|
تفسير الميزان جلد ۱۰
علامه طباطبايي رحمه الله عليه
- ۶ -
بعد از تدبر و
درك اين حقيقت آن وقت به ياد شواهد تاريخى مى افتند كه آثار باستانى و خرابه هاى
عهد كهن و كاخهاى خالى از سكنه با زبان بى زبانى برايشان شرح مى دهد، همچنانكه قرآن
كريم اخبار بعضى از اين امتها از قبيل : قوم نوح و عاد، قوم هود و ثمود قوم صالح و
كلده و قوم ابراهيم (عليه السلام ) و اهل سدوم ، و سائر مؤ تفكات (قوم لوط) و
قبطيان (قوم فرعون ) و اقوامى ديگر را براى آن مشركين آورده .
پس ، اين همه اقوام كه منقرض شدند، و سر و صدا و آوازه شان به خاموشى گرائيد جز در
اثر عذاب الهى و هلاكت دسته جمعى منقرض نشدند،
و معذب نگشتند مگر بعد از آنكه پيامبرانشان با آيات و معجزاتى روشن بيامد، و هيچ
رسولى به سوى آنان گسيل نشد مگر آنكه درباره دين حقى كه او آورده بود اختلاف كردند،
بعضى ايمان آوردند و جمعى كه هميشه اكثر مردم بوده اند دعوت او را تكذيب كردند.
اين پندار غلط و خرافى كه عذاب دنيوى از امت اسلام
برداشته شده با منطق
اسلامسازگار نيست
اين داستانها، مؤ منين را نيز راهنمائى مى كند به اينكه امت معاصر پيامبر اسلام نيز
- كه درباره دين حقى كه آن جناب آورده بود اختلاف كردند - بزودى دچار همان سرنوشتى
خواهند شد كه آن امتها دچار شدند، و آن اين است كه بزودى خداى تعالى بين آنان و بين
فرستاده خودش قضاوت عملى خواهد كرد، يعنى به همان علتى كه آن امتها را عذاب كرد،
اينان را نيز عذاب خواهد فرمود، و خداى تعالى در كمين آنان است .
در اينجا به عهده دانشمندان است كه به يك نكته توجه كنند و آن اينست كه هر چند خداى
تعالى سخن را درباره خصوص مشركين آغاز كرد، ولى در بين اين سخن ، مجرمين از اين امت
را نيز تهديد فرمود. پس ، همه آن تهديدها شامل مجرمين اين امت نيز مى شود، و چون در
ميان اهل قبله مجرمين بسيارند، پس اين امت نيز بايد منتظر عذاب الهى باشد، عذابى
لازم و برقرار كه خداى تعالى با آوردن آن بين آنان و پيامبرشان حكم فصل خواهد كرد.
و آنچه را كه شيطان تلقينشان كرده و به دلهايشان افكنده كه
(اين امت ، امتى مورد رحمت است و خدا به احترام پيامبر آنان كه نبى رحمت
است عذاب دنيايى را از آنان برداشته ، و از چنين عذابى آنها را در امان كرده ، هر
چند كه در همه اقسام گناهان و خطاها غرق شوند، و هر پرده اى از حيا را پاره سازند)
بايد فراموش كنند و متوجه باشند كه هيچ مسلمانى نمى تواند به چنين خرافه اى معتقد
باشد و چگونه ممكن است چنين چيزى را به اسلام نسبت داد، با اينكه در منطق اسلام
احدى نزد خدا احترامى ندارد مگر به تقوا؟ و چگونه چنين چيزى از معارف اسلام است با
اينكه قرآن مؤ منين را به امثال آيه زير خطاب كرده و فرموده :
(ليس بامانيكم و لا امانى اهل الكتاب من يعمل سوء يجز به
)؟!
و اى بسا از تجاوزگرانى كه از اين مقدار هم تجاوز كرده عذاب آخرت را نيز عطف بر
عذاب دنيا كرده و گفته اند كه (امت اسلام
نه در دنيا عذاب مى بيند و نه در آخرت ، هم نيكوكارش آمرزيده است و هم گنهكارش ، و
براى اين امت در دنيا باقى نمى ماند مگر اين كرامت كه هر چه دلش خواست بكند، براى
اينكه خداى عزوجل پرده امنيت به روى اين امت كشيده ، و اما در آخرت برايش باقى نمى
ماند مگر مغفرت و بهشت ).
