|
تفسير الميزان جلد ۵
علامه طباطبايي رحمه الله عليه
- ۲۸ -
از آنچه گذشت
روشن گرديد كه مراد از كلمه (هدى
) كه در توصيف تورات و هم در توصيف انجيل بار اول ذكر شده ، نوع معارف
اعتقاديه چون توحيد و معاد است ، و مراد از نور در هر دو جا نوع شرايع و احكام است
، و مراد از هدى در باره دوم كه تنها در وصف انجيل آمده نوع مواعظ و نصايح است ، (و
خدا داناتر است ).
و نيز روشن گرديد كه چرا كلمه (هدى
) در آيه شريفه تكرار شد، چون گفتيم كه هدايت دوم غير از هدايت اول است
، و باز روشن شد كه كلمه (و موعظة
) از قبيل عطف تفسير است و باز خدا بهتر مى داند.
و لازمه سومش اين است كه اينكه در وصف انجيل براى بار دوم فرمود:
(و مصدقا لما بين يديه من التورية )
از باب تكرار به منظور تاكيد و امثال آن نباشد، بلكه مراد از آن تبعيت انجيل براى
شريعت تورات باشد، و اتفاقا همينطور هم بوده است ، چون انجيل چيزى جز امضاء شريعت
تورات و دعوت بشر به سوى تورات ندارد، الا پاره اى از احكام كه عيسى بن مريم بنا به
حكايت قرآن كريم استثناء نموده (پاره اى حرامها را كه در زمان موسى (عليه السلام )
جنبه گوشمالى و مجازات داشته است )، قرآن كريم در اين باره از آن جناب حكايت كرده
كه گفت : (و لاحل لكم بعض الذى حرم عليكم
).
دليل بر اين معنا آيه شريفه زير است كه خداى تعالى در وصف قرآن كريم فرموده :
(و انزلنا اليك الكتاب بالحق مصدقا لما
بين يديه ، من الكتاب ، و مهيمنا عليه )،
كه بيانش بعد از يك آيه از آيه مورد بحث مى آيد.
توضيح اين جمله در صفحه قبل گذشت ، و از اين آيه شريفه استفاده مى شود كه انجيل
نازل بر عيسى (عليهالسلام ) علاوه بر آنچه كه از معارف اعتقادى تورات و احكام عملى
داشته ، عنايت خاصى هم بر تقواى در دين داشته است ، و توراتى كه آن روز در بين يهود
رائج بوده هر چند كه قرآن همه آنرا به تمام معنا تصديق نكرده ، و همچنين انجيل هاى
چهارگانه اى كه به مرقس و متى و لوقا و يوحنا نسبت داده شده هر چند كه غير آن انجيل
است كه قرآن آن را نازل بر خود مسيح مى داند، و ليكن با اين حال همين مقدار كه از
انجيل و تورات اصلى باقيمانده اين معنا را تصديق دارد كه خداى تعالى عنايت خاصى به
مساله تقواى دينى دارد و ان شاءالله تعالى به زودى اشاره اى به اين معنا مى آيد.
|
و ليحكم اهل
الانجيل بما انزل الله فيه
|
مى فرمايد اهل انجيل بايد حكم كنند به آنچه كه خدا در انجيل نازل كرده و بايد دانست
همانطور كه گفتيم خداى تعالى در انجيل تصديق تورات و شرايع آن را نازل كرده مگر
بعضى از چيزهائى را كه چون نسخ شده انجيل نازل بر عيسى (عليه السلام ) آنها را
استثناء كرده ، چون بعد از آنكه انجيل تورات را در شرايع و احكامش تصديق كرد و بعضى
از چيزها كه در تورات حرام بود حلال كرد، قهرا عمل به ساير دستورات تورات يعنى عمل
به غير آنچه انجيل حلال كرده عمل به احكامى خواهد بود كه خدا در انجيل نازل كرده و
اين خود روشن است و از همينجا استدلال بعضى از مفسرين به آيه مورد بحث بر اينكه
(انجيل مشتمل بر احكامى مفصل است
) روشن مى شود، همانطور كه تورات مشتمل بر احكامى ديگر است سخن درستى
نيست و وجه ضعف و نادرستى آن روشن است . و اما اينكه فرمود:
|
و من لم يحكم
بما انزل الله فاولئك هم الفاسقون
|
اين جمله تشديد و تاكيد همان مطلبى است كه از جمله :
(وليحكم ...) استفاده مى شد،
و اگر خداى تعالى كلمه (يحكم
) را سه نوبت تكرار كرد دو بار در امر يهود و يك بار در امر نصارا، به
منظور همان تشديد و تاكيد بود، چيزى كه هست در اين سه نوبت تكرار كردن ، مختصر
اختلافى هست ، در باره كسانى كه حكم نكنند به آنچه خدا نازل كرده يك بار تعبير كرد
به اينكه كافرند، (و من لم يحكم بما انزل
الله فاولئك هم الكافرون )، و يك بار
تعبير كرد به اينكه ظالمند، (فاولئك هم
الظالمون ) و بار سوم تعبير كرد به اينكه
فاسقند، (فاولئك هم الفاسقون
)
در نتيجه هم كفر را عليه آنان تثبيت كرد و هم ظلم را و هم فسق را.
و شايد وجه اينكه فسق را در موقع تعرض حال نصارا و كفر و ظلم را در آنجا كه به يهود
مربوط مى شود ذكر كرده ، اين بوده كه نصارا توحيد را مبدل به تثليث و سه خدائى
كردند، و دين تورات را رها نموده بزرگ آنان بولس دين مسيح را دينى مستقل و جداى از
دين موسى معرفى و قلمداد كرد، دينى كه هيچ حكمى ندارد، زيرا احكامش با فدا كردن
مسيح خود را براى بشر بر داشته شد، و در نتيجه اين كجرويها و به صرف يك تاويل و
توجيه كه بولس كرده بود نصارا از دين توحيد و شريعت آن خارج شد، پس از دين خدا و
دين حق فاسق گشتند، چون فسق به معناى خارج شدن چيزى از جايگاه اصليش است ، نظير
خارج شدن مغز گردو از پوسته آن .
پس معلوم شد چرا كلمه فسق را در باره نصارا به كار برد؟ و اما اينكه چرا كفر و ظلم
را در حق يهود به كار بست ؟ چه بسا علتش اين باشد كه يهود نسبت به دين موسى هيچ
شبهه اى نداشتند و اگر احكام و معارف تورات را رد كردند عالما و عامدا رد كردند، و
اين خود كفر به آيات خدا و ظلم به آن است .
و اين آيات سه گانه كه در آخر يكى آمده : (و
من لم يحكم بما انزل الله فاولئك هم الكافرون )،
و ديگرى آمده : (فاولئك هم الظالمون
)، و در سومى آمده : (فاولئك
هم الفاسقون ) آيات مطلقى است كه اختصاص
به قوم يهود و نصارا ندارد، بلكه شامل همه كسانى است كه چنين كنند، هر چند كه در
مورد بحث منطبق با اهل كتاب مى شود.
