|
تفسير الميزان جلد ۳
علامه طباطبايي رحمه الله عليه
- ۶ -
پس هر گاه در
زندگى دچار فتنه هايى شديد، كه چون شب تاريك پيش پاى زندگيتان را ظلمانى كرد، بر
شما باد تمسك به قرآن ، كه بدرگاه خدا شفيعى است كه شفاعتش پذيرفته مى شود، گفتار
بهت آورى است منطقى ، كتابى است كه هركس آنرا پيش رو قرار دهد، و بر طبق راهنمائى
هاى او قدم بردارد، اين قرآن وى را بسوى بهشت راه مى نمايد، و كسى كه آنرا پشت سر
بيندازد، باز همين قرآن از پشت سر او را بطرف دوزخ مى راند، و قرآن دليلى است كه به
بهترين راه دلالت مى كند، كتابى است كه در آن حق از باطل جدا شده ، و از معارف حقه
آنچه قبلا در عقل با نقل بدون بيان بوده بيان گشته ، و آنچه نبوده آورده شده ، قرآن
فاصل و جدا ساز حق از باطل است ، نه شوخى ، كتابى است داراى ظاهرى و باطنى ، ظاهرش
حكم ، و باطنش علم است ، ظاهرش بسيار زيبا و باطنش عميق است ، حدودى دارد، و حدودش
نيز داراى حدودى است ، عجايب آن شمردنى و غرائبش كهنه شدنى نيست .
در قرآن چراغهائى از هدايت ، و منارى از حكمت است ، براى هر نكته سنج عارف ،
راهنماى معرفت است ، پس هر صاحب بصيرت را سزد كه براى درك معارف آن چشم بصيرت خود
باز كند،
و نكته سنجى را به نهايت رساند نجات دهنده هركسى است كه عملى نكوهيده داشته باشد و
رهائى بخش هركسى است كه هيچ راه نجاتى ندارد. آرى تفكر، حيات قلب هر شخص آگاه و
انديشمندى است مانند نورى كه در تاريكى راه گشاى انسان است پس بر شما باد به اخلاص
داشتن و كم كردن توقع و انتظار.
مؤ لف : اين روايت را عياشى هم در تفسير خود آورده ، البته نه تا آخر، بلكه تا جمله
:
(پس هر صاحب بصيرت را سزد كه براى درك ...).
و نيز در كافى و تفسير عياشى از امام صادق (عليه السلام ) روايت آمده كه از رسول
خدا (صلى اللّه عليه و آله ) نقل كرده اند كه فرمود: قرآن ، هدايتى است از تاريكى و
ضلالت و روشنگر وادى جهالت و جبران كننده لغزشها، و از بين برنده تاريكى ها و سدى
است در برابر هلاكت ها و آگاهى دهنده اى از كجروى ها و بيان كننده فتنه ها. و
رساننده انسان ها از دنيا (در مسيرى مستقيم ) به سوى آخرت .
و در قرآن كمال دين شما است ، و احدى نيست كه از قرآن رو برگرداند، مگر اينكه به
سوى آتش برگردانيده شود.
مؤ لف : روايات در اين مضامين از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) و ائمه اهل بيت
آنجناب (عليهم السلام ) بسيار زياد است .
و در تفسير عياشى از فضيل بن يسار روايت شده كه گفت : من از حضرت ابى جعفر (عليه
السلام ) از معناى اين روايت سؤ ال كردم ، فرمود: (هيچ
آيه اى در قرآن نيست مگر آنكه ظاهرى و باطنى دارد، و هيچ حرفى نيست مگر آنكه حد و
مرزى دارد، و براى هر حدى سرآغاز و مطلعى است ).
پرسيدم : منظور رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) از ظاهر و باطن قرآن چيست ؟
فرمود:
(منظور از ظاهر قرآن الفاظ نازل شده آنست
، و منظور از باطن قرآن معانى الفاظ است ، كه در مورد خبرهاى قرآن بعضى از آن معانى
رخ داده ، و بعضى بعدا رخ مى دهد، وقرآن با گردش و جريان خورشيد و ماه جريان دارد،
در هر چرخى كه آنها مى زنند، وحوادثى مى آورند،
پيش گفته اى از قرآن محقق مى شود، همچنانكه خداى تعالى در اين مورد فرموده :
(و ما يعلم تاءويله الا اللّه و الراسخون فى العلم
) و آن مائيم كه تاءويل قرآن را مى دانيم .
مؤ لف : اين روايتى كه در ضمن حديث بالا از تفسير عياشى از فضيل بن يسار نقل كرديم
، همان مطلبى را افاده مى كند كه اهل سنت از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) با
عباراتى مختلف نقل كرده اند و دو تا از آن عبارات را تفسير صافى نقل كرده است .
يكى اينكه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) فرمود:
(قرآن ظاهر و باطنى و حدى و مطلعى دارد)،
و در جمله دوم فرمود: (قرآن ظاهر و باطنى
دارد، باطنش هم باطنى دارد تا هفت باطن ).
و اينكه فرمود: (بعضى از آن معانى رخ داده
و بعضى بعدا رخ مى دهد) ظهور در اين دارد
كه ضمير در آن به قرآن برگردد، از اين جهت كه مشتمل بر تنزيل و تاءويل است .
انواع انطباق كليات قرآن بر مصادق
و بنابراين جمله (و قرآن با گردش خورشيد و
ماه جريان دارد) نيز شامل تنزيل و تاءويل
هر دو مى شود، و در مورد تنزيل با مساءله (جرى
) (كه در لسان اخبار اصطلاحى است براى تطبيق كليات قرآن با مصاديقى كه
پيش مى آيد) منطبق مى شود نظير انطباقى كه آيه شريفه :
(ياايها الذين آمنوا اتقوا اللّه و كونوا
مع الصادقين ) بر همه طوائف مؤ منين دارد،
چه مؤ منين در عصر نزول آيه ، و چه آنها كه در اعصار بعد مى آيند، كه اين خود نوعى
از انطباق است و نوع ديگرش كه دقيق تر از آنست ، انطباق آيات جهاد بر جهاد نفس ، و
انطباق آيات منافقين بر فاسقان از مؤ منين است .
و نوع سوم آن ، كه باز از نوع دوم دقيق تر است انطباق آيات منافقين و آيات مربوط به
گنه كاران ، بر اهل مراقبت و اهل ذكر و حضور قلب است ، كه اگر احيانا در مراقبت و
ذكر و حضورشان كوتاهى و يا سهل انگارى كنند در حقيقت نوعى نفاق و گناه مرتكب شده
اند.
و نوع چهارم كه از همه انواع انطباق دقيق تر است ، انطباق همان آيات منافقين و
مذنبين است بر اهل مراقبت و ذكر و حضور، در قصور ذاتيشان از اداى حق ربوبيت .
در اينجا دو نكته روشن شد يكى اينكه معانى قرآن كريم داراى مراتبى است كه بر حسب
اختلاف مراتب و مقامات صاحبان آن معانى اش مختلف مى شود، و لذا مى بينيم دانشمندان
اهل بحث ، از مقامات اهل ايمان و ولايت و از معانى اين عناوين مراتبى ذكر
كرده اند كه از آنچه ما ذكر كرديم نيز دقيق تر است .
دوم اينكه ظاهر و باطن دو امر نسبى است ، به اين معنا كه هر ظاهرى نسبت به ظاهر
خودش باطن ، و نسبت به باطن خود ظاهر است ، همچنان كه روايت زير نيز اين معنا را
خاطر نشان مى سازد.