و معلوم است كه بنا به گفته اينان براى اين ملت و شريعت باقى نميماند مگر يك مشت
احكام و تكاليف گزافى كه - العياذ باللّه - خداى تعالى ، رب العالمين آنها را
بازيچه و سرگرمى خود قرار داده ، نه از مخالفين آن احكام بازخواست مى كند كه چرا
مخالفت كرديد؟ و نه براى امتثال كنندگان فرقى با مخالفين ميگذارد، بلكه هم امتثال
كنندگان را به بهشت ميبرد و هم مخالفين و عاصيان را، (و اگر از آنان بپرسى آخر
فايده اين احكام و تكاليف چه بود؟ كه اين همه انبياء و اولياء به خاطر آن كشته شدند
و رنجها تحمل كردند؟ در پاسخ خواهند گفت : كارهاى خدا چون و چرا ندارد!
(لا يسئل عما يفعل و هم يسئلون )
و (سبحانه و تعالى عما يقولون علوا كبيرا).
همه اين نظريه هاى باطل ناشى از اعراض از ذكر خدا و دورى از كتاب او است ، كه به
گفته قرآن كريم رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) در قيامت خواهد گفت :
(پروردگارا امت من از اين قرآن قهر كردند،
و آن را مهجور و متروك گذاشتند).
سرزنش آنهايى كه از روى استهزاء شتاب
درنزول عذاب را درخواست كردند
|
قل ارايتم ان
اتيكم عذابه بياتا او نهارا ما ذا يستعجل منه المجرمون ... و قد كنتم به تستعجلون
)
|
كلمه (بيات
) و كلمه (تبييت
) به معناى آمدن در شب است ، و غالبا در مورد شرّ استعمال مى شود، مثل
اينكه بخواهند از آمدن دشمن در شب خبر دهند.
و از آنجا كه جمله (متى هذا الوعد ان كنتم
صادقين ) در دو آيه قبل در معناى اين بود
كه درخواست كرده باشند خداى تعالى در فرستادن آن عذابى كه آنان را ناگزير از ايمان
آوردن بسازد عجله كند، لذا بعد از آنكه در پاسخ آنان فرمود كه اين عذاب محقق الوقوع
است ، اينك در اين آيه دوباره به توبيخ و مذمت آنان پرداخته ، توبيخ از دو جهت ،
اول از اين جهت كه در آمدن آن عذاب درخواست تعجيل كردند، با اينكه آن عذاب اگر
بيايد ناگهانى خواهد آمد، و اين براى يك انسان عاقل از حزم و احتياط به دور است كه
از چنين عذابى بر حذر نباشد و در آمدن آن درخواست ، عجله كند، لذا براى افاده اين
توبيخ به رسول گرامياش تلقين كرد كه :
(قل ارايتم
)، بگو به من خبر دهيد (ان
اتيكم عذابه بياتا)، اگر عذاب خدا شبانه
بيايد (او نهارا)،
و يا در روز فرا رسد، با اينكه عذابى است كه جز به ناگهانى نمى آيد چون شما از لحظه
آمدنش خبر نداريد (ما ذا يستعجل منه
) ديگر مجرمين در آمدن چه چيز عجله و شتاب را درخواست مى كنند، آيا در
آمدن عذاب درخواست عجله مى كنند با اينكه مجرم خودشان هستند و اگر عذاب بيايد
گريبان غير آنان را نميگيرد؟
بنابراين ، در جمله (ما ذا يستعجل منه
المجرمون ) التفاتى از خطاب (ارايتم - به
من خبر دهيد) به غيبت (يستعجل ) بكار رفته ، و گرنه بايد ميفرمود:
(ما ذا تستعجلون منه و انتم مجرمون ).
و گويا نكته اين التفات اين باشد كه خواسته است رعايت حال مجرمين را كرده رو در رو
به آنان نفرموده باشد كه شما مجرميد و چنين عذابى در پى داريد چون ملاك و علت عذاب
در شما هست و آن ارتكاب جرم است .