معناى كفر كسى كه بدانچه خدا نازل فرموده حكم نكند
مفسرين در معناى كفر كسى كه بدانچه خدا نازل كرده حكم نكند اختلاف كرده ، هر يك
آنرا بر مصداقى منطبق كرده اند، يكى گفته منظور آن قاضى اى است كه به غير ما انزل
الله حكم كند، ديگرى گفته آن حاكمى است كه در زمامداريش بر خلاف آنچه خدا نازل كرده
رفتار نمايد، سومى گفته آن اهل بدعتى است كه غير سنت اسلام را قرار داده و رواج دهد
و گو اينكه اين مساله اى است فقهى و اينجا جاى بحث در آن نيست و ليكن به طور اجمال
مى گوئيم كه مخالفت حكم شرعى و يا هر امرى كه در دين خدا ثابت شده باشد، در صورتى
كه انسان علم به ثبوت آن دارد اگر آنرا رد كند كافر مى شود، بله در صورتى كه علم به
ثبوت آن دارد و آنرا رد نمى كند بلكه تنها در عمل مخالفت مى كند كافر نمى شود بلكه
تنها باعث فسق مى شود، براى اينكه در امر آن قصور كرده ، و در صورتى كه علم به ثبوت
آن ندارد نه رد آن باعث كفر و نه مخالفت عمل آن باعث فسق مى شود، چون در اين صورت
در قصورش معذور است ،
مگر آنكه در پاره اى از مقدمات آن تقصير كرده باشد، مثلا با اينكه مى توانسته در پى
تحصيل علم به وظائف دينى خود بر آيد بر نيامده باشد پس آيه شريفه شامل همه آن
مواردى كه مفسرين ذكر كرده اند مى شود و اختصاص به يك مورد و دو مورد ندارد و
اطلاعات بيش از اين را بايد در كتب فقه جستجو كرد.
معناى كفر كسى كه بدانچه خدا نازل فرموده حكم نكند
|
و انزلنا اليك
الكتاب بالحق مصدقا لما بين يديه من الكتاب و مهيمنا عليه
|
كلمه (مهيمن
) از ماده (هيمنه
) گرفته شده و به طورى كه از موارد استعمال آن بر مى آيد معناى هيمنه
چيزى بر چيز ديگر اين است كه آن شى ء مهيمن بر آن شى ء ديگر تسلط داشته باشد، البته
هر تسلطى را هيمنه نمى گويند، بلكه هيمنه تسلط در حفظ و مراقبت آن شى ء و تسلط در
انواع تصرف در آن است ، و حال قرآن كه خداى تعالى در اين آيه در مقام توصيف آن است
نسبت به ساير كتب آسمانى همين حال است ، چون خداى تعالى در جاى ديگر قرآن فرموده كه
قرآن (تبيان كل شى ء بيانگر هر چيزى مى
باشد) است ، آرى قرآن از كتب آسمانى آنچه
كه جنبه زير بنا و ريشه دارد و قابل تغيير نيست گرفته و آنچه از فروع كه قابل نسخ
بوده و مى بايد نسخ شود نسخ كرده ، چون اگر نسخ نمى كرد آن احكام احكامى بود كه در
مرور زمان دست تحول ، خود به خود آنرا از بين مى برد و به شكلى كه متناسب با حال
بشر و كمك كار او در صراط ترقى و تكامل باشد در مى آورد، لذا مى بينيم كه خداى
تعالى در وصف قرآن مى فرمايد: (ان هذا
القرآن يهدى للتى هى اقوم )، و نيز
فرموده : (ما ننسخ من آية او ننسها نات
بخير منها او مثلها)، و نيز فرموده :
(الذين يتبعون الرسول النبى الامى الذى يجدونه مكتوبا عندهم فى التورية
و الانجيل ، يامرهم بالمعروف و ينهيهم عن المنكر، و يحل لهم الطيبات و يحرم عليهم
الخبائث ، و يضع عنهم اصرهم و الاغلال التى كانت عليهم ، فالذين آمنوا به و عزروه و
نصروه و اتبعوا النور الذى انزل معه ، اولئك هم المفلحون
).
پس جمله مورد بحث كه مى فرمايد: (و
مهيمنا عليه ) متمم جمله قبل است كه مى
فرمايد: (و مصدقا لما بين يديه من الكتاب
) متممى است كه آن را توضيح هم مى دهد، چون اگر اين جمله نبود ممكن بود
كسى توهم كند كه لازمه تصديق تورات و انجيل اين است كه قرآن احكام و شرايع آن دو را
نيز تصديق كرده باشد، به اين معنا كه حكم كرده باشد به اينكه شرايع تورات و انجيل
هم اكنون نيز باقى است ، و قرآن هيچ تغيير و تبديلى در آن نداده ،
تصديق تورات و انجيل با اعتقاد به منسوخ گشتن
وتكميل آنها با قرآن منافات ندارد
و همينكه فرمود: قرآن در عين اينكه تورات و انجيل را تصديق دارد، مهيمن بر آن دو
نيز هست ، ديگر جاى اين توهم باقى نمى ماند، و مى فهماند كه تصديق قرآن به اين معنا
است كه قرآن قبول دارد كه اين دو كتاب از ناحيه خدا نازل شده ، و خداى تعالى مى
تواند هر گونه تصرفى در آنها بنمايد، پارهاى احكام آن دو را نسخ ، و پاره اى ديگر
را تكميل كند، همچنانكه جمله بعدى كه در ذيل آيه است به اين نكته اشاره نموده و مى
فرمايد: (و لو شاء الله لجعلكم امة واحدة
، و لكن ليبلوكم فيما آتاكم ).
بنابراين معناى جمله : (مصدقا لما بين
يديه ) اين است كه قرآن قبول دارد كه
تورات و انجيل و معارف و احكامش از ناحيه خدا نازل شده بود و مناسب با حال انسانهاى
قبل از اين بود، پس منافات ندارد كه در عين اينكه از ناحيه خدا بوده امروز نسخ و
تكميل شود، چيزى از آنها حذف و چيز ديگرى اضافه شود، همانطور كه مسيح (عليه السلام
) و يا انجيل مسيح (عليه السلام ) مصدق تورات بود، و در عين حال بعضى از محرمات
تورات را حذف نموده ، آنها را حلال كرد و قرآن كريم اين معنا را از آن جناب حكايت
نموده كه فرمود: (و مصدقا لما بين يديه
من التورية و لا حل لكم بعض الذى حرم عليكم ).
|
فاحكم بينهم بما
انزل الله ، و لا تتبع اهواءهم عما جاءك من الحق
|
يعنى وقتى شريعت نازله به تو و شريعتى كه در گنجينه قرآن تو، به وديعه سپرده شده حق
باشد، به اين معنا كه هم آن احكامش كه موافق با كتب آسمانى قبل است حق باشد، و هم
آنچه كه مخالف آنها است حق باشد، بدان جهت كه مهيمن بر آنها است ،
پس تو جز اين وظيفه ندارى كه بدانچه خدا به خود تو نازل كرده در بين مردم حكم كنى ،
و به خاطر به دست آوردن دل آنها از طريقه حقى كه به تو نازل شده عدول نكنى و منظور
از مردم يا خصوص اهل كتاب است ، (همچنانكه ظاهر آيات قبل آن را تاييد مى كند) و يا
عموم مردم است (همچنانكه آيات بعد آنرا تاييد مى نمايد).
و از اينجا روشن مى شود كه احتمال اينكه منظور از جمله :
(فاحكم بينهم ) حكم در بين
اهل كتاب و يا در بين مردم باشد، هر دو احتمالى است جائز، چيزى كه هست يك اشكال
احتمال اول را بعيد مى سازد، و آن اين است كه بنابرآن بايد چيزى در كلام در تقدير
گرفت و مثلا گفت تقدير كلام (فاحكم بينهم
ان حكمت ) بوده ، براى اينكه مى دانيم كه
خداى تعالى بر رسول گرامى اسلام واجب نكرده بود كه حتما در اختلافات اهل كتاب
مداخله نموده و حكم كند، علاوه بر اينكه اهل كتاب حكم آن حضرت را قبول نداشتند، پس
تقدير كلام چنين است كه اگر اهل كتاب تو را حكم قرار دادند، در بين آنان حكم بكن ،
تازه در همين صورت نيز حكم كردن را واجب متعين نكرده بلكه آن جناب را مخير كرده بين
حكم كردن و اعراض نمودن ، و لذا فرموده : (فان
جاؤ ك فاحكم بينهم او اعرض عنهم ...).