در تفسير عياشى از جابر از امام باقر (عليه السلام ) روايت كرده كه وى گفت : از
آنجناب از تفسير آياتى مى پرسيدم ، و آنجناب پاسخ مى داد، و وقتى دوباره از تفسير
همان آيات مى پرسيدم پاسخى ديگر مى داد، عرضه داشتم : فدايت شوم شما در روزهاى قبل
از اين سؤ ال من جوابى ديگر داده بوديد و امروز طورى ديگر جواب داديد، فرمود:
(اى جابر براى قرآن بطنى است ، و براى
بطنش نيز بطنى ديگر است ، همچنانكه براى آن ظاهرى است ، و براى ظاهرش نيز ظاهرى
ديگر).
اى جابر، (هيچ علمى از علم تفسير قرآن ،
از عقول مردم دورتر نيست . چون يك آيه قرآن ممكن است اولش درباره چيزى و وسطش
درباره چيز ديگر، و آخرش درباره چيز سومى باشد، با اينكه يك كلام است ، و اول و وسط
و آخرش متصل به هم است ، در عين حال بر چند وجه گردانده مى شود).
و باز در همان تفسير از همان جناب ، روايت آورده كه در حديثى فرمود:
(اگر بنا بود آيه اى كه درباره مردمى نازل شده با مردان آن مردم از بين
برود، چيزى از قرآن باقى نمى ماند، و ليكن قرآن طورى است كه اولش (يعنى عصر نزولش )
و آخرش (يعنى اعصار بعدش ) تا زمانى كه آسمان و زمين برجاست را يك جور شامل مى شود،
و براى هر قومى آيه اى است كه تلاوتش مى كنند، حال يا آيه از خير آنان خبر مى دهد و
يا از شرشان ).
و در معانى الاخبار از حمران بن اعين روايت آمده كه گفت : من از امام باقر (عليه
السلام ) از ظهر و بطن قرآن پرسيدم ، فرمود: (منظور
از ظاهر قرآن كسانى هستند كه قرآن درباره آنان نازل شده ، و منظور از بطن آن
آيندگانى هستند كه عمل همان كسان را انجام مى دهند، و قرآن شامل آنان مى شود).
و در تفسير صافى از على (عليه السلام ) روايت كرده كه فرمود:
(هيچ آيه اى نيست
مگر آنكه چهار معنا دارد، يكى ظاهر، دوم با طن ، سوم حد، چهارم مطلع ، ظاهر قرآن
همان الفاظى است كه تلاوت مى شود، و باطنش فهم ، و حدش احكام حلال و حرام ، و مطلعش
آن چيزى است كه خداى تعالى به وسيله آيه از بنده اش خواسته است
).
مؤ لف : منظور از الفاظى كه تلاوت مى شود معناى ظاهرى الفاظ است ، براى اينكه امام
(عليه السلام ) در مقام شمردن چهار معنا است ، و تلفظ كه كار زبان است جزء معانى
نيست .
در نتيجه منظور از فهم هم كه امام باطن را به آن معنا كرده معناى باطنى آن ظاهر است
، و منظور از احكام حلال و حرام كه كلمه حد را به آن معنا كرده ظاهر معارف دينى است
، كه همه كس آنرا مى فهمد، البته اين ظاهر در يك مرتبه نيست ، بلكه براى عامه مردم
مرتبه اى دارد، و براى خواص مراتبى عالى تر، و در مقابل مطلع كه مرتبه عاليه از
معارف است ، ممكن هم هست بگوييم حد و مطلع كه در كلام امام معناى سوم و چهارم قرار
دارند، و دو امر نسبى هستند، همچنان كه دو معناى اول يعنى ظاهر و باطن هم گفتيم دو
امر نسبى اند، پس هر مرتبه بالاتر، نسبت به پائين تر مطلع است ، و همچنين هر مرتبه
پائين تر نسبت به بالاتر حد است .
و كلمه (مطلع
) با ضمه ميم و تشديد طا و فتحه لام اسم مكان از اطلاع است (و معناى محل
اطلاع را مى دهد) ممكن هم هست آنرا با فتحه ميم و سكون طا و فتحه لام تلفظ كنيم ،
كه در اين صورت اسم مكان از طلوع مى شود، (و معناى محل طلوع را مى دهد) كه بفرموده
امام (عليه السلام ) منظور خداى تعالى از بنده اش همين است .
و درباره اين امور چهارگانه در حديث نبوى معروف ، چنين آمده :
(به درستى كه قرآن بر هفت لهجه نازل شده و براى هر آيه اش ظاهرى و
باطنى و حدى مطلع (و در روايتى ديگر) و حدى و مطلعى است
).
و اگر روايت اول را كه فرمود: و حدى مطلع است در نظر بگيريم ، معنايش اين مى شود كه
هر يك از ظاهر و باطن آن (كه خود حدى هستند) مطلعى هست كه خواننده مشرف به آن مى
شود.
البته اين معناى ظاهر آن حديث است ، و ممكن است حديث ديگر را هم كه فرمود:
(و حدى و مطلعى ) است به همين
معنا برگشت داد و گفت معنايش اين است كه براى هر يك از ظاهر و باطن قرآن حدى است كه
خود آن ظاهر و باطن است ، و مطلعى است كه منتها اليه حد و مشرف به تاءويل است ، ولى
اين معنا ظاهرا با آن روايتى كه از على (عليه السلام ) نقل كرديم نمى سازد.
چون در آن آمده بود (هيچ آيه اى نيست مگر
آن كه چهار معنا دارد...) مگر اينكه
بگوئيم مراد آن جناب اين است كه چهار اعتبار دارد، هر چند كه بعضى از آن اعتبارات
از نظر معنا به بعضى ديگر برگشت كند.
و بنا بر اين از معانى اين امور چهارگانه اين به دست آمد، كه ظهر قرآن عبارت است از
معناى ظاهرى آن ، كه در ابتدا بنظر مى رسد، و بطن قرآن آن معنائى است كه در زير
پوشش معناى ظاهرى نهان است ، حال چه اينكه يك معنا باشد، و يا معانى بسيار باشد، چه
اينكه با معناى ظاهرى نزديك باشد، و چه اينكه دور باشد، و بين آن ظاهر و اين معناى
دور معانى ديگرى واسطه باشد، و حد قرآن عبارتست از خود معنا به معناى ظاهرى و باطنى
، و مطلع قرآن عبارت است از معنائى كه حد از آن طلوع مى ك ند، و آن باطن متصل به حد
است (دقت فرمائيد).
مراد از هفت حرف در روايتى كه مى گويند: قرآن بر هفت
حرفنازل گشته است
و در حديثى كه از طرق شيعه و سنى از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) نقل شده آمده
كه قرآن بر هفت حرف نازل شده .
مؤ لف : اين حديث هر چند با مختصر اختلافى در الفاظش نقل شده ، و ليكن معناى آن در
احاديث بسيارى آمده ، كه معانى همه آنها نزديك به يكديگرند، و راويان شيعه و سنى
آنها را نقل كرده اند، و مفسرين در معناى آنها به شدت اختلاف كرده اند، بطورى كه
شايد عدد اقوال در آنها به چهل قول برسد، چيزى كه مشكل را آسان مى سازد اين است كه
در خود اين احاديث تفسيرى براى هفت حرف آمده ، كه اعتماد ما هم به همان تفسير است .
از آن جمله در بعضى از آن اخبار آمده كه : (قرآن
مشتمل بر هفت حرف نازل شده ، اول امر، دوم نهى ، سوم ترغيب ، چهارم تهديد، پنجم جدل
، ششم داستان ، و هفتم مثل ) و در بعضى
ديگر اينطور آمده : (1 - نهى ، 2 - امر، 3
- ح لال ، 4 - حرام ، 5 - محكم ، 6 - متشابه ، 7 - امثال
).