و توبيخ از جهت دوم اين است كه ايمان آوردن را تاخير انداخته اند براى روزى كه ديگر
ايمان سودى به حالشان نداشته باشد، و آن روز نزول عذاب است ، چون در آن روز پديدار
شدن نشانه هاى عذاب بطور قطع ناگزيرشان ميكند به اينكه ايمان بياورند. آرى ، اين
معنا تجربه شده كه آدمى وقتى مشرف به هلاكت مى شود ايمان مى آورد. از سوى ديگر
ايمان ، خود توبه اى است ، و توبه در هنگام پديدار شدن نشانه هاى عذاب و لحظه اى كه
آدمى مشرف به مرگ مى شود قبول نمى شود، لذا فرمود: (اثم
اذا ما وقع ) العذاب ( ((آمنتم به
) آيا گذاشتيد وقتى كه عذاب واقع شد به آن (به قرآن و يا به خداى تعالى
) ايمان آورديد؟ (الن
) يعنى آيا در اين لحظه ايمان آورديد؟ در
حالى كه : (و قد كنتم به تستعجلون
)
قبلا خود شما درخواست مى كرديد زودتر آن عذاب بيايد، و معناى اين استعجالتان اين
بود كه بفهمانيد ما اعتنائى به اين عذاب نداريم ، در حقيقت با اين درخواست خود
ميخواستيد تهديد خداى تعالى را تحقير و استهزاء كنيد.
|
ثم قيل للذين
ظلموا ذوقوا عذاب الخلد هل تجزون الا ما كنتم تكسبون
|
اين معنا به ذهن نزديكتر است كه آيه شريفه متصل باشد به آيه
(لكل امة اجل )، كه در اين
صورت آيه اول حتمى بودن وقوع عذاب بر مشركين و نابود كردن آنان را بيان مى كند، و
آيه دوم اين نكته را ميرساند كه بعد از وقوع عذاب به آنان گفته مى شود: حال بچشيد
عذاب جاودانه را كه همان عذاب آخرت است ، و شما در اين روز كيفر نميشويد مگر به عمل
خودتان ، همان اعمالى كه مى كرديد و همان گناهانى كه مرتكب مى شديد و اين است سزاى
شما. و اين خطاب (ذوقوا: بچشيد) خطاب زبانى نيست ، بلكه خطاب تكوينى است ،
ميخواهد بفرمايد: هر عملى عكس العمل و اثرى دارد و ممكن نيست كه عذاب كفر و گناه به
كافر و گنهكار نرسد. و بنابراين معنا اين دو آيه ، يعنى آيه :
(قل ارايتم
) تا جمله (يستعجلون
) داراى زمينه اعتراض ، و وارد در اين موردند.
|
و يستنبونك احق
هو قل اى و ربى انه لحق و ما انتم بمعجزين
|
كلمه (يستنبونك
) به معناى (يستخبرونك
) است ، يعنى از تو خبر ميخواهند. و جمله :
(احق هو)
بيان همان خبرى است كه از آن سوال كرده اند، و ضمير (هو)
بطورى كه از زمينه كلام بر مى آيد به قضاء و يا به عذاب بر مى گردد، و به هر كدام
برگردد برگشت عبارت به يك معنا است ، ميفرمايد: از تو خبرگيرى مى كنند كه آيا آن
قضاء و يا آن عذاب حق است ؟ در اينجا خداى سبحان به پيامبرش دستور داده پاسخ را كه
عبارت است از اثبات آن عذاب به جميع جهات تاءكيد مؤ كد نموده در جواب آنان با سوگند
بگويد: اين عذاب حتما و قطعا حق و ثابت است ، براى اينكه مقتضى آن موجود و مانع آن
مفقود است .
پس ، اينكه فرمود: (قل اى و ربى انه لحق
) (براى اثبات حقيت كلام از چند جهت تاكيد شده ) يكى از جهت سوگند، دوم
آوردن كلمه (ان
) و سوم آوردن حرف (لام
)، و چهارم آوردن جمله به صورت جمله اسميه (آن عذاب حق است )، چون ممكن
بود بفرمايد:
(قل اى و ربى يحق العذاب و يا يقطع العذاب
). و جمله (و ما انتم بمعجزين
) بيان عدم مانع است - همچنانكه جمله قبلى وجود مقتضى را اثبات مى كرد -
و ميفرمايد: شما نمى توانيد خدا را از فرستادن عذاب عاجز سازيد، و از رسيدن عذاب بر
خود مانع شويد.
|
و لو ان لكل نفس
ظلمت ما فى الارض لافتدت به ...
