه كفرگرايانند، نه گروهى خاص؛ و اين حال روز همه آنان است.

امّا عبدالقاهر جرجانى مى گويد:

منظور از اين دو وصف [مورد خشم قرارگرفتگان و گمراهان ]، نه گروهى خاص هستند و نه مردمى مشخّص؛ بلكه معناى خود واژه ها مدّ نظر است؛ بعنوان مثال: هنگامى كه مى گوييم: «به خدا پناه مى برم از اينكه در رديف خشم گرفتگان باشم»، منظور، گروه خاصّى نيست، بلكه مقصود هر فردى است كه خداوند بر او خشم گرفته است؛ همانگونه كه وقتى مى گوييم: «بار خدايا! مرا در زمره كسانى قرار ده كه بر آنان نعمت ارزانى داشته اى»، اينجا نيز گروه خاصّى مورد نظر نيست.

رواياتى در عظمت سوره حمد

از ششمين امام نور (ع) آورده اند كه در پاسخ به كسى كه راجع به آيه شريفه «وَلَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعَاً مِنَ الْمَثانى وَالْقُرْآنَ الْعَظيمَ.»(46) مى پرسيد، فرمود: «منظور از آن، سوره «حمد» است كه تكرار مى شود».

آنگاه افزود كه پيامبر خدا(ص) فرمود:

خداى پرمهر بر من منّت نهاد كه از گنجينه هاى بهشت، اين سوره مباركه را فرو فرستاد. در اين سوره، آياتى است با اين ويژگيها:

1. بسم اللَّه الرَّحمن الرَّحيم؛ كه خدا درباره آن مى فرمايد:

«...وَ اِذا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِى الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلى اَدْبارِهِمْ نُفُورَاً.»(47)

و هنگامى كه پروردگارت را در قرآن به يگانگى ياد كنى، آنان با نفرت پشت مى كنند.

2. الحمدللَّه ربّ العالمين. اين آيه مباركه، سخن پيوسته اهل بهشت است كه خداى را دربرابر پاداش شكوهمند و نعمتهاى وصف ناپذيرش سپاس مى گويند.

3. مالك يوم الدّين. فرشته وحى در اين مورد مى گويد: هيچ انسان باايمانى، اين آيه شريفه را با اخلاص به زبان نمى راند، جز اينكه خدا و آسمانيان او را گواهى و تصديق مى كنند.

4. ايّاك نعبد. اين آيه شريفه، بيانگر اخلاص كامل در پرستش خداست.

5. و ايّاك نستعين، برترين خواسته اى است كه بنده از خداى خويش مى خواهد.

6. اهدناالصّراطالمستقيم، همان راه پيام آورانى است كه خداوند باران نعمت خويش را برآنان باراند.

محمّد حلبى مى گويد: «مالك يوم الدّين» و «اهدناالصراطالمستقيم» يعنى امير مؤمنان(ع).

از امام صادق(ع) آورده اند كه فرمود: هرگاه در نماز جماعت بودى كه امام جماعت از سوره حمد فارغ شد، بگو: «الحمدللَّه ربّ العالمين».

نظم شگفت انگيز سوره حمد

1. هنگامى كه انسانى جستجوگر، نعمتهاى خدا را در كران تا كران هستى مى نگرد و به آنها مى انديشد و درمى يابد كه روشنترين و عالى ترين و راستگوترين گواه نعمتهاى آفريدگار تواناى هستى خود اوست، با نام بلند و پرشكوه او زندگى نوينى را آغاز مى كند و مى گويد: بسم اللَّه الرَّحمن الرَّحيم... و با اين بيان، به او ايمان مى آورد.

2. و آنگاه كه درمى يابد دو وصف و دو ويژگى او، «رحمن» و «رحيم» است و اوست بخشاينده و بسيار مهربان، در وجود خود احساس آرامش مى كند.

3. و پس از ايمان و اقرار به يكتايى آن بخشاينده نعمتها، به ستايش ذات بى همتاى او برمى خيزد؛ كه الحمدللَّه ربّ العالمين.

4. و هنگامى كه بيشتر مطالعه مى كند و پى مى برد تنها او نيست كه نعمتهاى خدا به وى ارزانى شده است، بلكه همگان از اين خوان پربركت و گسترده بهره ورند، درمى يابد كه فقط پروردگار جهانيان است كه رزق و روزى همه را ارزانى مى دارد و او براستى «رحمن» است.

