سوره مؤمنون آيه هاى 110 - 101
101. فَإِذَا نُفِخَ فِى الصُّورِ فَلآ أَنسَابَ بَيْنَهُمْ يَومَئِذٍ وَلاَ
يَتَسَآءَلُونَ.
102. فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَاُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.
103. وَمَن خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَاُوْلئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ
فِى جَهَنَّمَ خَالِدُونَ.
104. تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَهُمْ فِيهَا كَالِحُونَ.
105. أَلَمْ تَكُنْ ءايَاتِى تُتْلى عَلَيْكُمْ فَكُنْتُمْ بِهَا تُكَذِّبُونَ.
106. قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوماً
ضَآلِّينَ.
107. رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ.
108. قَالَ اخْسَئُوا فِيهَا وَلاَ تُكَلِّمُونَ.
109. إِنَّهُ كَانَ فَرِيْقٌ مِن عِبَادِى يَقُولُونَ رَبَّنَا ءامَنَّا
فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ.
110. فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيّاً حَتَّى أَنْسَوْكُمْ ذِكْرِى وَكُنْتُمْ
مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ.
ترجمه
101 - پس هنگامى كه در صور دميده شود، ديگر آن روز [و پس از آن ]در ميان آنان نه
نسبت [و پيوند] خويشاوندى خواهد بود و نه از [سرنوشت ]يكديگر مى پرسند.
102 - پس آن كسانى كه [در آن شرايط سرنوشت ساز] ميزانهاى [عملكرد]شان سنگين است
[و در زندگى خداپسندانه رفتار كرده اند]، آنان همان رستگارانند.
103 - [امّا] كسانى كه ميزانهاى [عملكرد شايسته ] آنان سبك باشد، آنان كسانى
هستند كه خويشتن را [در زندگى دنيا] باخته اند؛ [و ]در [آتش شعله ور ]دوزخ ماندگار
خواهند بود.
104 - [در آنجا] آتش [سخت و سوزان ] چهره هاى آنان را مى سوزاند؛ و آنان در آن
[بخاطر سوختن سر و صورت و يا باز شدن لبها و پديدار شدن دندانها، گويى عبوس و]
ترشرويند.
105 - [به آنان ندا مى رسد كه:] آيا نه اين بود كه آيات [روشن و روشنگر ]من
[هماره ]بر شما تلاوت مى شد و شما [نيز] هميشه آن را دروغ مى شمرديد [و نمى
پذيرفتيد]!!
106 - [با خفّت و خوارى ] مى گويند: پروردگارا! [چرا، امّا ]تيره بختى ما بر ما
چيره شد و ما مردمى گمراه بوديم.
107 - پروردگارا! ما را از اينجا بيرون بر [و بر ما ببخشاى ]، و آنگاه اگر باز
[به گناه و بيداد] بازگشتيم [ديگر] در آن صورت ما بيدادپيشه خواهيم بود.
108 - [در پاسخ آن سياهكاران ] مى گويد: [به آتش دوزخ درآييد و] در آن گم شويد و
[ديگر] با من سخن نگوييد.
109 - چرا كه گروهى از بندگان من بودند كه [در دنيا] مى گفتند: پروردگارا! [ما
]ايمان آورديم؛ پس بر ما ببخشاى و به ما رحم كن و تو بهترين مهربانانى.
110 - امّا شمايان، آنان را به باد تمسخر مى گرفتيد؛ تا ياد مرا از خاطرتان
بردند و شما [آنان را مسخره مى كرديد و] بر آنان مى خنديديد.
نگرشى بر واژه ها
«نفخ»: دميدن سخت؛ و نيز به مفهوم وزيدن باد زهرآگين و نابودكننده بر چهره آمده
است؛ امّا در آيه شريفه مفهوم و تفسير ويژه اى دارد كه در تفسير آيه خواهد آمد.
«كلوح»: به در هم كشيده شدن پوست چهره و لب ها بر اثر سوختگى و بازماندن دهان و
پديدار شدن دندانها گفته مى شود.
«شقوة»: به مفهوم تيره بختى و ضد نيكبختى است.
تفسير - سرنوشت رستگاران و نگونساران در آستانه رستاخيز
در آيات پيش سخن از عالم برزخ بود؛ اينك در مورد روز رستاخيز و سرنوشت رستگاران
و نگونساران مى فرمايد:
فَإِذَا نُفِخَ فِى الصُّورِ فَلاَ أَنسَابَ بَيْنَهُمْ يَومَئِذٍ
هنگامى كه در آستانه رستاخيز در صور دميده شود، ديگر در آن روز در ميان آنان
پيوند خويشاوندى نيست.