|
اين آيه به شدت عذاب و اهميت خلاصى از آن در نزد آنان اشاره مى كند. و جمله و اسروا
الندامة ) به معناى اين است كه ندامت و
پشيمانى خود را پنهان و كتمان مى كنند تا گرفتار شماتت و امثال آن نشوند. و ظاهرا
منظور از قضاء و عذابى كه در آيه شريفه آمده عذاب و قضاء دنيوى است نه غير دنيوى .
|
الا ان لله ما
فى السماوات و الارض الا ان وعد اللّه حق ولكن اكثرهم لا يعلمون
|
سلطنت و مالكيت خداى تعالى قابل مقايسه با سلطنت هاى
اعتبارى ظاهرى افراد انسان نيست و وجود مانع و رادع از تحقق اراده حق متعال ، معقول
نيست
اين آيه شريفه و آيه بعدش برهانى است بر حق بودن مطلبى كه قبلا فرموده بود، و آن
اين بود كه عذاب مورد تهديد حق است و واقع خواهد شد، و هيچ مانعى نيست كه بتواند از
وقوع آن منع كند. و صورت برهان چنين است : آنچه در آسمانها و زمين است از آنجا كه
مملوك خداى يگانه بى شريك است خداى تعالى مى تواند هر نوع تصرفى كه فرض شود در آن
بنمايد و هر
تصرفى در آنها به خداى تعالى منتهى مى شود، و غير از خدا هيچ كسى سهمى از اين
مالكيت ندارد، و در نتيجه هيچ تصرفى در آن نمى توان كرد مگر به اذن او، پس اگر غير
از خداى تعالى كسى تصرف در چيزى كرد تصرف او فقط مستند به اراده خداى تعالى است و
به هيچ مقتضى ديگر و خارجياى مستند نيست ، يعنى هيچ مقتضى ديگرى كه خارج از ذات
مقدس او باشد نمى تواند در ذات و اراده او تصرف و از اراده و فعل او جلوگيرى نمايد.
پس ، خداى تعالى آنچه مى كند از جانب خود مى كند، نه اينكه مقتضائى از خارج ذاتش و
يا مانعى از خارج در كار او ارتباط و دخالت داشته باشد.
پس ، هر گاه خداى سبحان اراده اى كند آن را به كرسى مى نشاند و انجام ميدهد، بدون
اينكه مددكارى او را كمك كند و يا مانعى از كارش و انفاذ اراده اش جلوگيرى كند، و
چون وعدهاى دهد وعده اش حق است و تخلف ندارد، و هيچ منصرف كننده اى نيست كه او را
وادار سازد به اينكه وعده اش را تغيير دهد.
پس ، اگر با نظرى دقيق در ملك مطلق و حقيقى خداى تعالى نظر كنيم به اين حقيقت هدايت
مى شويم و علم پيدا مى كنيم كه وعده خداى تعالى وعده حق است ، يعنى آميخته با باطل
نيست ، اما چه بايد كرد كه اكثر مردم - يعنى عوام الناس - اين نظر دقيق را ندارند و
در نتيجه از درك آن عاجزند، و يا اگر توانائى درك آن را دارند به فهم ساده و
عوامانه خود اكتفا نموده . و به آن علاقه ورزيده ، حاضر نمى شوند از آن دست
بردارند، در نتيجه اين اكثريت ، ملك خداى تعالى را به ملك و سلطنت پادشاهان و
انسانهائى كه بر ساير انسانها سرورى و استكبار دارند قياس نموده ، فكر مى كنند كه
خداى تعالى نيز مانند يك پادشاه داراى سلطنت و قدرت و ساير چيزهائى است كه ديگران
درباره اش سر و دست مى شكنند. و او را داراى قدرت مطلقهاى ميدانند كه هر كارى
بخواهد مى تواند بكند و هر حكمى بخواهد ميتواند براند در عين حال گاه مى شود كه
آنچه مى خواهد واقع نمى شود و يا وعده اى كه مى دهد عملى نميگردد، چون مصلحت خود و
يا ديگران را در وفاى به آن وعده نمييابد، و يا مانع ديگرى او را از وفاى به وعده
اش باز مى دارد. آنگاه ملك و سلطنت خداى تعالى را به چنين سلطنتى قياس نموده
ميپندارند كه خداى تعالى هم ممكن است در اهدافى كه دارد به موانعى برخورد نموده
آنچه مى خواهد واقع شود واقع نشود، و آنچه وعده داده به موانعى برخورد كند و نتواند
به آن وفا كند. علاوه بر اين خيال مى كنند وعده الهى هم مانند وعده انسانها از
مقوله گفتار است كه گاهى با خارج منطبق مى شود و گاهى نمى شود.