و از على (عليه السلام ) نقل شده كه فرمود: (قرآن
بر هفت قسم نازل شده و هر قسم آن كافى و شفا دهنده است ، و آن هفت قسم عبارت است
از: امر، نهى ، ترغيب ، تهديد، جدل ، مثل و داستانها).
پس به حكم اين روايات بايد هفت حرف را تنها حمل كنيم بر هفت نوع خطاب و
بيان ، و بگوييم : با اينكه همه آيات قرآن يك هدف را دنبال مى كند و آن ، دعوت سوى
خدا و صراط مستقيم او است ، اين هدف واحد را با هفت قسم بيان دنبال مى كند، ممكن هم
هست از اين روايت استفاده كنيم كه اصول معارف الهيه منحصر در امثال است ، چون بقيه
يعنى : امر، نهى ، ترغيب ، ترهيب ، جدل ، و قصص ، معارف الهيه نيستند، بلكه معارف
الهيه راجع به مبداء و معاد را براى بشر ممثل مى سازند.
بحث روايتى
منظور از تفسير به راءى كه از آن نهى شده است
ديگر در تفسير صافى از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) روايت كرده كه فرمود:
(هركس قرآن را به راءى خودش تفسير كند خدا
مجلسى از آتش برايش فراهم كند).
مؤ لف : اين معنا را هم شيعه نقل كرده و هم سنى ، و در معناى اين حديث احاديثى ديگر
نيز از آن جناب و از ائمه اهل بيت (عليهم السلام ) نقل شده .
از آن جمله در كتاب منيه المريد از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آيه ) روايت كرده كه
فرمود: (هركس درباره قرآن بدون علم چيزى
بگويد خدا جايگاه او را آتش قرار دهد).
مؤ لف : اين روايت را ابو داود هم در سنن خود نقل كرده .
و نيز در همان كتاب از آنجناب روايت آورده كه فرمود:
(كسى كه درباره قرآن بدون علم ، چيزى بگويد روز قيامت با افسار و دهنه
اى از آتش ، لگام شده مى آيد).
و باز در همان كتاب از آنجناب روايت كرده كه فرمود: (كسى
كه درباره قرآن به راءى خود سخن گويد، و درست هم گفته باشد، باز به خطا رفته است
).
مؤ لف : اين روايت را ابو داوود و ترمذى و نسائى هم آورده اند.
و باز در همان كتاب از آنجناب آمده كه فرمود: (از
مهمترين خطرى كه من مى ترسم متوجه امتم شود، و بعد از من ايشان را گمراه كند، اين
است كه قرآن را بر غير مواضعش تطبيق دهند
و در تفسير عياشى از ابى بصير، از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه فرمود،
(كسى كه قرآن را به راءى خود تفسير كند،
اگر هم تصادفا تفسيرش درست از آب در آيد اجر نمى برد، و اگر به خطا رود از آسمان
دورتر خواهد شد)، (يعنى دوريش از خدا بيش
از دوريش از آسمان خواهد بود).
و در همان كتاب از يعقوب بن يزيد از ياسر از حضرت رضا (عليه السلام ) روايت آورده
كه فرمود: (راى دادن درباره كتاب خدا كفر
است ).
مؤ لف : در اين معنا رواياتى ديگر نيز در كتابهاى كمال الدين و توحيد و تفسير عياشى
و غير آنها وارد شده است .
و اينكه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) فرمود: (هركس
قرآن را باخود تفسير كند...)، منظور از
راءى اعتقادى است كه در اثر اجتهاد به دست مى آيد، گاهى هم كلمه
(راى )
بر سخنى اطلاق مى شود كه ناشى از هواى نفس و استحسان باشد، و بهر حال از آنجا كه
كلمه نامبرده در حديث اضافه بر ضمير (ها)
شده ، فهميده مى شود كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) نخواسته است مسلمانان را
در تفسير قرآن از مطلق اجتهاد نهى كند، تا لازمه اش اين باشد كه مردم را در تفسير
قرآن ماءمور به پيروى روايات وارده از خودو از ائمه اهل بيتش (عليهم السلام ) كرده
باشد، آنطور كه اهل حديث خيال كرده اند. علاوه بر اينكه اگر منظور آن جناب چنين
چيزى بوده باشد روايت نامبرده با آيات بسيارى كه قرآن را عربى مبين مى خواند، و يا
به تدبر در آن امر مى كند، و همچنين با روايات بسيارى كه دستور مى دهد هر روايتى را
بايد عرضه به قرآن كرد، منافات خواهد داشت .
بلكه خواسته است از خود سرى در تفسير نهى كند، چون گفتيم كلمه
(راى ) را بر ضمير(ها)
اضافه كرده ، و اين اضافه اختصاص و انفراد و استقلال را مى رساند.
پس خواسته است بفرمايد مفسر نبايد در تفسير آيات قرآنى به اسبابى كه براى فهم كلام
عربى در دست دارد اكتفا نموده ، كلام خدا را با كلام مردم مقايسه كند، براى اينكه
كلام خدا با كلام بشرى فرق دارد.
ما وقتى يك جمله كلام بشرى را مى شنويم از هر گوينده اى كه باشد بدون درنگ قواعد
معمولى ادبيات را درباره آن اعمال نموده كشف مى كنيم كه منظور گوينده چه بوده ، و
همان معنا را به گردن آن كلام و گوينده اش مى گذاريم ، و حكم مى كنيم كه فلانى چنين
و چنان گفته ، همچنان كه اين روش را در محاكم قضائى و اقرارها و شهادتها و ساير
جريانات آنجا معمول مى داريم ، بايد هم معمول بداريم ، براى اينكه كلام آدمى بر
اساس همين قواعد عربى بيان مى شود، هر گوينده اى به اتكاى آن قواعد سخن مى گويد، و
مى داند كه شنونده اش نيز آن قواعد را اعمال مى كند، و تك تك كلمات و جملات را بر
مصاديق حقيقى و مجازى كه علم لغت در اختيارش گذاشته تطبيق مى دهد.
و اما بيان قرآنى به بيانى كه در بحث هاى قبلى گذشت بر اين مجرا جريان ندارد، بلكه
كلامى است كه الفاظش در عين اينكه از يكديگر جدايند به يكديگر متصل هم هستند، به
اين معنا كه هر يك بيانگر ديگرى ، و به فرموده على (عليه السلام ) شاهد بر مراد
ديگرى است .
پس نبايد به مدلول يك آيه و آنچه از بكار بردن قواعد عربيت مى فهميم اكتفا نموده ،
بدون اينكه ساير آيات مناسب با آنرا مورد دقت و اجتهاد قرار دهيم به معنائى كه از
آن يك آيه به دست مى آيد تمسك كنيم ، همچنان كه آيه شريفه :
(افلا يتدبرون القرآن و لو كان من عند غير اللّه لوجدوا فيه اختلافا
كثيرا) به همين معنا اشاره نموده و مى
فرمايد تمامى آيات قرآن بهم پيوستگى دارند، كه بيانش در بحثى كه پيرامون اعجاز قرآن
داشتيم و نيز در خلال بحث هاى ديگر گذشت .
بنابر آنچه گفته شد تفسير به راءى كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) از آن نهى
فرموده عبارت است از طريقه اى كه بخواهند با آن طريقه رموز قرآن را كشف كنند، و
خلاصه نهى از طريقه كشف است ، نه از مكشوف ، و بعبارتى ديگر از اين نهى فرمود كه
بخواهند كلام او را مانند كلام غير او بفهمند، هر چند كه اين قسم فهميدن گاهى هم
درست از آب درآيد، شاهد بر اينكه مراد آن جناب اين است ، روايت ديگرى است كه در آن
فرمود:
(كسى كه در قرآن به راءى خود سخن گويد، و
درست هم بگويد باز خطا كرده ) و معلوم است
كه حكم به خطا كردن حتى در مورد صحيح بودن جز بدين جهت نيست كه طريقه ، طريقه درستى
نيست ، و منظور از خطا كردن خطاى در طريقه است ، نه در خود آن مطلب ، و همچنين حديث
عياشى كه در آن فرمود: (اگر هم سخن درست
بگويد اجر نمى برد).