گفتنى است كه در صور دو بار دميده مى شود كه بار نخست همه مى ميرند، و با دميدن
دوم همه زنده مى شوند.
«ابن عباس» مى گويد: منظور اين است كه وقتى بار نخست بر صور دميده مى شود و همه
مى ميرند، ديگر ميان آنان هيچ رابطه خويشاوندى وجود ندارد.
امّا «ابن مسعود» مى گويد: هنگامى كه در آستانه رستاخيز بر صور دميده مى شود و
همه زنده مى گردند، آن روز ميان آنان ديگر پيوند خويشاوندى نيست.
منظور از نبود پيوند و نسبت خويشاوندى اين است كه كسى ديگر نمى تواند به نزديكان
و خويشان خود مهر و محبّتى بورزد و كارى براى آنان انجام دهد و آنان با اينكه
يكديگر را مى شناسند، بخاطر امواج گرفتاريها هر كدام تنها در انديشه نجات خويش
هستند، و ديگران را گويى از ياد برده اند و بر آنان نمى انديشند.
به باور «حسن» واژه «صور» جمع «صورت» مى باشد؛ و منظور آيه شريفه اين است كه:
وقتى در آستانه رستاخيز جانها بر كالبدها باز مى گردد و روحها بر پيكرها دميده
مى شود و مردگان به خواست خدا از دل گورها سر برمى آورند، ديگر اثرى از پيوند
خويشاوندى نيست.
گفتنى است كه منظور از نبودن رابطه خويشاوندى و پيوند بخاطر اين است كه
خويشاوندى و پيوند براى يارى رسانى به هنگام نياز و برطرف ساختن گرفتارى و خطر به
هنگام هجوم بلاهاست، هنگامى انسانها در شرايطى قرار گيرند كه تنها در انديشه خود
باشند و نه ديگرى، روشن است كه اين پيوند و رابطه خويشاوندى بى ثمر است و چنان است
كه گويى وجود ندارد.
از اين رو آيه مورد بحث، بسان اين آيه است كه مى فرمايد:
يوم يفرّ المرء من اخيه و امّه و ابيه و صاحبته و بنيه.(143)
پس هنگامى كه آن فرياد گوشخراش در رسد،
روزى كه آدمى از برادرش،
و از مادر و پدرش،
و از همسر خويش و پسرانش مى گريزد.
به باور پاره اى، منظور آيه شريفه اين است كه در آن روز هيچ كس بر حسب و نسب و
پيوند و خويشاوندى افتخار نمى كند؛ و درست بر خلاف دنيا كه آن را عامل امتياز به
شمار مى آورند آنجا كسى از آن نه دم مى زند و نه بهره اى مى جويد.
با اين بيان، روح و پيام آيه اين است كه: در آنجا عامل برترى و سرفرازى و سرمايه
نجات و رستگارى به عملكرد درست و شايسته اى است كه انسان در زندگى انجام داده و از
پيش فرستاده است نه عامل خويشاوندى و يا امتيازات ظاهرى ديگر.
پيامبر گرامى در اين مورد فرمود:
كل حسب و نسب منقطع يوم القيامة الاّ حسبى و نسبى.(144)
پيوند هر حسب و نسبى در روز رستاخيز - جز پيوند خويشاوندى با من - گسسته خواهد
بود.
وَ لاَ يَتَسَآءَلُونَ. و در آن روز مردم از حال و روز و سرنوشت يكديگر پرسش نمى
كنند؛ در حالى كه در دنيا مردم از حال يكديگر مى پرسند.
به باور پاره اى، منظور اين است كه كسى از كسى تقاضايى نمى كند كه بار گناه را
از دوش او بردارد.
آيا اين دو آيه با هم ناسازگارند؟
در آيه مورد بحث، قرآن به روشنى بيانگر اين نكته است كه در روز رستاخيز، مردم از
حال و روز و سرنوشت يكديگر نمى پرسند؛ در حالى كه در آيه ديگرى مى فرمايد:
فأقبل بعضهم على بعض يتسآئلون.(145)
آن روز مردم به يكديگر روى آورده و از حال و روز يكديگر مى پرسند - با اين بيان
جاى اين پرسش است كه آيا ميان اين دو آيه ناهماهنگى و ناسازگارى است؟
پاسخ : ميان اين دو آيه هيچ گونه ناسازگارى و ناهماهنگى نيست؛ چرا كه رستاخيز،
مراحل و حالات و موقعيّت ها و جايگاههاى گوناگون و متعدّدى دارد؛ در برخى از آن
شرايط و جايگاهها مردم به گونه اى در انديشه سرنوشت و نجات خويش هستند كه به يكديگر
توجّه ندارند و پرسش نمى كنند، امّا در برخى حالات و مراحل چرا.