و حال آنكه حقيقت ملك و سلطنت يك سلطان و سعه قدرت و نفوذ اراده او اين است
كه مردم او را به اين اعتبار ميشناسند و چنين اعتقادى درباره او دارند، نه اينكه او
در واقع چنين باشد (واقعيت او همين است كه يك انسانى است مانند ساير انسانهاى سراپا
حاجت و نقص ، به شهادت اينكه ) وقتى گردش گردون فلك او را زير فشار بلاها و
گرفتاريها خرد كرد و در آخر هلاكش ساخت و يا به خاطر عواملى عقائد مردم درباره او
دگرگون شد، ديگر نه ملكى برايش باقى مى ماند و نه قدرت و نفوذ اراده اى .
و معناى اينكه درباره اش مى گويند هر كارى بخواهد مى كند و هر چه دوست بدارد برايش
فراهم مى شود، اين است كه اسباب ظاهرى عالم مساعد با خواست او و موافق با دلخواه او
است ، به شهادت اينكه اگر آن اسباب و عوامل مساعدت ننمايد و روى خوش نشان ندهد،
همين آقاى پادشاه نيرومند چاره اى به جز تسليم ندارد و نمى تواند با آن قدرت موهومى
كه براى خود فرض كرده بود اسباب و عوامل جهان را تسليم و خاضع در برابر خود بسازد،
همچنانكه نمى تواند در مرگ و حيات و جوانى و پيرى و سلامت و بيمارى و امور بسيارى
ديگر دخل و تصرفى بكند.
پس ، روشن گرديد كه چنين افرادى نه مالكند و نه ملك ، و نه قادرند و نه نافذ
الارادة و نه هيچ چيز ديگر. به خلاف خداى تعالى و ملك و سلطنت و اراده او كه او
مالك حقيقى خلق خويش است ، به اين معنا كه هستى هر موجودى قائم به وجود او و تكون
يافته به امر او و تحول پذير به اذن او است ، و هر تصرفى كه او در خلق خود مى كند
تصرفى است كه از پيش خود ميكند نه به خاطر اقتضاى امرى خارج از ذات خود، چون هيچ
موجود داراى اقتضائى كه خارج از ذات خداى تعالى باشد و خدا را وادار به تصرفى كند
وجود ندارد، همچنانكه چيزى كه او را از كارش باز بدارد و مانع شود وجود ندارد، پس
هر چيزى و هر اثرى بطور مستقيم و بطور استقلال منسوب به خود خداى تعالى است ، و اگر
به غير خدا هم نسبت بدهيم باز به اذن او است ، و به مقدار اذنى است كه او به غير
خود داده ، با اين حال چگونه ممكن است چيزى از مشيت او تخلف كند و به غير او برگشت
نمايد با اينكه در اين ميان غيرى نيست تا چيزى به سوى او رجوع داشته باشد و به آن
غير منسوب شود؟
قول خداى تعالى و وعده او همان فعل محقق او است
وقابل تخلف و ترديد نمى باشد (ان وعداللّه حق )
و قول خداى تعالى همان فعل او است ، به اين معنا كه او كارى را كه مى كند آن كار به
خودى خود بر مقصود او دلالت مى كند. خوب ، با اينكه معناى قول خدا اين است ديگر
چگونه ممكن است كه در قول او دروغ راه يابد، با اينكه قول او متن عالم خارج است و
عين خارجى است ، قول او منم و توئى و سراسر اين عالم است كه هيچ جاى آن دروغ نيست ،
دروغ و خطا مختص به مفاهيم ذهنى است ، هر مفهوم ذهنى كه با خارج منطبق باشد حقيقت
است و خبر دادن از آن خبرى است راست ، و هر مفهوم ذهنى كه با خارج منطبق نباشد خلاف
حقيقت است و خبر
دادن از آن خبرى است دروغ . و همچنين چگونه ممكن است وعده او باطل باشد با اينكه
وعده او عبارت است از همان عملى كه او با ما خواهد كرد و فعلا براى ما غايب است و
جنبه آينده را دارد كه احتمال دارد تحقق بيابد و يا تحقق نيابد، ولى براى خداى
تعالى كه كليه اسباب را به سوى آن وعده متوجه ساخته غايب نيست و ردخور ندارد.