علاوه بر اينكه اگر احتمال اول يعنى حكم كردن در بين اهل كتاب به تنهائى منظور بود،
ديگر نمى بايست منافقين را با يهود ذكر كند، و حال آنكه در اول آيات آنان را هم ذكر
كرده ، پس هيچ موجبى نيست كه ما به صرف اينكه قبلا ذكر يهود به ميان آمده ضمير
(بينهم ) را تنها به يهود
برگردانده و دستور را مختص در مورد آنان بدانيم ، چون همانطور كه گفتيم ذكر غير
يهود نيز به ميان آمده بود، پس مناسبتر آن است كه بگوئيم به دلالت مقام احتمال
دوم منظور است ، و ضمير (بينهم
) به كلمه (ناس
) بر مى گردد، و منظور از (ناس
) كل بشر است .
و نيز روشن مى شود كه جمله (عما جاءك
) جار و مجرورى است متعلق به جمله : (و
لا تتبع ) و اگر بپرسى ماده تبعيت با حرف
(عن ) متعدى نمى شود، و اصلا
احتياجى به آن نيست ، و بر اين حساب احتياجى به آن جار و مجرور نبود، و در پاسخ مى
گوئيم : بله ، و ليكن جمله (و لا تتبع
) در خصوص مورد بحث معنائى از اعراض يا عدول و يا چيزى از اين قبيل در
آن اشراب شده ، در حقيقت اين كلمه فقط در اين مورد چنين معنا مى دهد: (و با اعراض
از آنچه به تو داده شده ، هوا هوسهاى آنان را پيروى مكن ).
|
لكل جعلنا منكم
شرعة و منهاجا
|
راغب در مفردات مى گويد كلمه (شرع
) به معناى رفتن به راهى است كه واضح و ايمن از انحراف باشد، وقتى مى
گويند: (شرعت له طريقا)
معنايش اين است كه من خط مشى و روشى روشن پيش پايش گذاشتم ،
و اين كلمه يعنى كلمه (شرع
) در اول مصدر بوده ، و بعدا آنرا نام براى همان طريقه و روش كردند، و
در آخر بطور استعاره نام طريقت هاى الهيه نموده و گفتند: مسيحيت يك شرع (به كسر شين
) و يا يك شرع (به فتحه شين ) و يك شريعت است ، و شرعه و منهاج به همين معنا است ،
تا آنجا كه مى گويد بعضى گفته اند: اگر شريعت را شريعت خوانده اند از اين باب بوده
كه خواسته اند آنرا به شريعه نهر (آن راهى كه افراد و حيوانات از آن راه به لب نهر
مى روند) تشبيه كنند.
و چه بسا كه مطلب عكس اين باشد، يعنى اگر راه به لب نهر را شريعه گفته اند از شريعت
به معناى طريقه گرفته باشند، به اين مناسبت كه چون راه به لب آب براى اهل هر محلى
روشن و واضح بوده ، خواسته اند با اين نامگذارى از روشنى آن خبر دهند، و اما كلمه
(نهج ) به فتح نون و سكونها،
به معناى طريق واضح است ، وقتى مى گويند: (نهج
الامر و انهج ) معنايش اين است كه فلانى
فلان امر را روشن و واضح كرد، و مصدر ميمى آن يعنى (منهج
) و (منهاج
) نيز به همان معنا است .
گفتارى پيرامون معناى شريعت
فرق بين شريعت و دين و ملت در اصطلاح قرآن
همانطور كه قبلا خاطرنشان كرديم كلمه شريعت به معناى طريق است ، و اما كلمه
(دين
) و كلمه
(ملت ) معناى طريقه خاصى است
، يعنى طريقه اى كه انتخاب و اتخاذ شده باشد، ليكن ظاهرا در عرف و اصطلاح قرآن كريم
كلمه شريعت در معنائى استعمال مى شود كه خصوصيتر از معناى دين است ، همچنانكه آيات
زير بر آن دلالت دارد، توجه بفرمائيد: (ان
الدين عند الله الاسلام )،
(و من يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه ، و هو فى الاخرة من الخاسرين
) كه از اين دو آيه به خوبى بر مى آيد هر طريقه و مسلكى در پرستش خداى
تعالى دين هست ولى دين مقبول درگاه خدا تنها اسلام است ،
(دين
) معنائى عمومى تر از (شريعت
) دارد، شريعت نسخ مى شود ولى
دينقابل نسخ نيست
پس دين از نظر قرآن معنائى عمومى و وسيع دارد، حال اگر آن دو آيه را ضميمه كنيم به
آيه زير كه مى فرمايد:
(لكل جعلنا منكم شرعة و منهاجا براى هر
يك از شما پيامبران شرعه و منهاجى قرار داديم
)، و به آيه
(ثم جعلناك على شريعة من الامر فاتبعها)،
اين معنا بدست مى آيد كه شريعت عبارت است از طريقه اى خاص ، يعنى طريقه اى كه براى
امتى از امتها و يا پيامبرى از پيامبران مبعوث به شريعت تعيين و آماده شده باشد،
مانند شريعت نوح ، و شريعت ابراهيم ، و شريعت موسى ، و شريعت عيسى ، و شريعت محمد
(صلى الله عليه وآله )، و اما دين عبارت است از سنت و طريقه الهيه حال خاص به هر
پيامبرى و يا هر قومى كه مى خواهد باشد، پس كلمه دين معنائى عموميتر از كلمه شريعت
دارد، و به همين جهت است كه شريعت نسخ مى پذيرد، ولى دين به معناى عمومى اش قابل
نسخ نيست .
البته در اين ميان فرق ديگرى نيز بين شريعت و دين هست و آن اين است كه كلمه دين را
مى توان هم به يك نفر نسبت داد و هم به جماعت ، حال هر فردى و هر جماعتى كه مى
خواهد باشد ولى كلمه (شريعت
) را نمى شود به يك نفر نسبت داد، و مثلا گفت فلانى فلان شريعت را دارد،
مگر آنكه يك نفر آورنده آن شريعت و يا قائم به امر آن باشد، پس مى شود گفت دين
مسلمانان و دين يهوديان و دين عيسويان و نيز مى شود گفت شريعت مسلمانان و يهوديان
همچنانكه مى توان گفت دين و شريعت خدا و دين و شريعت محمد و دين زيد و عمرو و...
ولى نمى توان گفت شريعت زيد و عمرو، و شايد علت آن اين باشد كه در معناى كلمه
(شريعت ) بوئى از يك معناى
حدثى هست و آن عبارت است از تمهيد طريق و نصب آن ، پس مى توان گفت شريعت عبارت است
از طريقه اى كه خدا مهيا و آماده كرده و يا طريقه اى كه براى فلان پيغمبر و يا فلان
امت معين شده ، ولى نمى توان گفت طريقه اى كه براى سابق هست ، به اضافه چيزهائى كه
در آن شرايع نبوده و يا كنايه است از اينكه تمامى شرايع قبل از اسلام و شريعت اسلام
حسب لب و واقع داراى حقيقتى واحده اند، هر چند كه در امتهاى مختلف به خاطر
استعدادهاى مختلف آنان اشكال و دستورات مختلفى دارند، همچنانكه آيه شريفه :
(ان اقيموا الدين و لا تتفرقوا فيه )
نيز بر اين معنا اشعار و بلكه دلالت دارد.