5. و زمانى كه نافرمانى و ناسپاسى مردم را دربرابر نعمتها مى نگرد و مى بيند كه مردم بجاى سپاس نعمتها، ناسپاسى و گناه مى كنند و با اينحال ارزانى دارنده نعمتها به آنان مهر مى ورزد و نعمتها را از آنان نمى گيرد، يقين مى كند كه او براستى «رحيم» است.

6. فرد باايمان وقتى در اين مرحله به رفتار و كردار مردم نظر مى افكند و مى بيند روابط آنان با يكديگر ظالمانه است و كسى حقوق ديگرى را رعايت نمى كند، درمى يابد كه براستى بايد روزى باشد كه حقوق پايمال شده ستمديدگان از ستمكاران گرفته شود؛ و آن روز، روز كيفر و پاداش واقعى است. و اينجاست كه در ايمان خود استوارتر مى شود كه بدرستى او مالك روز حساب است (مالك يوم الدّين).

7. و با دقّت و دريافت اين حقيقت كه آفريدگار او و سراسر هستى، روزى بخش است و پرمهر، مى ميراند و حيات مى بخشد، پديد مى آورد و دگرگون مى سازد، امّا خود ذات بى همانند و پراقتدارى است كه جاودانه است، به كمالِ يقين مى رسد كه راستى جز او هيچكس شايسته پرستش نيست و به اوج توحيدگرايى پر مى كشد و مى گويد: «ايّاك نعبد ...»

8. او رشته سخن را دگرگون مى سازد؛ رو به بارگاه خدا مى آورد و مى انديشد كه براى حيات شايسته و نجات از آفتها و هجوم آرا و ديدگاههاى متفاوت و متّضاد، بايد از كسى كه فرمانرواى هستى است، يارى بطلبد؛ به همين جهت، براى موفقيت در بندگى و كسب اسباب و وسايل رهايى و پيروزى، از آن سبب ساز مساعدت مى خواهد و با همه وجود نيايش مى كند كه: «ايّاك نستعين» (تنها از تو يارى مى طلبيم).

9. عارف پاك و شايسته كردار، با رسيدن به اين مرحله از شناخت و پس از آنكه در راه راست، استوار و ثابت قدم شد، از شدت درك و فهم، ميان بيم و اميد است: مى ترسد برايش لغزشى پيش آيد و گناهى از او سرزند؛ چرا كه تنها پيامبران و امامان و چهره هاى معصوم و پاك، خداساخته اند و از اشتباه و وسوسه ها مصون. از اين رو، با همه وجود، پايدارى و ثبات قدم در پيمايش راه حق را از خدا مى طلبد و نيايشگرانه مى گويد: «اهدناالصّراطالمستقيم».

10. و واژه «صراط» و «مستقيم»، بسيار جامع و كامل و دربردارنده همه مقرّرات و برنامه هاى سعادت آفرين زندگى از يك سو و تقاضاى موفّقيت در ميدان عمل به مقرّرات ازسوى ديگر، و نيز پيروى از كسانى است كه خدا فرمانبردارى آنان را واجب ساخته و آنان را سرمشق و الگوى زندگى قرار داده است. انسان توحيدگرا پس از آگاهى از تمامى اين حقايق و پيمودن اين پله هاى كمال و جمال، درمى يابد كه خدا بندگان شايسته اى دارد كه مشمول الطاف و نعمتهاى اويند (صراطالّذين انعمت عليهم ...)؛ و اينان برگزيده خدايند. و بايد از خدا بخواهد كه او را نيز در زمره آنان قرار دهد؛ تا گمراهان و گمراهگران كه دشمن حقّ و فضيلت اند و از ديدن حقيقت كور و با راه اعتدال مخالف، و آفريدگار هستى آنان را لعن كرده و رسوايى دنيا و كيفر سخت آخرت را براى آنان فراهم ساخته است، نتوانند او را گمراه سازند؛ و بدينسان، با توكّل به خدا و روى آوردن به بارگاه او، از شرارت آنان مصون و محفوظ بماند.

آرى؛ چنين انسانى با اين شناخت و انديشه روشن و هدفهاى بلند است كه با همه وجود خود بر زبان مى راند: «صراطالّذين انعمت عليهم غيرالمغضوب عليهم ولاالضّالين».