پس ، دقت نظر در اين حقايق معناى ملك خداى تعالى نسبت به آسمانها و زمين را براى
دانشپژوه متدبر روشن مى سازد و نيز روشن مى سازد كه لازمه اين چنين مالكيت اين است
كه وعده او حق و غير قابل ترديد باشد، و ترديد آن به جز جهل به مقام خداى تعالى هيچ
انگيزه اى نداشته باشد.
و به همين جهت خداى تعالى در آيه مورد بحث نخست فرموده :
(الا ان وعد اللّه حق ) و
آنگاه اضافه كرده كه : (و لكن اكثرهم لا
يعلمون ) و در آخر، يعنى در يك آيه ديگر
در بيان مالكيت خود و ذكر نمونه اى از آن فرموده : (هو
يحيى و يميت - او زنده مى كند و مى ميراند).
|
هو يحيى و يميت
و اليه ترجعون
|
در اين جمله بر مطلب آيه قبلى كه راجع به مالكيت خداى تعالى نسبت به نوع انسان بود
احتجاج و استدلال شده است . گويا مى فرمايد: تمامى امور شما انسانها از زندگى ، مرگ
و برگشتتان به سوى خداى تعالى به خدا مربوط است و با اين حال چگونه ميتوانيد
بگوئيد: ملك خداى تعالى نيستند؟
بحث روايتى
(دو روايت در ذيل آيات گذشته مربوط به عذاب )
در تفسير قمى است كه در روايت ابى الجارود از امام باقر (عليه السلام ) آمده كه در
معناى آيه (قل ارايتم ان اتيكم عذابه
بياتا) فرموده : يعنى عذاب او در شب و يا
در روز بر شما نازل شود (ماذا يستعجل منه
المجرمون ) پس اين عذابى است كه در آخر
الزمان بر فاسقان اهل قبله كه منكر نزول عذاب بر خود هستند نازل خواهد شد.
مؤ لف : اين روايت با آيات مورد بحث تاءييد مى شود، و بيان قبلى ما را تاءييد
ميكند.
و در همان كتاب به سند خود از حسن بن موسى الخشّاب از مردى ، از حماد بن عيسى از
كسى كه براى او روايت كرده از امام صادق (عليه السلام ) روايت آورده كه گفت : شخصى
از
آن جناب از معناى كلام خداى تبارك و تعالى كه فرموده :
(و اسروا الندامة لما راوا العذاب )
سؤ ال كرد، و گفت : بعد از اينكه اينها داخل عذاب شدند ديگر پنهان كردن ندامت چه
سودى به حالشان خواهد داشت ؟ امام فرمود: سودش اين است كه از شماتت دشمنان ايمنند.
آيات 70 - 57 سوره يونس
|
يا ايها الناس
قد جاءتكم موعظة من ربكم و شفاء لما فى الصدور و هدى و رحمة للمومنين (57) قل بفضل
اللّه و برحمته فبذلك فليفرحوا هو خير مما يجمعون (58) قل ارايتم ما انزل اللّه لكم
من رزق فجعلتم منه حراما و حلالا قل اللّه اذن لكم ام على اللّه تفترون (59) و ما
ظن الذين يفترون على اللّه الكذب يوم القيمة ان اللّه لذو فضل على الناس و لكن
اكثرهم لا يشكرون (60) و ما تكون فى شاءن و ما تتلوا منه من قرآن و لا تعملون من
عمل الا كنا عليكم شهودا اذ تفيضون فيه و ما يعزب عن ربك من مثقال ذرة فى الارض و
لا فى السماء و لا اصغر من ذلك و لا اكبر الا فى كتب مبين (61)الا ان اولياء اللّه
لا خوف عليهم و لا هم يحزنون (62) الذين امنوا و كانوا يتقون (63) لهم البشرى فى
الحيوة الدنيا و فى الاخرة لا تبديل لكلمات اللّه ذلك هو الفوز العظيم (64) و لا
يحزنك قولهم ان العزة لله جميعا هو السميع العليم (65) الا ان لله من فى السماوات و
من فى الارض و ما يتبع الذين يدعون من دون اللّه شركاء ان يتبعون الا الظن و ان هم
الا يخرصون (66) هو الذى جعل لكم اليل لتسكنوا فيه و النهار مبصرا ان فى ذلك لايت
لقوم يسمعون (67) قالوا اتخذ اللّه ولدا سبحنه هو الغنى له ما فى السماوات و ما فى