به باور پاره اى، در روز رستاخيز، مردم در انديشه خويش هستند و از يكديگر پرسش
نمى كنند و تنها به هنگام وارد شدن شايستگان به بهشت پرطراوت و زيباست كه از حال و
روز يكديگر مى پرسند؛
با اين بيان تنها آن مردمى از سرنوشت يكديگر مى پرسند كه بخاطر انديشه، عملكرد و
گفتار شايسته خويش، دچار ترس و هراس نمى گردند و خود را مورد لطف خدا مى نگرند.
سنجش كارهاى انجام شده در روز رستاخيز
لا پس از اشاره به دميدن صور در آستانه رستاخيز و برپايى آن روز سرنوشت و پاداش
و كيفر، اينك به موضوع سنجش عملكردها پرداخته و مى فرمايد:
فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَاُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.
پس آن كسانى كه در روز رستاخيز، ميزانهاى عملكردشان بخاطر فرمانبردارى خدا و
انجام كارهاى شايسته سنگين است، آنان همان مردم رستگار و كاميابند.
و در اشاره به سرنوشت مردم بيدادپيشه و زشت كردار مى فرمايد:
وَ مَن خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَاُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِى
جَهَنَّمَ خَالِدُونَ.
امّا آن كسانى كه بخاطر نداشتن كارهاى شايسته، ميزانهاى عملكردشان سبك و بى وزن
است، آنان كسانى هستند كه هستى خويش را در زندگى باخته و با چهره هايى گرفته و در
هم كشيده وارد دوزخ گرديده و در آنجا ماندگار خواهند شد.
در ادامه سخن، در مورد سرنوشت بيدادگران مى افزايد:
تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ
شعله ها و شرارهاى مرگبار و سوزان آتش بر چهره دوزخيان مى رسد و مى سوزاند.
وَهُمْ فِيهَا كَالِحُونَ.
و آنان از شدّت عذاب و آتش سوزان و سوختن چهره و سر و صورتشان، لبهايشان در هم
كشيده شده و دندانهايشان پديدار مى گردد.
به باور پاره اى، منظور اين است كه چهره هاى دوزخيان بر اثر سوختن لبها و پخته
شدن سرشان درهم كشيده شده و دندانهايشان آشكار گرديده و در نتيجه عبوس و ترشرو
خواهند بود.
نكوهش سخت زشتكاران
پس از موضوع سنجش عملكردها و افكنده شدن ظالمان به دوزخ، اينك در اشاره به نكوهش
سخت آنان از سوى خدا مى فرمايد:
أَلَمْ تَكُنْ آيَاتِى تُتْلى عَلَيْكُمْ
آنگاه ندا مى رسد كه هان اى گناهكاران!
اى ظالمان! اى دوزخيان! آيا نه اين است كه آيات روشن و روشنگر من بر شما تلاوت
مى گرديد؛ و دليل و برهانهاى روشن و آشكار من در دنيا بر شما بيان مى شد!!
فَكُنْتُمْ بِهَا تُكَذِّبُونَ.
امّا شما بجاى انديشه و پذيرش حق، آنها را دروغ مى شمرديد!
آنان در پاسخ آفريدگارشان زبان به اعتراف مى گشايند كه:
قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا
پروردگارا! چرا همين گونه بود؛ امّا تيره بختى و بدانديشى و زيانكارى دامانگير
ما گرديد و شقاوتمان بر ما چيره شد و در نتيجه دست به گناه و بيدادى يازيديم كه
رهاوردش نگونبختى و نگونسارى كنونى ماست.
وَكُنَّا قَوماً ضَآلِّينَ.
و ما مردمى گمراه و دور از حق و عدالت بوديم.
در آيه مورد بحث، به گناه - كه مايه تيره بختى است به طور مجاز - تيره بختى و
شقاوت گفته شده است؛ چرا كه سهمگين ترين تيره بختى و شقاوت يا عامل آن، گناه و زشت
كارى، و وانهادن فرمانبردارى خدا و عبادت او و دروغ شمردن حق و انكار وحى و رسالت
است.