بنابراين اگر شريعت هاى خاصه را به دين نسبت مى دهيم و مى گوئيم همه اين شريعت ها
دين خدا است ، با اينكه دين يكى است ولى شريعت ها يكديگر را نسخ مى كنند، نظير نسبت
دادن احكام جزئى در اسلام ، به اصل دين است ، با اينكه اين احكام بعضى ناسخ و بعضى
منسوخند با اين حال مى گوئيم فلان حكم از احكام دين اسلام بوده و نسخ شده و يا فلان
حكم از احكام دين اسلام است ، بنابراين بايد گفت : خداى سبحان بندگان خود را جز به
يك دين متعبد نكرده ، و آن يك دين عبارت است از تسليم او شدن چيزى كه هست براى
رسيدن بندگان به اين هدف راههاى مختلفى قرار داده ، و سنتهاى متنوعى باب كرده ، چون
هر امتى مقدار معينى استعداد داشته و آن سنتها و شريعت ها عبارت است از شريعت نوح ،
ابراهيم ، موسى ، عيسى و محمد (صلى الله عليه وآله )، همچنانكه مى بينيم چه بسا شده
كه در شريعت واحدهاى بعضى از احكام به وسيله بعضى ديگر نسخ شده ، براى اينكه مصلحت
حكم منسوخ مدتش سر آمده ، و زمان براى مصلحت حكم ناسخ فرا رسيده ، مانند نسخ شدن
حكم حبس ابد در زناى زنان كه نسخ شد، و حكم تازيانه و سنگسار به جاى آن آمد، و
مانند مثالهائى ديگر، دليل بر اين معنا آيه شريفه :
(و لو شاء الله لجعلكم امة واحدة و لكن ليبلوكم فيما آتاكم ...)
است كه به زودى تفسيرش مى آيد.
معناى كلمه (ملت
) و نسبت آن با (شريعت
) و (دين
)
تا اينجا معناى شريعت و دين و فرق بين آن دو روشن شد، حال ببينيم كلمه
(ملت ) به چه معنا است ؟ و
معناى آن چه نسبتى با شريعت و دين دارد؟ ملت عبارت است از
(سنت زندگى يك قوم )، و گويا
در اين ماده بوئى از معناى مهلت دادن وجود دارد، در اين صورت ملت عبارت مى شود از
(طريقه اى كه از غير گرفته شده
) باشد، البته اصل در معناى اين كلمه
آنطور كه بايد روشن نيست ، آنچه به ذهن نزديك تر است اين است كه ممكن است مرادف با
كلمه شريعت باشد، به اين معنا كه ملت هم مثل شريعت عبارت است از طريقه اى خاص ، به
خلاف كلمه (دين
)، بله اين فرق بين دو كلمه (ملت
) و (شريعت
) هست ، كه شريعت از اين جهت در آن طريقه خاص استعمال مى شود، و به اين
عنايت آن طريقه را شريعت مى گويند كه : (طريقه
اى است كه از ناحيه خداى تعالى و به منظور سلوك مردم به سوى او تهيه و تنظيم شده
)، و كلمه (ملت
) به اين عنايت در آن طريقه استعمال مى شود كه مردمى آن طريقه را از غير
گرفته اند و خود را ملزم مى دانند كه عملا از آن پيروى كنند، و چه بسا همين فرق
باعث شده كه كلمه ملت را به خداى تعالى نسبت نمى دهند و نمى گويند ملت خدا، ولى
(دين خدا) و
(شريعت خدا) مى گويند، و ملت
را تنها به پيغمبران نسبت مى دهند و مى گويند: ملت ابراهيم ، چون اين ملت بيانگر
سيره و سنت ابراهيم (عليه السلام ) است و همچنين به مردم و امت ها نسبت مى دهند و
مى گويند ملت مردمى با ايمان و يا ملت مردمى بى ايمان ، چون ملت از سيره و سنت عملى
آن مردم خبر مى دهد،
در قرآن كريم آمده : (ملة ابراهيم حنيفا
و ما كان من المشركين )، و نيز از يوسف
(عليه السلام ) حكايت كرده كه گفت : (انى
تركت ملة قوم لا يؤ منون بالله ، و هم بالاخرة هم كافرون ، و اتبعت ملة آبائى
ابراهيم و اسحق و يعقوب )، كه در آيه اول
كلمه ملت در مورد فرد، و در آيه دوم هم در مورد فرد و هم در مورد قوم استعمال شده ،
و در آيه بعدى كه حكايت كلام كفار به پيغمبران خويش است تنها در مورد قوم به كار
رفته (توجه فرمائيد) (لنخرجنكم من ارضنا
او لتعودن فى ملتنا).
پس خلاصه آنچه گفتيم اين شد كه دين در اصطلاح قرآن اعم از شريعت و ملت است و شريعت
و ملت دو كلمه تقريبا مترادفند با مختصر فرقى كه از حيث عنايت لفظ در آن دو هست .
|
و لو شاء الله
لجعلكم امة واحدة و لكن ليبلوكم فيما آتيكم
|
اين جمله بيانگر علت اختلاف شريعت هاى مختلف است و منظور از امت واحده كردن همه
انسانها اين نيست كه تكوينا آنها را يك امت قرار دهد، و همه انسانها يكنوع باشند،
چون همه انسانها يك نوع هستند، و يك جور زندگى مى كنند، همچنانكه در آيه زير
انسانها را يك امت و يك نوع دانسته ، مى فرمايد: (و
لو لا ان يكون الناس امة واحدة لجعلنا لمن يكفر بالرحمن لبيوتهم سقفا من فضة و
معارج عليها يظهرون ).
بلكه مراد اين است كه از نظر اعتبار آنها را امتى واحده كند، به طورى كه استعداد
همه آنها برابر باشد و در نتيجه نزديك به هم بودن درجاتشان همه بتوانند يك شريعت را
قبول كنند، پس جمله : (و لو شاء الله
لجعلكم امة واحدة ) از قبيل به كار بردن
علت شرط است در جاى خود شرط تا معنا و مطلب بهتر در ذهن شنونده جاى گيرد، و بهتر
بتواند جزاى شرط را كه همان جمله (و لكن
ليبلوكم فيما آتيكم )
است بهتر بفهمد
علت اختلاف شرايع اين است كه غرض اصلى از شرايع ،
امتحانهاى امتهاى
مختلفالاستعداد در ادوار مختلف است
و حاصل معنا اين است كه اگر ما به علت اختلاف امت ها شرايع مختلفى تشريع كرديم براى
اين بود كه شما را در شريعتى كه داديم بيازمائيم ،
و ناگزير اين عطاهائى كه جمله (آتيكم
) به آن اشاره دارد، با يكديگر و در امت هاى مختلف خواهد بود، و قطعا
منظور از اين عطا يا مسكن و زبان و رنگهاى پوست بدن امت ها نيست براى اينكه اگر
چنين چيزى منظور بود بايد در يك زمان براى چند قوم كه چند رنگ پوست داشتند چند
شريعت تشريع كرده باشد، در حالى كه سابقه ندارد كه خداى عزوجل در يك زمان دو و يا
چند شريعت تشريع كرده باشد، پس معلوم مى شود منظور اختلاف استعدادها به حسب مرور
زمان و ارتقاء انسانها در مدارج استعداد و آمادگى است و تكاليف الهى و احكامى كه او
تشريع كرده ، چيزى جز امتحان الهى انسانها در مواقف مختلف حيات نيست و يا به تعبير
ديگر تكاليف الهى وسيله هائى است براى به فعليت در آوردن استعداد انسانها در دو طرف
سعادت و شقاوت ، باز به تعبير ديگر وسيله مشخص كردن حزب رحمان و بندگان او از حزب
شيطان است ، همچنانكه در كتاب عزيز خدا نيز تعبيرهاى مختلف آمده و برگشت همه به يك
معنا است ، خداى تعالى در تعبير اول و اينكه سنت امتحان را در بين انسانها به جريان
انداخته ، فرموده است : (و تلك الايام
نداولها بين الناس و ليعلم الله الذين آمنوا و يتخذ منكم شهداء و الله لا يحب
الظالمين و ليمحص الله الذين آمنوا و يمحق الكافرين ، ام حسبتم ان تدخلوا الجنة و
لما يعلم الله الذين جاهدوا منكم و يعلم الصابرين )
و آيات ديگرى كه در اين باب هست .