الارض ان عندكم من سلطان بهذا اتقولون على اللّه ما لا تعلمون (68) قل ان الذين
يفترون على اللّه الكذب لا يفلحون (69) متاع فى الدنيا ثم الينا مرجعهم ثم نذيقهم
العذاب الشديد بما كانوا يكفرون (70)
|
ترجمه آيات
هان اى مردم ! از ناحيه پروردگارتان موعظتى و شفاى قلبى و هدايتى براى عموم بشر و
رحمتى براى خصوص مؤ منين بيامد (57)
(تو اى پيامبر) بگو كه شايسته است به فضل خدا و به رحمت او خرسندى كنند، كه فضل و
رحمت خدا بهتر است از آنچه جمع مى كنند (58)
بگو به من خبر دهيد آيا رزقى كه خدا برايتان نازل كرده و شما بعضى را حلال و بعضى
را حرام كرديد خدا به شما اجازه داده بود؟ يا از پيش خود حلال و حرام درست كرديد و
آنگاه آن را به افتراء به خدا نسبت داديد؟ (59)
و اينهائى كه دروغ را به خدا افتراء مى بندند چه گمانى درباره روز قيامت دارند؟ و
به چه جرات امروز خدائى را كه نسبت به مردم كريم است ، ناشكرى مى كنند؟ ولى بيشتر
مردم ناسپاسند (60)
تو اى پيامبر در هيچ وضعى قرار نميگيرى و از ناحيه خدا هيچ آيه اى از قرآن نميخوانى
و شما عموم مردم هيچ عملى انجام نميدهيد، مگر آنكه ما (خدا و فرشتگانش ) بر بالاى
سرتان به شهادت ايستاده ايم ، مى بينيم چگونه در كارتان فرو رفته و سرگرميد، (آرى ،
اى پيامبر) از علم پروردگار تو حتى هم وزن ذره اى پوشيده نيست ، نه در زمين و نه در
آسمان ، و هيچ كوچكتر و يا بزرگترى از آن نيست مگر آنكه در كتابى روشن ضبط است (61)
آگاه باشيد كه اولياى خدا از هيچ چيزى ترس و اندوه ندارند(62)
همانهائى كه ايمان آوردند، و پرواى از خدا حالت هميشگى آنهاست (63)
و آنان هم در دنيا بشارت دارند و هم در آخرت (و اين كلمه خداست ) و در كلمات خدا
دگرگونى وجود ندارد، و همين بشارت خود رستگارى عظيمى است (64)
سخنانى كه مشركين (در افتخار و باليدن به خدايانشان ) مى گويند تو را اى پيامبر
غمگين نسازد، كه عزت همه اش از خدا است ، و تنها شنوائى و دانائى از آن اوست (65)
آگاه باشيد كه هر كس (و هر چيز) كه در آسمانها و زمين است ملك خدا است ، و آنچه را
مشركان از غير خدا پيروى مى كنند گمان باطلى بيش نيست ، كار آنها تنها حدس و تخمين
است (66)
او كسى است كه براى شما شب درست كرد تا در آن آرامش گيريد، و روز درست كرد تا همه
چيز را برايتان روشن كند (آرى ) در اينها آياتى است براى مردمى كه گوش شنوا داشته
باشند (67)
ميگويند: خدا فرزند گرفته ، منزه است خدا از اين سخنان ، او بى نياز است و ملك همه
موجودات
آسمانها و زمين از آن او است ، شما مشركين هم هيچ دليلى بر اين گفته خود نداريد،
چرا چيزى را كه نمى داند به خدا نسبت ميدهيد؟ (68)
بگو آنهائى كه سخن و اعتقاد بى دليل و دروغ خود را به خدا افتراء ميبندند رستگار
نخواهند شد (69)
(همه اين عقائد خرافى و گفتار باطل براى طمع ) متاع دنيا است و آنگاه بازگشتشان به
سوى ما است ، همينكه نزد ما منتقل شدند به خاطر كفرى كه يك عمر ورزيدند عذابى شديد
به ايشان ميچشانيم (70)
بيان آيات
در اين آيات به اوصاف قرآن كريم و صفات كريمه آن برگشته و به دنبالش مطالبى متفرق
آمده كه با آيات قبل كه مربوط به غرض سوره بود مرتبط است ، و نيز در آن ، كلماتى
در موعظت و حكمت و استدلال بر اثبات مطالبى گوناگون ، و كلماتى در اوصاف اولياء
اللّه و بشارت به آنان آمده .