و نيز گناهكاران و ظالمان مى افزايند:
رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا
پروردگارا! ما را از اين آتش شعله ور بيرون آور و به دنيا بازگردان تا اين بار
كارهاى شايسته انجام دهيم و هرگز بر گرد گناه و زشتى نگرديم.
فَاِنْ عُدْنَا فَاِنَّا ظَالِمُونَ.
پروردگارا! اگر اين فرصت را دگرباره به ما دادى و ما دگرباره به گناه و بيداد
روى آورديم، در آن صورت بيدادپيشه و در خور سخت ترين كيفرها خواهيم بود.
«حسن» در اين مورد مى گويد: آخرين سخن و تقاضاى ظالمان و گناهكاران در دوزخ از
بارگاه خدا همين است و پس از آن ديگر از فشار عذاب بسان الاغ ناله مى كنند.
در هشتمين آيه مورد بحث، پاسخ آفريدگار هستى را در برابر تقاضاى آنان مى آورد كه
به آنان مى فرمايد:
قَالَ اخْسَئُوا فِيهَا بسان سگ ها دور گرديد و خاموش شويد و به درون آتش برويد.
اين پاسخ و اين واژه در مورد سگها و در پاسخ سر و صداى بى جا و زوزه آنها به كار
مى رود و آنگاه اگر در مورد انسانى به كار رود، به منظور نشانگرى نهايت خفّت و
خوارى او، و در خور كيفر بودن اوست.
وَلاَ تُكَلِّمُونَ. و به منظور به خفّت و خوارى كشاندن بيشتر دوزخيان، و نشان
دادن خشم خود از آنان دستور داده مى شود كه ديگر لب فرو بنديد و با من سخن ميگوييد.
واين بدان جهت است كه وقتى بخواهند به كسى اهانت روا دارند و بر خفّت و خوارى او
بيفزايند ديگر با او سخن نمى گويند و بدينسان برخوارى و نگونسارى او مى افزايند.
به باور پاره اى، منظور اين است كه: ديگر در مورد تقاضاى نجات از عذاب با من سخن
نگوييد كه من عذاب را از شما برنخواهم داشت.
گفتنى است كه در آيه شريفه، گرچه نكته مورد نظر به صورت نهى آمده است، امّا بدان
دليل كه در سراى آخرت فرمان و هشدار در كار نيست و آنجا جاى عمل نمى باشد، به نظر
مى رسد مطلب، همان نفى تقاضاى آنان براى نجات از آتش و عذاب است.
در نهمين آيه مورد بحث، در اشاره به دليل عدم پذيرش تقاضاى آنان مى فرمايد:
إِنَّهُ كَانَ فَرِيْقٌ مِن عِبَادِى يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ
لَنَا وَارْحَمْنَا وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ.
اين عدم پذيرش تقاضاى شما دوزخيان بدان جهت است كه در دنيا پيامبران و بندگان با
ايمان من رو به بارگاه من آورده و نيايشگرانه مى گفتند: پروردگارا! ما به تو ايمان
آورديم پس بر ما ببخشاى و مهر و رحمت خود را نصيب ما ساز كه تو بهترين مهربانانى؛ و
منظورشان از اين كار به دست آوردن خشنودى من و پاداش سراى آخرت بود؛ امّا شما بجاى
همراهى با حق و عدالت، آنان را به باد ريشخند مى گرفتيد.
آرى! شما بجاى پذيرش آيات روشن و روشنگر من و همراهى و همدلى و همكارى با
حقگرايان، آنان را به باد تمسخر مى گرفتيد. فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيّاً
به باور پاره اى، منظور اين است كه: امّا شما آنان را به بند اسارت و بردگى
كشيده و به بيگارى وا مى داشتيد و حقوق و آزادى آنان را پايمال مى ساختيد.
امّا به باور پاره اى ديگر، آنان هنگامى كه مردم توحيدگرا و حق طلب را اذيّت مى
كردند، مسخره كنان با اشاره به شايسته كرداران مى گفتند: اينان را تماشا كنيد كه به
زندگى سخت و ناگوار دنيا دل خوش داشته و به اميد پاداش پرشكوه آخرت روزگار مى
گذرانند، در حالى كه نه رستاخيزى در كار است و نه پاداش و كيفرى!