و در تعبير دوم مى خوانيم : كه هنگام فرو فرستادن آدم به زمين فرموده :
(فاما ياتينكم منى هدى فمن اتبع هداى فلا يضل و لا يشقى و من اعرض عن
ذكرى فان له معيشة ضنكا و نحشره يوم القيمة اعمى ).
و در تعبير سوم مى خوانيم كه در گفتگويش با ابليس فرموده :
(و اذ قال ربك للملائكة انى خالق بشرا... قال رب بما اغويتنى لازينن لهم
فى الارض و لاغوينهم اجمعين الا عبادك منهم المخلصين ، قال هذا صراط على مستقيم ،
ان عبادى ليس لك عليهم سلطان الا من اتبعك من الغاوين و ان جهنم لموعدهم اجمعين
)، در اين باب آيات ديگرى نيز هست .
و سخن كوتاه اينكه اين عطايا و بخششهاى الهى كه به نوع انسانها و بر حسب اختلاف
استعداد آنها شده ، از آنجا كه در زمانهاى مختلف اختلاف داشته و نيز از آنجا كه
شريعت و سنت الهى كه براى تكميل و تتميم سعادت انسانها در زندگى واجب الاجراء شده و
نيز از آنجا كه همه اين شريعت ها امتحانهائى است الهى كه در اثر اختلاف استعدادهاى
بشر و تنوع آن مختلف مى شود، لاجرم اين نتيجه به دست مى آيد كه شريعت ها نيز بايد
مختلف باشند و بدين جهت است كه خداى تعالى اختلاف (شرعه
) و (منهاج
) را اينطور تعليل فرموده : كه چون اراده من تعلق گرفته به امتحان شما و
ريز و درشت كردن شما و اين امتحان را در نعمتهائى كه به شما انعام كرده ام انجام مى
دهم ، توجه فرمائيد:
(لكل جعلنا منكم شرعة و منهاجا و لو شاء
الله لجعلكم امة واحدة و لكن ليبلوكم فيما آتيكم ).
بنابراين معناى آيه و خدا داناتر است اينطور مى شود كه :
(لكل امة جعلنا منكم
)، براى هر امتى از شما انسانها قرار داديم ، به جعل تشريعى نه تكوينى
به عبارت ساده تر: براى هر امتى از شما شرعه و منهاج و يا به عبارتى سنت و روش
زندگى معين كرديم : (و لو شاء الله
لاخذكم امة واحدة و شرع لكم شريعة واحدة ).
و اگر مى خواست همه شما را يك امت به حساب مى آورد و يك شريعت براى اولين و آخرين
شما تشريع مى كرد و ليكن چنين نكرد بلكه براى هر امتى از شما شريعتى تشريع كرد تا
شما را در آنچه از اين نعمتهاى مختلف ارزانى داشته بيازمايد.
آرى اختلاف نعمت اختلاف امتحان را مى طلبد (همچنانكه اختلاف پايه معلومات شاگردان
كلاسهاى مدرسه ، اختلاف امتحان را مى طلبد)، و چون غرض اصلى از شرايع ، امتحان است
، پس ناگزير بايد شرايع نيز مختلف باشد.
و اين امت هاى مختلف عبارتند از: امت نوح ، امت ابراهيم ، امت موسى و امت عيسى و
امت محمد (صلى الله عليه وآله )، همچنانكه آيه زير كه در مقام منت گذارى بر اين امت
است بر اين معنا دلالت دارد، توجه فرمائيد: (شرع
لكم من الدين ما وصى به نوحا و الذى اوحينا اليك و ما وصينا به ابراهيم و موسى و
عيسى ) كه ترجمه اش در اين نزديكى ها
گذشت .
|
فاستبقوا
الخيرات الى الله مرجعكم جميعا...
|
مصدر (استباق
) كه جمله : (فاستبقوا)
امر از آن است به معناى شروع به سبقت گرفتن است و كلمه :
(مرجع ) مانند كلمه
(رجوع ) مصدر است ، چيزى كه
هست مصدر ميمى رجوع است و اين جمله به دلالت اينكه حرف
(فاء) در اولش آمده ، فرع و
نتيجه اى است كه بر لازمه معناى جمله : (لكل
جعلنا منكم شرعة و منهاجا) متفرع شده و
چنين معنا مى دهد: ما اين شريعت حقه را كه مهيمن بر ساير شرايع است ، شريعت شما
قرار داديم و قهرا خير و صلاح شما در آن است ، پس سبقت در خيرات كنيد ، خيراتى كه
عبارت است از همان احكام و تكاليف شريعت و به جاى سبقت گرفتن در عمل به اين احكام
خود را مشغول به اختلافاتى كه بين شما و ديگران هست نكنيد كه مرجع و برگشت همه شما
و آنان به سوى پروردگارتان است و پروردگارتان شما را به آنچه كه در بارهاش اختلاف
مى كرديد خبر مى دهد و بين شما و آنان حكمى قاطع و قضاوتى عادلانه خواهد كرد.
|
و ان احكم بينهم
بما انزل الله و لا تتبع ...
|
اين جمله كه در اول آيه قرار دارد از نظر مضمون متصل و متحد با آيه قبلى است كه مى
فرمود: (فاحكم بينهم بما انزل الله و لا
تتبع اهواء هم )، چيزى كه هست اينكه
نتيجه اى كه بر جمله مورد بحث مترتب و يا به عبارت ديگر فرعى كه بر آن متفرع شده ،
غير از آن فرعى است كه به اين جمله متفرع شده است و از همين تفاوت فرع ، علت اينكه
چرا عين آن عبارت دو بار تكرار شده است به دست مى آيد.
آرى آيه اولى دستور مى داد به اينكه رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) بر طبق ما انزل
الله حكم كند و از پيروى هوا و هوسهاى مردم بر حذر باشد براى اينكه ما انزل الله
شريعتى است كه براى پيامبر اسلام و امتش تشريع شده و بر آنان واجب است كه در اين
خيرات سبقت گرفته و شتاب كنند،
ولى آيه دوم دستور مى دهد كه بر طبق ما انزل الله حكم كند و از پيروى هوا و هوسهاى
مردم بر حذر باشد و براى مردم بيان كند كه اگر از اين دستور سرپيچى كنند اين اعراض
و سرپيچى ، خود ناشى از فسق آنان و كاشف از اضلال الهى است ، چون خداى تعالى به غير
از فاسقان كسى را اضلال نمى كند و خودش فرموده : (يضل
به كثيرا و يهدى به كثيرا و ما يضل به الا الفاسقين
).