مويد اين معنا وضع موجود در عصر رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) است ، چون در آن
ايام قرآن كريم هنوز تاليف و جمع آورى نشده بود، آيات و سوره هاى آن در دست مردم
متفرق بود، و به همين جهت نمى توانستند تك تك آيات را تفسير كنند، چون خطر وقوع در
خلاف منظور، در كار بود.
ده قول كه درباره مراد از تفسير به راءى گفته شده است
و حاصل سخن اين شد كه آنچه از آن نهى شده اين است كه ، كسى خود را در تفسير قرآن
مستقل بداند، و به فهم خود اعتماد كند، و به غير خود مراجعه نكند. و لازمه اين
روايات اين است كه مفسر همواره از غير خودش استمداد جسته و به ديگران نيز مراجعه
كند، و آن ديگران لابد يا عبارتست از (ساير
آيات قرآن )، و يا عبارت است از
(احاديث وارده در سنت )، شق
دوم نمى تواند باشد، براى اين كه مراجعه به سنت با دستور قرآن و حتى با دستور خود
سنت كه فرموده همواره به كتاب خدا رجوع كنيد، و اخبار را بر آن عرضه كنيد، منافات
دارد، پس باقى نمى ماند مگر شق اول ، يعنى خود قرآن كريم كه در تفسير يك يك آيات
بايد به خود قرآن مراجعه نمود. با اين بيان ، حال سخنانى كه درباره حديث بالا يعنى
حديث تفسير به راءى زده اند روشن مى شود، چون در معناى اين حديث ، اقوال مختلف شده
است ، و در اين جا براى آگاهى خواننده ده قول را نقل مى كنيم .
اول : منظور از تفسير به راءى تفسير كسى است كه اطلاعى از علوم مقدماتى ندارد. چون
وقتى مى توان آيات قرآنى را تفسير كرد كه علوم ديگرى كه به قول سيوطى در
(اتقان ) پانزده علم است ، فرا
گرفته باشيم ، وى گفته آن پانزده علم عبارتند از:
1 - نحو، 2 - صرف ، 3 - اشتقاق ، 4 - معانى ، 5 - بيان ، 6 - بديع ، 7 - قرائت ، 8
- اصول دين ، 9 - اصول فقه ،10 - اسباب نزول ، 11 - قصص ، 12 - ناسخ و منسوخ ، 13 -
فقه ، 14 - آگاهى و احاطه به خصوص احاديثى كه مجملات و مبهمات قرآن را بيان مى كند،
15 - علم موهبت ، و منظور سيوطى از علم موهبت آن علمى است كه حديث نبوى زير بدان
اشاره نموده و مى فرمايد: (من عمل بما علم
، ورثه اللّه علم ما لم يعلم ).
دوم اينكه : گفته اند مراد اين حديث پرداختن به تفسير آيات متشابه است ، چون تفسير
آن آيات را كسى بجز خدا نمى داند.
سوم اينكه : گفته اند منظور از آن ، تفسيرى است كه يك مطلب فاسد زير بناى آن باشد،
باينكه مذهبى فاسد را اصل و تفسير قرآن را تابع آن قرار داده ،بهر طريقى كه باشد هر
چند نادرست و ضعيف ، آيات را بر آن مذهب حمل كند، (خلاصه اينكه نخواهد بفهمد قرآن
چه مى گويد، بلكه بخواهد بگويد قرآن هم سخن مرا مى گويد
(مترجم )).
چهارم اينكه : بطور قطع بگويد مراد خداى تعالى از فلان آيه اين است ، بدون اينكه
دليلى در دست داشته باشد.
پنجم اينكه : منظور از تفسير به راءى تفسير به هر معناى دلخواهى است كه سليقه و
هواى نفس خود مفسر آنرا بپسندد.
اين پنج وجه را سيوطى در كتاب اتقان از ابن النقيب نقل كرده ، و ما بدنبال آن وجوهى
ديگر را مى آوريم و آن اين است :
ششم اينكه : گفته اند: منظور از تفسير به راءى اين است كه درباره آيات مشكل قرآن
چيزى بگوئيم و معنايى بكنيم كه در مذاهب صحابه و تابعين سابقه نداشته باشد. چنين
عملى متعرض خشم خدا شدن است .
هفتم اينكه : گفته اند: منظور از تفسير به راءى اين است كه درباره معناى آيه اى از
قرآن چيزى بگوييم كه بدانيم حق بر خلاف آن است (اين دو وجه را ((ابن الانبارى
)
نقل كرده است ).
هشتم اينكه : مراد از تفسير به راى ، بدون علم درباره قرآن سخن گفتن است ، و خلاصه
تفسير به راءى اين است كه درباره آيه اى از آيات قرآن از پيش خود معنايى كنيم ،
بدون اينكه يقين و اطمينان داشته باشيم به اينكه اين معنا حق است ، يا خلاف آن .
نهم اينكه : تفسير به راى ، تمسك به ظاهر قرآن است ، صاحبان اين قول كسانى هستند كه
معتقدند آيات قرآن ظهور ندارد، بلكه در مورد هر آيه بايد رواياتى را پيروى كرد كه
از معصوم رسيده ، و در مدلول خود صريح باشد، بنابراين در حقيقت از قول قرآن كريم
پيروى نشده ، بلكه از احاديث پيروى شده ، و در حقيقت تنها معصومين (عليهم السلام )
هستند كه حق تفسير كردن قرآن را دارند.
دهم اينكه : تفسيربه راءى عبارت است از تمسك به ظاهر قرآن ، صاحبان اين مسلك
معتقدند به اينكه آيات قرآن ظهور دارد، و ليكن ظهور آنرا ما نمى فهميم ، بلكه تنها
معصوم (عليه السلام ) مى فهمد.
اين بود وجوه ده گانه اى كه در معناى تفسير به راءى ذكر كرده اند و چه بسا بتوان
بعضى از آنها را به بعضى ديگر ارجاع داد، و به هر حال هيچيك از اين وجوه دليلى به
همراه ندارند. بديهى است كه بطلان بعضى از آنها خود به خود روشن است ، و بعضى ديگر
با در نظر گرفتن مباحث قبلى ، بطلانش روشن مى گردد، و ما با تكرار آن مباحث سخن را
طول نمى دهيم .
و كوتاه سخن ، اينكه آنچه از آيات و روايات به دست مى آيد مثل آيه :
(افلا يتدبرون القرآن ) و آيه
: (الذين جعلوا القرآن عضين
) و آيه :
(ان الذين يلحدون فى آياتنا لا يخفون
علينا افمن يلقى فى النار خير ام من ياتى آمنا يوم القيمة
) و آيه (يحرفون الكلم عن
مواضعه ) و آيه :
(و لا تقف ما ليس لك به علم )
و آياتى ديگر هم كه آنرا تاءييد مى كند، اين است كه نهى در روايات ، مربوط به طريقه
تفسير است ، نه اصل تفسير، مى خواهد بفرمايد كلام خدا را به طريقى كه كلام خلق
تفسير مى شود تفسير نبايد كرد.