آيه مورد بحث، در حقيقت بسان اين آيه شريفه است كه مى فرمايد:
و إذا مرّوا بهم يتغامزون(146).
و شرك گرايان و ظالمان چون بر مردم با ايمان گذر مى كردند به انگيزه تمسخر آنان،
اشاره چشم و ابرو با هم مبادله مى نمودند.
حَتَّى أَنْسَوْكُمْ ذكِْرِى
تا بر اثر سرگرمى به اذيّت و آزار خوبان و شايستگان و تمسخر آنان، ياد مرا
فراموش كرديد.
در اين فراز از آيه دليل فراموشى خدا بوسيله ظالمان را، به ظاهر مردم با ايمان
شمرده است و اين بدان جهت است كه سرگرمى تبهكاران به تمسخر و اذيّت و آزار مردم با
ايمان، باعث شد كه آنان هرگز در باره خدا و سراى آخرت و بهشت و دوزخ نينديشند و به
راه حق گام نسپارند.
وَكُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ.
و شما بوديد كه به آنان مى خنديديد.
سوره مؤمنون آيه هاى 118 - 111
111. إِنِّى جَزَيْتُهُمُ الْيَومَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ
الْفَآئِزُونَ.
112. قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِى الْاَرْضِ عَدَدَ سِنِينَ.
113. قَالُوا لَبِثْنَا يَوماً أَو بَعْضَ يَومٍ فَسْئَلِ الْعَآدِّينَ.
114. قَالَ إِن لَبِثْتُمْ اِلاَّ قَلِيلاً لَوْ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ
تَعْلَمُونَ.
115. أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنَا
لاَتُرْجَعُونَ.
116. فَتَعَالَى الَّلهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ رَبُّ
الْعَرْشِ الْكَرِيْمِ.
117. وَمَن يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً ءاخَرَ لاَبُرْهَانَ لَهُ بِهِ
فَإِنَّمَا حِسَابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لاَيُفْلِحُ الْكَافِرُونَ.
118. وَقُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ.
ترجمه
111 - من [نيز] امروز به آنان بخاطر آنكه [در راه حق و عدالت ]شكيبايى ورزيدند
پاداش [پرشكوهى ] ارزانى داشتم، آرى! آنان همان رستگارانند.
112 - [و نيز آفريدگار هستى به دوزخيان نگونبخت ] مى فرمايد: شما به شمار سالها
[ى دنيا] چه مدّت در روى زمين درنگ داشتيد [و زندگى كرديد]؟
113 - آنان مى گويند: يك روز يا پاره اى از يك روز [در روى زمين درنگ كرديم و
زندگى داشتيم؛ در اين مورد] از حسابگران بپرسيد!
114 - [و خدا مى ] فرمايد: شما تنها اندكى درنگ كرديد، كاش [اين را ]مى دانستيد!
115 - آيا [چنين ] پنداشتيد كه ما شما را بيهوده آفريده ايم و اينكه به سوى ما
باز گردانيده نخواهيد شد!
116 - پس [بزرگ و] والاست خدا [ى يكتا]، فرمانرواى حق، هيچ خدايى جز [ذات پاك و
بى نظير] او نيست؛ [و اوست ] پروردگار عرش گرانمايه [و پرشكوه ].
117 - و هر كس با خداوند [يكتا]، خدايى ديگر بخواند [و شرك ورزد] او [هرگز ]براى
آن [شرك گرايى خويش ] برهان [و دليلى ]نخواهد داشت؛ و حساب [و سر و كار]ش نزد
پروردگارش مى باشد؛ چرا كه كفرگرايان رستگار نخواهند شد.
118 - و بگو: پروردگارا! [گناهان بندگانت را] بيامرز و [بر آنان ]رحمت آور و تو
بهترين مهربانانى.
تفسير - پاداش پايدارى و شكيبايى در سراى آخرت
در نخستين آيه مورد بحث، در اشاره به پاداش پرشكوه مردم با ايمان و شايسته
كردارى كه در برابر شرارت و اذيّت و آزار ظالمان پايدارى ورزيدند و در راه حق گام
سپردند مى فرمايد:
إِنِّى جَزَيْتُهُمُ الْيَومَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ.
من نيز امروز بدان جهت كه مردم با ايمان، در زندگى دنيا، در راه حق و عدالت گام
سپردند، و در برابر گرفتاريها و فشارها و اذيّت و آزار و تمسخر شما شرك گرايان و
ظالمان شكيبايى پيشه ساختند به آنان پاداش ارزانى مى دارم؛ آرى! آنان به آرزوى خويش
رسيده اند و آنان نجات يافتگان و كاميابانند!