پس حاصل آنچه تا اينجا گفتيم اين شد كه آيه مورد بحث به منزله بيانى است براى بعضى
از قسمتهاى آيه قبل ، آن قسمتهائى كه احتياج به بيان داشته و آن اين است كه چرا
هواپرستان از پيروى آنچه خداى تعالى نازل كرده و به حق هم نازل كرده (و هيچ نقطه
ضعف و باطلى در آن نيست ) روى گردانند؟ در اين آيه مى فرمايد: علتش اين است كه
اينگونه افراد اكثرا فاسق هستند و خداى تعالى خواسته است به خاطر بعضى از گناهان كه
موجب فسق ايشان شده ، ايشان را بگيرد، و گرفتن خدا همان اضلال ظاهرى است ، پس
اينكه فرموده : (و ان احكم بينهم بما
انزل الله ) بطورى كه گفته اند، عطف است
بر كلمه (كتاب
) در جمله : (و انزلنا اليك
الكتاب )، و بنابراين مناسب تر آن است كه
(الف ) و
(لام ) در
(الكتاب )
اشعارى اشاره وار، به معناى حدثى داشته باشد كه در اين صورت معناى جمله چنين مى
شود: (ما به سوى تو احكامى را نازل كرديم
كه بر آنان نوشته بوديم و نيز اين را نازل كرديم كه بين آنان بدانچه خدا نازل كرده
حكم كن ...).
عصمت پيامبر (ص ) به معناى مختار نبودن او
دراعمال نيست
|
و احذرهم ان
يفتنوك عن بعض ما انزل الله اليك
|
در اين جمله خداى تعالى پيامبرش را مامور كرده به اينكه از فتنه آنان بر حذر باشد و
اگر چنين دستورى داده با اينكه پيامبرش به عصمت خدائى معصوم است براى اين بوده كه
عصمت ، اختيار را از معصوم سلب نمى كند به طورى كه ديگر نتواند راه خطا برود و در
نتيجه نشود به او تكليف كرد، نه ، عصمت چنين اثرى ندارد، براى اينكه عصمت چيزى از
سنخ ملكات علمى است و معلوم است كه علوم و ادراكات هرگز قواى عامله را كه اعضا را
به حركت در مى آورد و همچنين اعضائى كه حامل آن ادراكات است را از قدرت يكسان به
فعل و ترك در نمى آورد و چنين اثرى ندارد كه قدرت آنها را از فعل يا از ترك سلب كند
بلكه صاحب اين ادراكات و اين قوا و اين اعضا همچنان مختار است و بطور يكسان هم قادر
بر فعل است و هم قادر برترك .
همچنانكه علم قطعى ما افراد معمولى و غير معصوم به اينكه
(فلان غذا مسموم است )، ما را
از خوردن آن عصمت مى دهد و هرگز چنين غذائى را نمى خوريم و ليكن در عين حال اعضاى
بدن ما كه در عمل غذا خوردن به حركت در مى آيد يعنى دست ما، دهان ما، زبان ما و
دندانهاى ما ناتوان از خوردن آن غذا نمى شوند، اين اعضا همانطور كه ممكن است بى
حركت بمانند و آن غذا را در جوف ما فرو نكنند، همچنين ممكن است به كار بيفتند و
غذاى كذائى را در جوف ما بكنند (همچنانكه مى بينيم افرادى كه انتحار مى كنند با
خوردن چيزى مثل اينگونه غذاها به اين عمل دست مى زنند و دست و دهان و دندان و
حلقشان در فرو بردن آن سم به كار مى افتد) پس با وجود عصمت باز فعل براى معصوم
اختيارى است ، هر چند تا زمانى كه علم مورد بحث وجود داشته باشد محال است كه آن عمل
از آدمى سر بزند، (و اگر در حال انتحار سر مى زند اندوه فراوان و يا خشم بيرون از
حد آن علم را از ياد مى برد).
و ما در تفسير آيه شريفه : (و ما يضرونك
من شى ء و انزل الله عليك الكتاب و الحكمة و علمك ما لم تكن تعلم و كان فضل الله
عليك عظيما)، بحثى در اين باره نموديم .
روى گرداندن مردم از رسول الله (ص ) و دعوت او، نبايد
موجب غصه خوردن
پيامبر(ص ) گردد
|
فان تولوا فاعلم
انما يريد الله ان يصيبهم ببعض ذنوبهم
|
اين جمله مساله اضلال و گمراهى ايشان به دنبال فسقشان را بيان مى كند كه تفصيلش
گذشت ، در اين جمله به اول گفتار در آيات مورد بحث برگشت شده ، آنجا كه مى فرمود:
(يا ايها الرسول لا يحزنك الذين يسارعون
فى الكفر...) و بنابراين آيه مورد بحث
نيز مثل همان آيه ، موجب تسليت در آرامش رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) است و مى
خواهد آن جناب را دلخوش سازد و به او چيزى تعليم دهد كه با فرا گرفتن آن ، ديگر غم
و اندوه به دلش راه نيابد و خداى عزوجل در تمام موارد آن حضرت را از اندوه نهى كرده
و از اينكه مردم از پذيرفتن دعوت حقه آن جناب اعراض مى كردند و از قبول چيزى كه
مايه رشدشان بود و به سوى سبيل رشاد و رستگارى رهنمونشان مى كرد استنكاف مى نمودند
دلگير مى شد، دلداريش داده و آن نكته را تعليمش مى داد كه :
(مردم نمى توانند خداى تعالى را در ملكش به ستوه آورده و عاجز سازند،
بلكه خدا بر كار خود مسلط و غالب است و همو است آن كسى كه اين اعراض كنندگان از
پذيرفتن حق را به جرم فسقشان گمراه كرده و اگر دلهايشان از راه مستقيم متمايل به
بيراهه است او چنين كرده (زيرا زمام دلها به دست او است ) و با سلب توفيق و استدراج
رجس و پليدى را هوا و هدف آنان قرار داده و در باره همين ها است كه فرموده :
(و لا يحسبن الذين كفروا سبقوا انهم لا
يعجزون ) و وقتى زمام امر همه به دست
خداى سبحان است و او هر پليدى و رجسى را از ساحت دين مقدسش دور مى سازد و هرگز چيزى
از خواسته هايش فوت نمى شود ديگر هيچ وجهى براى غم و غصه پيامبرش باقى نمى ماند.
و چه بسا كه جمله : (فان تولوا فاعلم
انما يريد الله ...) بخواهد به همين معنا
اشاره كند يعنى با آوردن كلمه (فاعلم پس
بدان اى پيامبر) بخواهد آن جناب را
همانطور كه گفتيم تعليم دهد و گرنه مى فرمود: (فان
تولوا فانما يريد الله ...) و يا عبارت
ديگرى كه اين معنا را برساند مى آورد پس برگشت معناى آيه به تعليم اين معنا است كه
اعراض كفار خود كيفرى است از ناحيه خداى تعالى و دست خدا در آن دخالت دارد، ديگر جا
ندارد كه رسول گراميش غصه بخورد كه چرا مردم از پذيرفتن دعوت به حق او روى گردانند؟
او يك فرستاده اى است كه وظيفه اش تنها ابلاغ پيامهاى خداى تعالى به بندگان و دعوت
آنان به راه خدا است ، بله اگر فرضا چيزى او را اندوهگين كند، حتما بايد چيزى باشد
كه بر اراده خداى تعالى در امر دعوت دينى (العياذ بالله ) غلبه كند و خدا را در
اراده اش شكست دهد و چون هيچ چيزى نيست كه خدا را شكست دهد و بلكه او است كه همه
خلايق را به اين سو و آن سو به راه و بيراهه سوق مى دهد، يكى را با تسخير الهيش سلب
توفيق مى كند و آن ديگرى را توفيق مى دهد پس هيچ مجوز و موجبى براى غصه خوردن آن
جناب نيست .