وجه تاءييد آياتى كه نقل شد اين است كه از آيه 82 سوره نساء بر مى آيد كه بين كلام
خدا و كلام مخلوقات فرق است ، و به همين جهت در آيه 91 سوره حجر كسانى را كه قرآن
را پاره پاره مى كنند، و در سوره حم سجده آيه 40 كسانى را كه در آيات خدا الحاد مى
ورزند، و در آيه 46 سوره نساء كسانى را كه آيات خدا را تحريف مى كنند، و در آيه
36سوره اسراء اشخاصى را كه پيروى بدون علم مى كنند، مذمت فرموده است .
معلوم مى شود كلام خدا با ساير كلام ها فرق دارد، اين نيز معلوم است كه فرق بين آن
دو در نحوه استعمال الفاظ، و چيدن جملات ، و به كار بردن فنون ادبى ، و صناعات لفظى
، نيست ، (براى اينكه قرآن هم ، كلامى است عربى ، كه همه آنچه در ساير كلمات عربى
رعايت مى شود در آن نيز رعايت شده ، و در خود قرآن آمده كه
(و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه ، ليبين لهم
).
و نيز آمده : (و هذا لسان عربى مبين
).
و نيز آمده : (انا جعلناه قرآنا عربيا
لعلكم تعقلون ).
بلكه اختلا ف بين آن دو از جهت مراد و مصداق است ، مصداقى كه مفهوم كلى كلام بر آن
منطبق است ،
توضيح مراد از (تفسير
به راءى ) با شرحى در مورد تفاوت و اختلاف
عمده بين
كلامخدا و كلام بشرى
توضيح اينكه ما انسانها به خاطر ارتباطى كه با عالم طبيعت داريم ، و در عالم ماده
پديد آمده و در آن زندگى مى كنيم و در آخر هم در آن مى ميريم ، ذهنمان ماءنوس با
ماديات شده ، از هر معنائى ، مفهوم مادى آنرا مى فهميم ، و هر مفهومى را بامصداق
جسمانيش منطبق مى سازيم ، مثلا وقتى از يك نفر مثل خود كلامى بشنويم ، كلامى كه
حكايت از حال امرى مى كند بعد از آنكه معناى كلام را فهميديم ، آنرا بر مصداقى حمل
و منطبق مى كنيم كه معهود ذهن ما، و نظام حاكم در آن است ، چون مى دانيم گوينده
كلام غير اين مصداق را در نظر نگرفته ، چون او هم انسانى است مثل ما، و خودش هم از
چنين كلامى غير آنچه ما فهميديم نمى فهمد، و غير آنرا هم نمى فهماند، و درنتيجه
همين نظام ، نظامى است كه حاكم در مصداق است ، و همين
(نظام حاكم در مصداق )، در
مفهوم هم جارى است ، چه بسا مى شود كه به مفهوم كلى استثنا مى زند، و يا مفهوم يك
حكم جزئى را تعميم مى دهد، يا به هر نحوى ديگر، در مفهوم دخل و تصرف مى كند كه ما
اين تصرفات را، (تصرف قرائن عقليه غير
لفظيه ) مى ناميم .
مثال اين تصرفات اينكه وقتى مى شنويم شخصى عزيز و بزرگ و ثروتمند مى گويد:
(و ان من شى ء الا عندنا خزائنه ).
نخست معناى مفردات كلامش را مى فهميم ، سپس مفهوم مجموع كلام آنرا هم مى فهميم ،
آنگاه در مرحله تطبيق كلى بر مصداق حكم مى كنيم كه حتما اين شخص هزاران انبار در
قلعه هائى محكم دارد، كه مالامال از اشيا و كالا است ، چون هركس انبار و خزينه درست
مى كند براى همين منظور درست مى كند، و نيز حكم مى كنيم به اينكه آن اشيا و كالاها
عبارتست از طلا، و نقره ، و اثاث خانه ، و زيور آلات ، و سلاحهاى جنگى ، چون چنين
چيزهائى را در انبارها و خزينه ها حفظ مى كنند. و هيچ بنظر ما نمى رسد كه آن اشيا،
زمين و آسمان و خشكى و دريا و ستارگان و انسانها باشند، چون هر چند اينها نيز اشياء
هستند: و كلمه (ان من شى ء)
شامل آنها هم مى شود، و ليكن اينها انبار كردنى نيستند، و روى هم انباشته نمى شوند،
و به همين جهت حكم مى كنيم به اينكه منظور گوينده از كلمه شى ء همه چيز نيست .
بلكه بعض افراد (شى ء)
است ، نه مطلق شى ء، و غير محصور آن ، و همچنين حكم ميكنيم به اينكه منظورش از
(خزائن ) اندكى از بسيار است .
پس در اين مثال ، نظام موجود در مصداق باعث شد دامنه گسترده كلمه
(شى ء) و نيز كلمه
(خزائن ) بطور عجيبى برچيده
شود.
آنگاه وقتى مى شنويم كه خداى تعالى هم چنين كلامى را بر رسول گراميش نازل كرده ، و
فرموده : (و ان من شى ء الا عندنا خزائنه
) اگر ذهن ما از آن سطح پائين و معمولى و ساده اش بالاتر نيايد، عينا
همان تفسيرى كه براى آن كلام بشرى كرديم ، براى اين كلام الهى خواهيم كرد، با اينكه
هيچ علمى و دليلى بر تفسير خود نداريم ، تنها مدرك مان اين است كه ما از چنين
عبارتى چنين معنايى مى فهميم .
و اما اگر كمى ذهن خود را از آن سطح پائين ترقى دهيم ، و بفهميم كه خداى تعالى تنها
مال را خزينه نمى كند، و مخصوصا وقتى ببينيم كه دنبال آن جمله مى فرمايد:
(و ما ننزله الا بقدر معلوم )
و نيز مى فرمايد: (و ما انزل اللّه من
السماء من رزق فاحيا به الارض بعد موتها)
حكم خواهيم كرد بر اينكه مراد از كلمه (شى
ء) رزق ، يعنى آب و نان است ، و مراد از
نازل كردن آب و نان ، نازل كردن باران است ، چون فهم ما از عبارت
(نازل شدن از آسمان
) چيزى به جز باران نمى فهمد.
در نتيجه خزينه شدن همه چيز نزد خدا و سپس نازل شدن آن به اندازه هاى معين در نظر
ما كنايه از انباشته شدن آب در آسمان ، و سپس نازل شدن آن به زمين براى آماده شدن
موارد غذائى خواهد بود.
اين تفسير هم مثل تفسير اول تفسير به راى ، و بدون علم است ، چون هيچ سندى بر طبق
آن نيست ، تنهادليل ما اين است كه ما چيزى بجز باران سراغ نداريم كه از آسمان نازل
شود.
پس دليل ما بر اين تفسير، عدم علم است ، نه علم به عدم ، و اينكه چيزى به جز باران
نازل شدنى نيست .
باز اگر سطح فكر را بالاتر ببريم و بخواهيم به هيچ وجه درباره قرآن سخن بدون علم
نگوئيم ، و اطلاق كلام قرآنى را بدون علم بر هيچ مصداقى حمل ننموده ، بلكه به
اطلاقش باقى بگذاريم ، و مثلا در مورد همين آيه اى كه به عنوان مثال آورديم بگوئيم
: اين آيه در مقام بيان مساءله خلقت است ،
چيزى كه هست چون مى دانيم موجودات يكى پس از ديگرى خلق مى شوند، فرزندان انسان و
حيوان بعد از پدران و مادران : و تخم گياهان بعد از گياهان ، و درختان موجود مى
گردند، همه و همه در زمين موجود مى شوند، و از آسمان نازل نمى گردند، حكم مى كنيم
كه جمله : (و ان من شى ء الا عندنا خزائنه
...) كنايه است از اينكه موجودات در موجود
شدن مطيع اراده خدايند، و اراده خدا بمنزله مخزنى است كه تمامى كائنات و آفريده ها
در آن مخزونند، و از آنها تنها موجودى هستى مى پذيرد كه مشيت خدا بر موجود شدن آن
تعلق گرفته باشد.