منظور از «اليوم» به باور بسيارى، روز رستاخيز و روز پاداش و كيفر است؛ امّا به
باور پاره اى، منظور، آن روز و همه روزهاى پاداش است.
دنياى زودگذر و ناپايدار
در دومين آيه مورد بحث، روشنگرى مى كند كه خدا بخاطر نكوهش و سرزنش انكارگرانِ
روز رستاخيز خطاب به آنان مى فرمايد:
قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِى الْاَرْضِ عَدَدَ سِنِينَ.
شما به شمار سالهاى دنيا، چند سال در گورهاى خويش مانده ايد؟
آنان در پاسخ مى گويند: يك روز، يا پاره اى از روز؛ چرا كه خودشان نمى دانند كه
دوران توقّف آنان در گورهايشان چند سال بوده است:
قَالُوا لَبِثْنَا يَوماً اَو بَعْضَ يَومٍ
به باور پاره اى، اين پرسش در مورد زندگى آنان در اين جهان است و نه توقف شان در
عالم برزخ؛ و آنان زندگى اين جهان را به گونه اى زودگذر و ناپايدار مى نگرند و در
مى يابند، كه در پاسخ پروردگار خويش مى گويند: يك روز و يا بخشى از يك روز را در
دنيا زيسته اند.
و اين بدان دليل است كه گرفتارى و دوران كيفر آنان در آتش شعله ور دوزخ بسيار
طولانى مى گردد.
گفتنى است كه پاسخ آنان در برابر پرسش خدا نيز دروغ به شمار نمى آيد؛ چرا كه
آنان برداشت خود را از زندگى باز مى گويند و بر اين باورند كه توقّف آنان در دنيا
در مقايسه با گرفتاريشان در دوزخ، بسان يك روز يا پاره اى از يك روز است.
امّا «ابن عباس» مى گويد: اين پاسخ آنان از آنجا سرچشمه مى گيرد كه خدا دوران
زندگى آنان در اين جهان را از يادشان زدوده است و در دوزخ نيز سختى و سنگينى و فشار
عذاب به گونه اى است كه آنان فكر مى كنند كه در دنيا يك روز و يا حتى كمتر از يك
روز زيسته اند.
فَاسْأَلِ الْعَادِّينَ. به باور «مجاهد»، منظور اين است كه: پروردگارا! اين را
از فرشتگان خويش كه كارهاى شايسته و نارواى بندگانت را مى شمارند و حسابگر عملكرد
آنان هستند بپرس.
امّا به باور «قتاده»، منظور اين است كه: مدت توقّف ما در دنيا و يا جهان برزخ و
عالم قبر را، از فرشتگان جويا شو.
در سومين آيه مورد بحث، مى افزايد:
قَالَ إِن لَبِثْتُمْ اِلاَّ قَلِيلاً لَو أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ.
خداى فرزانه به آنان مى فرمايد: اگر به درستىِ گفتار ما عقيده داشتيد، مى
دانستيد كه جز مدتى كوتاه در دنيا و يا عالم برزخ درنگ نداشتيد.
و اين بيان بدان جهت است كه مدت زندگى انسان در اين سرا و يا در عالم برزخ، در
برابر ماندگار بودن گناهكاران در آتش دردناك دوزخ، بسيار اندك است.
به باور پاره اى، منظور اين است كه: اگر شما ظالمان و كفرگرايان مى دانستيد كه
دوران زندگى تان در دنيا بسيار كوتاه، و آنگاه ماندگاريتان در سراى آخرت اين اندازه
طولانى است، هرگز به كفر و شرك و نافرمانى خدا دل نمى داديد و دنياى زودگذر و
فناپذير را بر جهان پايدار و ماندگار برنمى گزيديد.
هدفدارى آفرينش
دگرباره به موضوع معاد و جهان پس از مرگ بازمى گردد و در ترسيم يكى از بهترين و
تفكرانگيزترين دلايل معاد مى فرمايد:
أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثاً
آيا شما شيفتگان دنيا و انكارگران رستاخيز چنين پنداشته ايد كه ما شما و جهان
پرغوغايى كه در آن زندگى مى كنيد همه را به بازى و بيهودگى آفريده ايم!!
براستى آيا بر اين پنداريد كه حكمت و هدفى در آفرينش شما و دنياى شما نيست!