خداى تعالى در جاى ديگر اين حقيقت را به بيانى ديگر متعرض شده و فرموده :
(فلعلك باخع نفسك على آثارهم ان لم يؤ منوا بهذا الحديث اسفا انا جعلنا
ما على الارض زينة لها لنبلوهم ايهم احسن عملا و انا لجاعلون ما عليها صعيدا جرزا)
كه بيان مى كند اگر رسولانى را به منظور انذار و تبشير دينى گسيل داشته ، براى اين
نبوده كه تمامى مردم ايمان بياورند آن چنانكه همگى از امور مادى بهره مند مى شوند
بلكه همه اينها امتحان و آزمايشى است كه خداى تعالى به وسيله آن ، مردم را مى
آزمايد تا مشخص كند كه بهترين آنان از حيث عمل كيست ؟
و اگر جز اين بود نه پيغمبرانى گسيل مى داشت و نه دنيا را اينقدر فريبنده مى كرد،
دنيائى كه خودش و آنچه در آن است به زودى باطل و فانى خواهد شد و جز خاك خالى يعنى
خاكى كه تهى از افراد كفر پيشه و از دين حق برگشته و خالى از هر فريبنده اى كه دل
آن افراد را فريفته باقى نخواهد ماند پس جا ندارد كه تو از كفر و اعراض آنان تاسف
بخورى و خود را هلاك گردانى ، براى اينكه كفر و اعراض آنان باعث بطلان و بى نتيجه
شدن كار ما و كند شدن قدرت و اراده ما نمى شود.
|
و ان كثيرا من
الناس لفاسقون
|
اين جمله در جاى تعليل براى جمله : (انما
يريد الله ان يصيبهم ...) قرار گرفته كه
بيانش گذشت .
|
افحكم الجاهلية
يبغون ؟ و من احسن من الله حكما لقوم يوقنون
|
اين جمله به دليل اينكه حرف (فاء)
بر سر آن آمده تفريع و نتيجه گيرى از مضمون آيه قبلى است كه سخن از اعراض كفار داشت
، تفريعى است سؤ ال گونه كه مى پرسد: با اينكه آن دينى كه از قبولش اعراض مى كنند
دينى است كه از ناحيه خدا نازل شده و دين حقى است كه خود آنان نيز مى دانند حق است
، پس چرا به خاطر رسوم و عادت جاهليت از آن دين اعراض مى كنند؟ ممكن هم هست آيه
مورد بحث در مقام نتيجه گيرى و بيان لوازمى باشد كه همه آيات قبلى ، آن لوازم را در
بر دارد.
و معناى آيه اين است كه وقتى اين احكام و شرايع حق ، از ناحيه خدا نازل شده باشد و
غير از اين احكام ، ديگر هيچ حكم حقى وجود نداشته باشد و هر حكمى كه باشد حكم
جاهليت و ناشى از هوا و هوسهاى جاهلان باشد پس اين كسانى كه از حكم حق اعراض مى
كنند چه مى خواهند؟ و به دنبال چه حكمى مى گردند؟ با اينكه غير از اين احكام ديگر
هيچ حكمى نيست مگر آنكه از احكام جاهليت است ، و نيز با اينكه براى اين مردمى كه
ادعاى ايمان دارند هيچ حكمى بهتر از حكم خدا نيست باز هم حكم جاهليت را مى طلبند؟.
بنابراين جمله : (افحكم الجاهلية يبغون
) استفهامى است توبيخى و جمله : (و
من احسن من الله حكما) استفهامى است
انكارى و معنايش اين است كه : (هيچ احدى
نيست كه حكمش بهتر از حكم خدا باشد) و
معلوم است كه هر حكمى به خاطر خوبيش پيروى مى شود (و گرنه هيچ عاقلى حاضر نيست
خود را محكوم به حكم غير خود كند) و جمله : (لقوم
يوقنون ) كه در آن وصف يقين اعتبار شده ،
در حقيقت گوشه و كنايه اى است به همان افرادى كه حكم خدا را نمى پذيرند، به اين
بيان كه اگر اينها در ادعايشان (ايمان به خدا) صادق باشند بايد به آيات خدا يقين
داشته باشند و كسانى كه به آيات خدا يقين دارند قطعا منكر اين هستند كه حكم كسى
بهتر از حكم خداى سبحان باشد.
اين را هم بايد دانست كه در اين آيات كه تفسير شد، چند التفات به كار رفته ،
التفاتى از تكلم وحده (من
) و يا تكلم مع الغير (ما)
به غيبت و به عكس ، يعنى از غيبت به تكلم وحده و مع الغير، در يك جا خداى تعالى را
غايب به حساب آورده بود و مى فرمود: (ان
الله يحب المقسطين ) دنبالش خدا را متكلم
مع الغير به حساب آورد و فرمود:
(انا انزلنا التورية
)، يك جا علماى يهود را غايب به حساب آورده و فرموده :
(بما استحفظوا من كتاب الله )
دنبالش همانان را حاضر و مخاطب قرار داده و مى فرمايد:
(و اخشون ) و همچنين
التفاتهائى ديگر كه از آن التفاتها آنچه كه خداى تعالى غايب به حساب آمده ، منظور
اين بوده كه مطلب و دستور را بزرگ و با اهميت معرفى كند، به خاطر اينكه دستور از
ناحيه الله تعالى است و آنچه كه بطور متكلم وحده آمده ، منظور اين بوده كه خداى
تعالى مطلب را به خودش به تنهائى نسبت دهد و بفهماند كه هيچ ولى و شفيعى در اين
مطلب دخالت ندارد، تا اگر مطلب تشويق باشد، شنونده بفهمد اين خداى تعالى است كه
دارد تشويق مى كند و يا خط نشان مى كشد و او بزرگوارتر از آن است كه به وعده خود
وفا نكند بلكه بزرگتر از همه وفا كنندگان به عهد است و اگر تهديد باشد شنونده بيشتر
دچار وحشت شود، چون فكر مى كند تهديدكننده خداى تعالى است و هيچ ولى و شفيعى نمى
تواند تهديد او را بردارد چون امر به دست خود او است و او هر واسطه اى را نفى و هر
سببى را طرد كرده ، (دقت بفرمائيد) و اگر بخواهيد مطلب روشن تر شود، به بعضى از
مباحث گذشته نيز سرى بزنيد.
بحث روايتى
قضيه گفتگوى ابن صوريا (از احبا يهود)
بارسول الله (ص ) در ذيل آيه : (لا يحزنك
...)
در مجمع البيان در تفسير آيه : (يا ايها
الرسول لا يحزنك الذين يسارعون فى الكفر...)،
از امام باقر (عليه السلام ) روايت آورده كه فرمود: زنى از اشراف خيبر با مردى از
اشراف همان قبيله زنا كرد و هر دو هم محصن بودند، يعنى هم زن شوهر داشت و هم مرد
همسر داشت احبار يهوديان از سنگسار كردن آن دو به خاطر اينكه از اشراف بودند كراهت
داشتند، نامه اى به يهوديان مدينه نوشتند كه از پيامبر اسلام حكم اين مساله را
بپرسند به اين اميد كه حكم اسلام آسان تر از حكم تورات كه سنگسار است باشد،
سرانجام عده اى از يهوديان مدينه از قبيل كعب بن اشرف ، كعب بن اسيد، شعبة بن عمرو،
مالك بن صيف و كنانة بن ابى الحقيق و جمعى ديگر به سوى رسول خدا (صلى الله عليه
وآله ) به راه افتادند و چون شرفياب حضور حضرتش شدند، عرضه داشتند: اى محمد خبر بده
ما را كه حكم مرد زنا كار و زن زنا كارى كه هر دو محصن باشند چيست ؟ و چه حدى بايد
بر آن دو جارى شود؟ رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) فرمود: آيا هر حكمى كه من بكنم
قبول مى كنيد و به حكم من راضى مى شويد؟ گفتند: بله ، در اين ميان جبرئيل نازل شد و
حكم سنگسار را بياورد و رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) فرمود حد آن دو، سنگسار شدن
است ولى يهوديان حاضر نشدند آن حكم را بپذيرند جبرئيل به رسول خدا (صلى الله عليه
وآله ) عرضه داشت : مردى به نام ابن صوريا را كه به اين نام و نشان است بين خود و
اين يهوديان حكم قرار بده .
رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) از آن جمع پرسيد جوانى امرد را كه موى صورتش
نروئيده و سفيد چهره و لوچ است مى شناسيد كه در فدك منزل دارد؟ و نامش ابن صوريا
است ؟ گفتند: بله ، مى شناسيم ، پرسيد، او چگونه شخصى است در بين شما؟ عرضه داشتند:
او اعلم علماى يهود است كه فعلا در روى زمين باقى مانده ، او از هر كس ديگرى به
آنچه خداى تعالى بر موسى نازل كرده داناتر است ، حضرت فرمود: پس بفرستيد تا بيايد،
يهوديان پيكى روانه فدك كردند و عبدالله بن صوريا را آوردند. رسول خدا (صلى الله
عليه وآله ) به او فرمود: من تو را به آن خدائى سوگند مى دهم كه جز او هيچ معبودى
نيست ، همان خدائى كه تورات را بر موسى نازل كرد و دريا را براى شما بنى اسرائيل
شكافت و شما را از غرق نجات داد و فرعون و فرعونيان را غرق كرد، همان خدائى كه ابر
را بر سر شما سايبان نمود، آن خدائى كه بر شما من و سلوى نازل كرد آيا در كتابتان
حكم سنگسار را براى مرد و زن زنا كار ديده اى يا نه ؟ ابن صوريا گفت : به همان
خدائى كه مشخصاتش را برايم شمردى سوگند مى خورم كه آرى چنين حكمى در تورات هست و به
همان خدا سوگند كه اگر ترس آن نبود كه خداى تعالى پروردگار تورات مرا به جرم دروغ
بستن به تورات و تحريف آن آتش بزند هرگز اين اعتراف را نزد تو نمى كردم و ليكن اى
محمد تقاضا دارم بگوئى كه حكم زناى محصنه در كتاب تو چيست ؟ حضرت فرمود: حكم زنا در
قرآن اين است كه اگر چهار نفر شاهد شهادت دهند كه ديده اند آلت تناسل مرد همچون ميل
در سرمه دان داخل در فرج زن است ، واجب است بر حاكم كه آن زن و مرد را رجم كند، ابن
صوريا گفت : خداى تعالى در تورات نيز همين حكم را نازل كرده .
رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) به وى فرمود: پس اولين بارى كه حكم خدا را ناديده
گرفتيد چه زمانى بود؟ گفت : هر وقت زنى از اشراف زنا مى كرد رهايش مى كرديم و چون
زنى از طبقه ضعيف جامعه ، زنا مى كرد حد سنگسار را بر او جارى مى ساختيم و همين
باعث شد كه زنا در ميان اشراف شايع شد، اين وضع به همين صورت بود تا اينكه پسر عموى
يكى از پادشاهان ما زنا كرد و ما سنگسارش نكرديم ، چيزى نگذشت مردى ديگر از طبقه
پايين جامعه ، زنا كرد همينكه خواستيم سنگسارش كنيم گفت به هيچ وجه نمى گذارم
سنگسارم كنيد مگر بعد از آنكه پسر عموى شاه را سنگسار كنيد (و چون آبروى علماى يهود
را در خطر ديديم ) جمع شديم و از پيش خود حدى براى زناى محصنه معين كرديم كه آسانتر
از سنگسار باشد و در اشراف و غير اشراف يكسان اجرا گردد و آن تازيانه و داغ نهادن
بود، به اين نحو كه چهل ضربه شلاق بخورد و سپس صورتش را سياه كنند و مرد زنا كار را
بر الاغى و زن زنا كار را بر الاغى ديگر سوار كنند آن هم به اين نحو كه روى آن دو
به طرف دم الاغ باشد و بعد آن دو را در شهر بگردانند، از آن به بعد حكم زناى محصنه
به جاى رجم ، چنين شكنجه اى شد.
يهوديان ابن صوريا را به ملامت گرفتند كه چه زود اسرار يهوديت را به او گفتى و تو
براى حل اين مشكلى كه براى آن به تو مراجعه كرديم اهليت نداشتى و ليكن چون غايب
بودى نخواستيم در پاسخ محمد كه مى پرسيد: چنين مردى را در فدك مى شناسيد از تو بد
گوئى كنيم (و بگوئيم ما حكميت او را قبول نداريم )، ابن صوريا گفت : من براى اين
اعتراف كردم كه او مرا به تورات سوگند داد و اگر اين نبود هرگز سر يهوديت را فاش
نمى كردم و بالاخره رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) دستور داد آن زن و مرد يهودى را
در جلو در مسجدش سنگسار كردند و ابن صوريا عرضه داشت : من اولين عالم يهودى بودم كه
امر تو را بعد از آنكه ديگران پنهانش كرده بودند هويدا ساختم ، خداى تعالى در اين
مورد اين آيه را نازل كرد: (يا اهل
الكتاب قد جاءكم رسولنا يبين لكم كثيرا مما كنتم تخفون من الكتاب و يعفوا عن كثير)،
ابن صوريا چون اين آيه را شنيد برخاست و دو دست خود را (به عنوان التماس ) بر دو
زانوى رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) گذاشت و سپس گفت : من در موقعيتى هستم كه به
خدا و به تو پناه مى برم ، آنچه را هم كه مامور شده اى چشم پوشى كنى بيان كن رسول
خدا (صلى الله عليه وآله ) اعتنائى به او نكرد.
سپس ابن صوريا از كيفيت خواب آن جناب پرسيد، حضرت فرمود: ديدگانم به خواب مى رود
ولى دلم بيدار است ، ابن صوريا گفت : راست مى گوئى ، حال به من خبر بده كه
(چطور مى شود فرزندى شبيه پدر مى گردد و هيچ اثر و نشانه اى از مادرش در
سيماى او ديده نمى شود؟ و بر عكس فرزندى شبيه مادرش شده و هيچ اثرى از پدرش در
قيافه او نمى توان يافت )؟ حضرت فرمود:
نطفه هر يك از پدر و مادر بر نطفه ديگرى غالب آيد فرزند شبيه به او مى شود. ابن
صوريا گفت اين را نيز راست گفتى ، (حال
به من خبر ده از اينكه از بدن فرزند چه چيزهائى مربوط به پدر و چه چيزهائى مربوط به
مادر است )؟ راوى مى گويد: رسول خدا (صلى
الله عليه وآله ) به حال وحى افتاد و مدتى طولانى بيهوش بود، سپس به حال آمد در
حالى كه صورت مقدسش قرمز شده بود و عرق مى ريخت آنگاه فرمود: گوشت و خون و ناخن و
چربى در بدن فرزند از آن مادر و استخوان و رشته اعصاب و رگها از پدر است ، ابن
صوريا عرضه داشت : اين نيز درست است و امر تو امر يك پيامبر است .
سرانجام ابن صوريا مسلمان شد و عرضه داشت : اى محمد بفرمائيد تا بدانم كه از ميان
فرشتگان خدا كداميك نزد تو مى آيند؟ و نيز صفات و خصوصيات آن فرشته را برايم بگو،
رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) وقتى اوصاف آن فرشته را بيان كرد ابن صوريا گفت :
من گواهى مى دهم كه همين اوصاف در تورات نيز آمده و شهادت مى دهم كه تو رسول به حق
خدائى .
| 