ولى اين تفسير هم بطورى كه ملاحظه مى كنيد تفسير به راءى است ، و نظرى است كه ما مى
دهيم ، و هيچ دليل و سندى بر آن نداريم ، به جز همان كه گفتيم موجودات زمينى از
آسمان نمى افتند، چون به نظر ما نزول ، همان افتادن از بالا به پائين است ، و ما از
نزول هاى ديگر آگاهى نداريم .
و اگر در كلماتى كه خداى تعالى در كتاب مجيدش در معرفى اسما، صفات ، افعال خود،
فرشتگان ، كتب ، رسولان ، قيامت و متعلقات قيامتش ، آورده دقت نموده ، و نيز در
حكمت احكامش و ملاكات آنها تاءمل كنيم آن وقت بخوبى خواهيم ديد كه آنچه ما در تفسير
آن كلمات با به كار بردن قرائن عقليه اظهار مى داشتيم همه اش از قبيل تفسير به راءى
و پيروى غير علم ، و تحريف كلام از مواضعش بود.
در فصل پنجم از بحث پيرامون محكم و متشابه نيز گفتيم كه بيانات قرآنى بالنسبه به
معارف الهيه همان جنبه اى را دارد، كه امثال با ممثلات دارند، و اين بيانات قرآنى
در آياتى متفرق شده ، و در قالب هاى مختلفى ريخته شده ، تا نكات دقيقى كه ممكن است
در هر يك از آن آيات نهفته باشد، به وسيله آيات ديگر تبيين شود، و به همين جهت بعضى
از آيات قرآنى شاهد بعضى ديگر است ، و يكى مفسر ديگر است ، و اگر جز اين بود امر
معارف الهيه در حقايقش مختل مى ماند، و ممكن نبود كه يك مفسر در تفسير يك آيه
گرفتار قول بغير علم نشود، كه بيانش گذشت .
از اينجا روشن مى شود كه تفسير به راءى به بيانى كه كرديم خالى از قول بدون علم
نيست ، همچنانكه در حديث ديگرى كه گذشت بجاى (من
فسر القرآن برايه ) آمده بود:
(من قال فى القرآن بغير علم فليتبوا مقعده
من النار).
تفسير به راءى موجب ناهماهنگى و تنافى آيات قرآن مى شود
بنابراين از همينجا اين معنا نيز روشن مى شود كه تفسير به راءى باعث ظهور تنافى در
بين آيات قرآن مى شود.
چون ترتيب معنوى كه بين مفاهيم و معانى آنها موجود است به هم مى خورد و در نتيجه يك
آيه قرآن در جائى غير از آنجا كه دارد واقع مى شود، و نيز يك كلمه آن در غير آنجائى
كه دارد قرار مى گيرد، و لازمه اين آن است كه بعضى از آيات قرآن و يا بيشتر آن به
معناى خلاف ظاهرش تاءويل شود.
همانطور كه ديديم جبرى مسلكان آياتى را كه ظهور در اختيار انسانها دارد تاءويل
كردند، و در مقابل آنان مفوضه هم آياتى را كه ظهور در قدر و محدود بودن اختيار
آدميان دارد تاءويل نمودند.
اين كار منحصر در جبرى مذهبان ، و مفوضه نيست . بلكه غالب مذاهب اسلامى گرفتار
تاءويل در آيات قرآنى شدند، و هر آيه اى را كه موافق با نظرشان نبود تاءويل كردند،
و اگر كسى از ايشان مى پرسيد: آخر آيه اى كه شما تاءويلش كرديد ظهور در غير اين
معنا دارد، در پاسخ مى گفتند كه قرائن عقلى هم براى خود قرينه اى است كه بايد به
حكم آن از ظاهر يك كلام صرف نظر نموده و آنرا بر معناى خلاف ظاهرش حمل كرد، و اين
همان تاءويل است كه قرآن از آن نام برده است .
سخن كوتاه اينكه تفسير به راءى باعث مى شود ترتيب آيات خدا از بين رفته و در هم و
بر هم شود و هر يك منظور و مقصود آن ديگرى را نفى كند، و در نهايت مقصود هر دو از
بين برود، چون به حكم خود قرآن در قرآن هيچ اختلافى نيست ، و اگر اختلافى در بين
آيات پيدا شود تنها و تنها بخاطر اختلال نظم آنها، و در نتيجه اختلاف مقاصد آنها
است .
و اين همان است كه در بعضى از روايات از آن به عبارت ضرب بعضى قرآن به بعض ديگر
تعبير شده ، مانند روايات زير.
در كافى ، و در تفسير عياشى از امام صادق از پدر بزرگوارش (عليه السلام ) روايت
آمده كه فرمود:
هيچ كس بعضى از قرآن را به بعضى ديگرش نمى زند مگر آنكه كافر مى شود.
در (معانى )
و (محاسن )
با اسناد، و در (تفسير عياشى
) از حضرت صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه : هيچكس نيست كه بعض از
قرآن را به بعض ديگر زند جز آنكه كافر شود.
صدوق (عليه الرحمه ) مى گويد: من از ابن الوليد از معناى اين حديث پرسيدم ، او گفت
: زدن بعضى از قرآن به بعضى ديگر اين است كه وقتى از تو تفسير آيه اى را مى پرسند
به تفسيرى كه مربوط به آيه اى ديگر است پاسخش گوئى .
مراد از (زدن بعض
از قرآن به بعض ديگر) در روايتى كه از آن
نهى شده است
مؤ لف : پاسخ ابن الوليد به مرحوم صدوق كمى ابهام دارد، و دو پهلو است ، چون ممكن
است مقصودش آن روشى بوده باشد كه در بين اهل علم معمول است ، كه در مناظرات خود يك
آيه را به جنگ با آيه اى ديگر مى اندازند، و با تمسك به يكى ، آن ديگرى را تاءويل
مى كنند، و هم ممكن است مقصودش اين بوده باشد كه ، كسى بخواهد معناى يك آيه را از
آيات ديگر استفاده كند، و خلاصه آيات ديگر را شاهد بر آيه مورد نظرش قرار دهد.
اگر منظور ابن الوليد معناى اول باشد درست است ، و ضرب بعض قرآن به بعض ديگر است و
اگر معناى دوم مقصود باشد، سخن باطلى گفته و دو روايت نامبرده آنرا دفع مى كنند.
و در تفسير نعمانى آمده كه به سندى كه به اسماعيل بن جابر دارد از او نقل كرده كه
گفت : من از ابا عبداللّه جعفر بن محمد (عليهماالسلام ) شنيدم كه مى فرمود:
(خداى تبارك و تعالى محمد (صلى اللّه عليه و آله ) را فرستاد، و به
وسيله او انبيا را ختم نمود، پس ديگر بعد از او پيغمبرى نخواهد آمد، و كتابى بر او
نازل كرد، و به وسيله آن كتاب كتب آسمانى را ختم نمود، و ديگر كتابى نخواهد آمد، و
در آن كتاب اشيائى را حلال و چيزهائى را حرام كرد).
پس حلال محمد حلال است تا روز قيامت ، و حرام او حرام است تا روز قيامت ، در آن
كتاب شرع شما و خبر امت هاى قبل از شما و بعد از شما است ، و رسول خدا(صلى اللّه
عليه و آله ) اين كتاب را علم اوصيايش قرار داد، علمى كه همواره در آنان باقى است ،
ولى مردم (اهل سنت ) آنان را ترك نمودند.