آيه مورد بحث، بسان اين آيه است كه مى فرمايد:
أيحسب الإنسان ان يترك سدى(147) آيا انسان مى پندارد كه بى هدف و حكمت رها مى
گردد!
قرآن در اين آيات روشنگرى مى كند كه انسان هرگز نبايد چنين پندارد كه بيهوده
آفريده شده است؛ نبايد فكر كند كه او را رها كرده اند تا هر كارى خواست و توانست
انجام دهد و آنگاه در برابر عملكردش نيز بازخواست نگردد! نه، هرگز! اگر چنين باشد
آفرينش او و جهان بازيچه و بيهوده و بى هدف است؛ چرا كه اگر انسان در زندگى اجازه
داشته باشد كه دست به كارى زند كه نه براى خودش سودمند افتد و نه عصر و نسل و
دنيايى كه در آن زندگى مى كند، در آن صورت، كارهاى او بيهوده است.
روشن است كه آفريدگار هستى بى نياز و تواناست و هدف او از آفرينش انسان اين نيست
كه سودى برد؛ بلكه هدف حكيمانه آفرينش اين است كه سود سرشار آن به خود انسان
بازگردد و انسان با خداپرستى و فرمانبردارى از حق، هم به زندگى در خور شأن خويش و
برخوردار از عدالت و آزادى و امنيّت و رعايت حقوق بشر برسد و هم پاداش عبادت
خالصانه و كارهاى خداپسندانه اش را دريافت دارد؛ و بر اين اساس است كه بايد در روز
رستاخيز و سراى كيفر و پاداش، ميان شايسته كرداران و پليدان و پايمال كنندگان حقوق
انسانها و رعايت گران تفاوت گذاشته شود و هر گروه پاداش و كيفرِ در خور عملكرد خود
را بنگرد و بچشد.
وَ أَنَّكُمْ اِلَيْنَا لاَتُرْجَعُونَ.
و آيا چنين مى پنداريد كه به سوى ما و به سوى داورى و فرمانروايى ما و جهانى كه
در آن، جز ما، فرمانروايى نيست، باز گردانده نخواهيد شد!!
و در ادامه سخن مى افزايد:
فَتَعَالَى الَّلهُ الْمَلِكُ الْحَقُ
پس خداى يكتا، آن فرمانرواى بر حق و پراقتدار، از آنچه مردم شرك گرا و كوتاه فكر
در موردش مى پندارند و او را وصف مى كنند برتر و والاتر است؛ آرى! او برتر از آن
است كه جهان و انسان را بيهوده و بى هدف پديد آورد؛ و او شريك و همتا و فرزند و
نظيرى ندارد.
به باور پاره اى، منظور اين است كه خدا برتر از اين است كه كارى بيهوده انجام
دهد.
و منظور از فرمانرواى حق، آن قدرت بى نظير و بى همانندى است كه كران تا كران
هستى از آن اوست و ذات پاك او فرمانروا و آفريدگار و گرداننده آن است و همه حكومت
ها و مالكيت هاى ديگران به امانت و عاريه و غير حقيقى است.
افزون بر اين، تنها اوست كه به دليل پديد آوردن پديده ها و تدبير امور و تنظيم
شؤون هستى از همه جهات و در همه ابعاد مالك و فرمانرواى پديده هاست؛ امّا مالكيّت
ديگران محدود و دايره اش اندك است.
لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ واژه «حق» به مفهوم راست، درست، ثابت، پايدار و مطابق با
واقع مى باشد؛ از اين رو هر كس بر اين باور باشد كه هيچ خدايى جز ذات پاك و بى
همتاى آفريدگار هستى نيست، اين دريافت و باور، درست و زيبنده و مطابق با واقع است.
رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيْمَ.
و اوست كه پروردگار، و آفريننده عرش زيبا و پرشكوه است.
هنگامى كه واژه «كريم» در مورد پديده هاى بى جان به كار رفت منظورْ زيبايى و
خوبى آنهاست.
به باور پاره اى، واژه «كريم» به مفهوم هر خير و خوبى است؛ و بدان دليل براى
پديده پرشكوه «عرش»، وصف «كريم» به كار رفته است كه خير آن براى كسانى كه بر گرد آن
هستند، بسيار است؛
و افزون بر آن هر خير و بركتى به جهان و جهانيان مى رسد، از سوى «عرش» است.