با اينكه اوصياى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) شاهدان بر اهل هر زمانند، آرى
مردم
از اين حضرات رو گردانيده و غير آنان را پيروى كردند، و بطور خالص اطاعتشان نموده ،
كار را به جائى رساندند كه يك فرد شيعه و كسى كه نسبت به واليان حقيقى يعنى همان
اوصياى پيغمبر، اظهار ولايت مى كرد، و علوم ايشان را طلب مى نمود، دشمن خود مى
شمردند، و مصداق اين آيه شدند كه مى فرمايد: (فنسوا
حظا مما ذكروا به ، و لا تزال تطلع على خائنه منهم ).
دور شدن از علم اوصياء رسول اللّه (ص )، باعث روى آوردن به
تفسير به راءى
شد
براى اينكه اينان در اثر دور شدن از علم اوصيا، خودسرانه به تفسير قرآن پرداختند، و
پاره اى از قرآن را به پاره اى ديگر زدند، به آيه اى كه نسخ شده تمسك كردند به خيال
اينكه ناسخ است ، به آيه اى متشابه تمسك كردند، به گمان اينكه آيه اى محكم است ، به
آيه اى كه مخصوص به موردى معين است براى اثبات مطلبى عام استدلال كردن ، به خيال
اينكه آن آيه عام است ، و به اول يك آيه احتجاج كردند، و علت تاءويل آنرا رها
نمودند، و هيچ توجهى به آغاز و انجام آيه ننموده ، موارد و مصادرش را نشناختند، چون
نخواستند به اهل قرآن رجوع نمايند، در نتيجه هم گمراه شدند و هم گمراه كردند.
و شما (كه خداوند رحمتتان كند) متوجه باشيد، كسى كه از كتاب خدا ناسخ را از منسوخ ،
و خاص را از عام ، و محكم را از متشابه ، و احكام جايز را از احكام حتمى ، و مكى را
از مدنى ، تشخيص نمى دهد و از اسباب نزول آيات ، و كلمات و جملات مبهم قرآن و علمى
كه در مساءله قضا و قدر در آن هست ، و آگاهى از آنچه بايد تقديم و يا تاخير داشت بى
بهره است ، و آيات روشن را از عميق ، و ظاهر را از باطن ، و ابتدا را از انتها، و
سؤ ال را از جواب ، و قطع را از وصل ، و مستثنا را از مستثنا منه ، تميز نمى دهد و
آنچه صفت است براى حوادث گذشته ، از آنچه صفت براى بعد است فرق نمى گذارد، موكد را
با مفصل ، و عزيمت را با رخصت ، و مواضع واجبات و احكام رامخلوط مى كند، حلال را به
جاى حرام مى گيرد (حرامى كه ملحدين در آن هلاك شدند) ونمى داند فلان جمله مربوط به
ما قبل و يا ما بعد است ، و ياربطى به قبل و بعد ندارد، چنين كسى عالم به قرآن و
اصلا اهل قرآن نيست .
و هر جا و هر وقت كسى را ديديد كه مدعى چنين معرفتى است بدانيد كه مدعى اى بى دليل
و كاذبى حيله گر است ، كه مى خواهد بر خدا و رسولش افترا ببندد و ماءواى او جهنم
است كه بدترين سرانجام است .
در نهج البلاغه و احتجاج آمده كه امام امير المؤ منين على (عليه السلام ) فرمود:
(روزگارى خواهد آمد كه مردم در اثر مداخله
بى جا در آيات قرآن ، و مراجعه نكردن به خاندان وحى كارشان به جائى مى رسد كه
) مساءله اى به يكى از قضات اسلام عرضه مى شود و در آن مساءله به راءى
خود حكمى مى كند، و سپس عين همين مساءله در نوبتى ديگر به قاضى ديگر عرضه مى شود و
اين قاضى حكمى بر خلاف حكم قاضى اول مى نمايد، آنگاه قضات در مورد آن مساءله اختلاف
نموده ، و وقتى آن كسى كه اين قضات را به قضاوت نصب كرده همگى را احضار نموده ،
راءى آنان را مى پرسد و با اينكه مى فهمد آراى آنها مختلف است ، همه آن آرا را
تصويب مى كند، با اى نكه يك خدا دارند، و پيامبرشان و كتابشان يكى است !.
آيا خداى سبحان دستورشان داده به اينكه اختلاف كنند، و آيا در اين اختلاف خدا را
اطاعت مى كنند؟ و يا خدا از آن نهيشان كرده ؟ و نافرمانى او مى كنند؟ و يا دين
اسلام در هنگام نزولش ناقص بوده ؟ خدا، ايشان را به كمك طلبيده تا دين ناقص او را
تكميل كنند؟ و يا شركاى خدايند و به خود اين حق را مى دهند كه هر چه بگويند، خدا به
گفتار آنان رضايت دهد؟ و يا دين اسلام در هنگام نزولش كامل بوده ولى رسول اسلام
در ابلاغ آن كوتاهى كرده است ؟ كدام يك از اين بهانه ها را مى توانند داشته باشند؟
با اينكه خداى سبحان مى فرمايد: (ما فرطنا
فى الكتاب من شى ء و فيه تبيان كل شى ء) و
نيز فرموده : كه آيات اين كتاب بعضى مصداق بعضى ديگر است ، و در آن هيچ اختلافى
نيست ، (و لو كان من عند غير اللّه لوجدوا
فيه اختلافا كثيرا) و نيز قرآن ظاهرى زيبا
و معجره آسا، و باطنى عميق دارد، اعجوبه اى است كه عجائبش بشمار نمى آيد، و غرائبش
تمام شدنى نيست ، و هيچ ظلمتى جز به وسيله آن برطرف نمى شود.
مؤ لف : بطورى كه ملاحظه مى فرمائيد اين روايت صراحتا اعلام مى دارد كه هر نظريه
دينى بايد منتهى به قرآن گردد، و اينكه فرمود: (و
فيه تبيان كل شى ء) نقل به معناى آيه اى
است از قرآن .
و در الدرالمنثور است كه ابن سعد، و ابن الضريس ، (در كتاب فضائلش ) و ابن مردويه ،
از عمرو بن شعيب ، از پدرش ، از جدش ، روايت آورده اند كه گفت : روزى رسول خدا (صلى
اللّه عليه و آله ) با شدت خشم نزد مردمى رفت كه داشتند خودسرانه قرآن را تفسير مى
كردند، فرمود: (امتهاى قبل از شما هم
بخاطر همين روشى كه شما پيش گرفته ايد گمراه شدند، آنها هم در اثر زدن بعضى از كتاب
را به بعضى ديگر، هلاك شدند، خداى تعالى كتاب را نازل نكرده كه شمابه خاطر بعضى از
آن بعضى ديگر را تكذيب كنيد، بلكه نازل كرد تا بعضى مصدق بعض ديگر باشد پس هر چه از
قرآن فهميديد همان را بگوئيد، و هر چه را نفهميديد علمش را به عالمش واگذاريد).
باز در همان كتاب از (احمد)
بطريق ديگر از (عمرو بن شعيب
) از پدرش ، از جدش روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله
) شنيد قومى در آيات قرآنى با يكديگر مجادله مى كنند، فرمود:
(كسانى كه پيش از شما بودند بواسطه همين گفتگوها هلاك شدند، زيرا پاره
اى از كتاب الهى را به پاره ديگر زدند، كتاب خدا نازل شده كه بعضى تصديق بعض ديگر
را كند، شما به پاره اى از آن ، پاره ديگر را تكذيب نكنيد، آنچه مى دانيد بگوئيد، و
آنچه را كه به آن جاهليد علمش را به دانايش واگذار كنيد).