آفريدگار هستى پروردگار همه پديده ها و انسانهاست؛ امّا بدان دليل در آيه شريفه،
پروردگار عرش گفته شده است كه قرآن مى خواهد شرافت و عظمت عرش را به نمايش نهد؛ و
آيه شريفه بسان آن آيه است كه خداى جهان آفرين را پروردگار بيت اللّه و كعبه معرّفى
مى كند.
و هشدار مى دهد كه:
وَ مَن يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لاَبُرْهَانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما
حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ
و هر كس با خداى يكتا و بى همتا، خداى ديگرى بخواند - كه بى گمان بر آن شرك
گرايى خويش دليل و برهانى نيز ندارد و به پندار خود بسنده مى كند - در اين صورت
حساب كارش تنها نزد پروردگارش مى باشد و او به اندازه اى كه وى در خور كيفر مى باشد
كيفرش خواهد داد.
إِنَّهُ لاَيُفْلِحُ الْكَافِرُونَ.
چرا كه كفرگرايان و حق ناپذيرانى كه خداى يكتا و معاد و جهان پس از مرگ را انكار
و نعمتهاى او را ناسپاسى مى كنند، هرگز روى رستگارى و نيكبختى را نخواهند ديد.
قرآن پس از نكوهش كفرگرايان و سرزنش ناسپاسان و ترسيم پندارها و بافته هاى سست و
پوسيده آنان، اينك روى سخن را به پيامبر گرامى مى كند و مى فرمايد:
وَقُلْ رَبِّ اغْفِرْ هان اى پيامبر! بگو: پروردگارا! گناهان و لغزشهاى بندگانت
را بيامرز و بر آنان ببخشاى.
وَ ارْحَمْ و به آفريدگانت نعمت بخش و بر آنان رحمت فرست.
وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ.
و تو بهترين مهربانان و نعمت بخش ترين نعمت دهندگانى و فزونبخشى تو از همه
افزونتر و كريمانه تر است.
پرتوى از سوره مباركه
ترجمه و تفسير آيات يكصد و هيجده گانه سوره مؤمنون نيز در پرتو لطف خدا به پايان
رسيد و ما با گذشتن از اقيانوس موّاج و بى كرانه مفاهيم انسانساز و معارف جامعه
پرداز و پند و اندرزهاى الهام بخش آن، اينك در آستانه سوره نور ايستاده ايم.
در سوره اى كه گذشت از كنار اين مفاهيم جانبخش و موضوعات انسانساز گذشتيم؛
از كنار معارف بلندى چون:
1 - سرنوشت شوق آفرين مردم با ايمان؛
2 - اساسى ترين ويژگيهاى آنان؛
3 - پاداش شكوهبار آنان؛
4 - آفرينش شگفت انگيز انسان؛
5 - نشانه هاى خدا در آفرينش؛
6 - بخشى از نعمتها و موهبت هاى تفكّرانگيزْ در جهانِ گياه و حيوان؛
7 - نعمت گران بعثت ها؛
8 - منطق پوسيده مخالفان وحى و رسالت؛
9 - فرجام عبرت انگيز يك جامعه گستاخ و بيدادپيشه؛
10 - انحطاط و سقوط جامعه اى ديگر؛
11 - سرانجام ظالمان؛
12 - از نعمتهاى پاكيزه بخوريد و كارهاى شايسته انجام دهيد!؛
13 - مسابقه در راه ارزشها؛
14 - چهار شرط اساسى در مسابقه واقعى زندگى؛
15 - آفتهاى چندگانه يا عوامل انحطاط و سقوط؛
16 - موانع دوازده گانه رشد.؛
17 - چرا حق گريزى!؛
18 - آيا در مورد اين مواهب چندگانه نمى انديشيد!؛
19 - راههاى گوناگون انگيزش انسان؛
20 - مواهب هشتگانه؛
21 - نداى فطرت و وجدان؛
22 - آثار تباهگر شرك و بيداد؛
23 - شش سخن با آموزگار بشريّت؛
24 - خواسته نابه هنگام ظالمان از بارگاه خدا؛
25 - واكنش آزادمنشانه و بزرگوارانه؛
26 - نگرشى بر جهان برزخ در پرتو آيات و رويات؛
27 - سرنوشت رستگاران و تيره بختان در آستانه رستاخيز؛
28 - سنجش اعمال؛
29 - پاداش شكيبايى. ؛
30 - هدفدارى آفرينش؛
و دهها نكته درس آموز و پند و اندرزهاى عبرت انگيز ديگرى كه گذشت.