نهى از (تكلم به
راءى ) و (قول
به غير علم ) و
(ضرب بعض به بعض
)،نهى از استمداد از غير قرآن براى فهم
قرآن است
مؤ لف : اين روايات بطورى كه ملاحظه كرديد عبارت (ضرب
القرآن بعضه ببعض )
را در مقابل (تصديق بعض القرآن بعضا)
قرار داده ، معلوم مى شود منظور از
(ضرب القرآن
) اين است كه كسى بين مقاماتى كه معانى آيات دارند خلط كند و در ترتيبى
كه بين مقاصد هست اخلال وارد آورد، مثلا محكم را متشابه و متشابه را محكم بداند، و
يا خطاهايى از اين قبيل مرتكب شود.
پس تكلم به راءى پيرامون قرآن ، و قول به غير علم كه در روايات گذشته بود، و
(ضرب بعض القرآن ببعض
) كه در اين روايات آمد، همه مى خواهند يك چيز را بفهمانند، و آن اين
است كه براى درك معناى قرآن از غير قرآن استمداد نجوييد.
حال اگر بپرسى چگونه منظور از روايات نامبرده نهى از مراجعه به غير قرآن در فهم
قرآن است ؟، با اينكه هيچ شكى نيست كه اولا قرآن براى فهميدن مردم نازل شده ، به
شهادت اينكه فرمود: (انا انزلنا عليك
الكتاب للناس ) و نيز فرموده :
(هذا بيان للناس ) و از اين
قبيل آيات بسيار است ،
ترجمه الم يزان ج : 3 ص : 130
و هيچ شكى نيست در اينكه مبين اين قرآن رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) است .
همچنان كه فرمود: (و انزلنا اليك الذكر
لتبين للناس ما نزل اليهم ) و آن جناب اين
كار را براى صحابه انجام داد، وتابعين هم از صحابه گرفتند، آنچه صحابه و تابعين از
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) براى ما نقل كرده اند بيانى است نبوى كه به حكم
قرآن نمى توان به آن بى اعتنائى نموده ناديده اش گرفت .
و اما آنچه صحابه و تابعين پيرامون قرآن گفته اند بدون اينكه به آن جنابش استناد
دهند، هر چند حكم اخبار نبوى را ندارد، و چون آن احاديث حجت نيست ، اما اين قدر هست
كه قلب بدان سكونت مى يابد، براى اينكه آن چه براى ما در باب تفسير آيات مى گويند،
يا بدون سند از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) به گوششان خورده ، و يا ذوق سليمى
كه از بيان و تعليم آن جناب برايشان حاصل شده به سوى آن تفسير هدايتشان كرده ، و
همچنين آنچه كه شاگردان تابعين و علماى اعصار بعد در باب تفسير گفته اند.
و چگونه مى توان گفت معانى قرآن بر اين اشخاص مخفى مانده ، با اينكه هم به عربيت
آشنا و مسلط بودند، و هم سعى داشتند آنرا از مصدر رسالت بگيرند، و هم به شهادت
تاريخ نهايت جهد خود را در فقه دين مبذول مى داشتند، و تاريخ نمونه هايى از تلاش
آنانرا ضبط كرده است .
از همينجا روشن مى شود كه عدول از طريقه و سنت آنان و خروج از جماعتشان و تفسير
كردن آيه اى از آيات قرآن را به تفسيرى كه در كلمات آنان ديده نمى شود بدعت در دين
است ، و نبايد چنين تفسيرى را اعتنا كرد، و اگر درباره آيه اى از آيات چيزى از آنان
بدست نيامد، بايد از تفسير آن سكوت كرد، و آن آيه را نفهميده باقى گذاشت .
هر چند كه اقوال و آرائى كه از آنان به يادگار مانده براى هركس كه بخواهد قرآن را
بفهمد كافى است ، چون كلمات آنان بالغ بر هزاران روايت را تشكيل داده ، و تنها
سيوطى آن روايات را هفده هزار حديث دانسته ، كه يا از رسول خدا (صلى اللّه عليه و
آله ) نقل شده ، و يا از صحابه ، و يا از تابعين .
پاسخ به اين توهم كه هر تفسيرى كه از كلمات صحابه و تابعين
خارج باشد،
تفسيربه راءى است
در پاسخ از اين سؤ ال مى گوئيم ما در سابق هم گفتيم كه آيات قرآن عموم افراد بشر از
كافر و مؤ من از آنان كه عصر رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) را درك كردند و آنان
را كه درك
نكردند دعوت مى كند به اينكه پيرامون قرآن تعقل و تاءمل كنند، در بين آن آيات ،
خصوصا آيه : (افلا يتدبرون القرآن و لو
كان من عند غير اللّه لوجدوا فيه اختلافا كثيرا)
دلالت روشنى دارد بر اينكه معارف قرآن معارفى است كه هر دانشمندى با تدبر و بحث
پيرامون آن مى تواند آنرا درك كند، و اختلافى كه در ابتدا و به ظاهر در آيات آن مى
بيند برطرف سازد، و با اينكه اين آيه در مقام تحدى و بيان اعجاز قرآن است ، معنا
ندارد در چنين مقامى فهم قرآن را مشروط به فهم صحابه و شاگردان ايشان بدانيم ، حتى
معنا ندارد كه در چنين مقامى آنرا مشروط به بيان رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله )
بدانيم .
چون آنچه اين آيه شريفه بيان نموده يا معنايى است موافق با ظاهر آيه كه خود الفاظ
آيه ، آن معنا را مى فهماند، هر چند كه احتياج به تدبر و بحث داشته باشد، و يا
معنايى است كه ظاهر آيه نامبرده آنرا نمى رساند.
خلاصه كلام ، اينكه مى فرمايد: (چرا در
قرآن تدبر نمى كنيد) منظورش معنايى است
خلاف ظاهر اين عبارت ، چنين سخنى مناسب مقام تحدى نيست ، و حجت با آن تمام نمى شود،
و اين بسيار روشن است .
بله ، البته جزئيات احكام چيزى نيست كه هركس بتواند مستقلا و بدون مراجعه به بيانات
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) آنرا از قرآن كريم استخراج كند، همچنانكه خود
قرآن هم مردم را به آن جناب ارجاع داده ، و فرموده :
(ما اتيكم الرسول فخذوه و ما نهيكم عنه فانتهوا)
و در اين معنا آياتى ديگر نيز هست ، و همچنين جزئيات قصص و معارفى از قبيل مساءله
معاد.
شاءن پيامبر (ص ) فقط تعليم كتاب و تسهيل فهم كلام الهى است
و از همينجا روشن مى شود كه شاءن پيامبر در اين مقام تنها و تنها تعليم كتاب است ،
و تعليم عبارت از هدايت معلمى خبير نسبت به ذهن متعلم است ، و كارش اين است كه ذهن
متعلم را به آن معارفى كه دستيابى به آن برايش دشوار است ارشاد كند، و نمى توان گفت
تعليم عبارت از ارشاد به فهم مطالبى است كه بدون تعليم ، فهميدنش محال باشد، براى
اينكه تعليم آسان كردن راه و نزديك كردن مقصد است ، نه ايجاد كردن راه ، و آفريدن
مقصد، معلم در تعليم خود مى خواهد مطالب را جورى دسته بندى شده تحويل شاگرد دهد كه
ذهن او آسانتر آنرا دريابد، و با آن ماءنوس شود، و براى درك آنها در مشقت دسته بندى
كردن و نظم و ترتيب دادن قرار نگرفته ،
عمرش و موهبت استعدادش هدر نرفته ، و احيانا به خطا نيفتد.
و اين آن حقيقتى است كه امثال آيه : (و
انزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم )
و آيه : (و يعلمهم الكتاب و الحكمه
) بر آن دلالت دارد.
| 