|
يا ايها الناس
قد جاءتكم موعظة من ربكم ...
|
توضيح معناى مفردات آيه شريفه :
(موعظه )،
(شفاء لما فى الصدور)،
(هدى)
و (رحمت )
راغب در كتاب مفرداتش گفته : ماده (وعظ)
به معناى بازداشتن و منع كردن كسى است از كارى همراه با ترسانيدن . و نيز گفته است
كه خليل گفته : وعظ به معناى تذكر دادن است به انجام عملى خير، به بيانى كه دل
شنونده را براى پذيرفتن آن تذكر نرم كند. و كلمه (عظة
) و همچنين كلمه (موعظة
) هر دو اسم مصدرند و كلمه
(صدر: سينه ) معنايش معروف است
و چون مردم مى بينند كه جاى قلب داخل قفسه سينه است و از سوى ديگر معتقدند كه آدمى
هر چه ميفهمد به وسيله قلبش احساس ميكند، و با همين عضو است كه امور را تعقل نموده
يكى را محبوب مى دارد و يكى ديگر را مبغوض ، يكى را دوست مى دارد و از ديگر كراهت
دارد، به چيزى و يا كسى اشتياق ميورزد و به چيزى اميدوار و آرزومند مى شود از اين
رو سينه را مركز اسرار قلب و صفات روحى دانسته و آن را خزينه فضائل و رذائل شمرده
اند. فضائل را اثر سلامتى قلب و استقامت آن دانسته ، و رذائل را بيمارى آن و رذالت
را درد و مرض شمرده اند، و لذا ميگويند: من سينه ام را مثلا با گرفتن انتقام از
فلانى شفا دادم ، پس (شفاء الصدور)
و همچنين شفاء آنچه در سينه ها است دو تعبير كنائى است ، و كنايه است از
اينكه آن حالت بد و خبيث روحى كه داشتم و مرا به سوى شقاوت و بدبختى سوق ميداد و
عيش خوش مرا مكدر مى ساخت ، و خير دنيا و آخرت مرا از بين مى برد، از بين رفت و
زائل گرديد.
و كلمه (هدى
) به معناى راهنمائى به سوى مطلوب است ، اما نه به هر نحو كه صورت
بگيرد، بلكه - بطورى كه راغب گفته -: (راهنمائى
به لطف و نرمى است ) و ما در تفسير آيه
شريفه (فمن يرد اللّه ان يهديه يشرح صدره
للاسلام ) در جلد هفتم اين كتاب بحثى در
اين باره ايراد كرديم .
اشاره به معناى (رحمان
) و (رحيم
) و مراد از اينكه قرآن براى مؤ منين رحمت
است
و كلمه (رحمت
) به معناى تاءثر قلب است اما نه هر تاءثرى بلكه تاءثر خاصى كه از
مشاهده ضرر و يا نقص در ديگران به آدمى دست مى دهد و آدمى را وا مى دارد كه در مقام
جبران ضرر و اتمام نقص او برآيد، ولى وقتى اين كلمه به خداى تعالى كه اجل از داشتن
قلب است نسبت داده شود، ديگر به معناى تاءثر قلبى نيست ، بلكه به معناى نتيجه آن
تاءثر است ، نتيجه تاءثر در ما آدميان اين بود كه در مقام جبران نقص طرف برآئيم ،
رحمت خداى تعالى نيز به همين معنا است . پس اينكه ميگوئيم خدا رحيم است ، معنايش
اين است كه نقص بنده را جبران نموده حاجتش را برآورده و بيماريش را شفا مى دهد، و
در يك عبارت جامع : (رحمت خدا منطبق است
به اعطاى او و افاضه وجود بر خلقش
).
البته اين نسبت هم تفاوت مى كند، اگر رحمت او را به مطلق خلقش نسبت دهيم منظور از
اين رحمت (رحمت رحمانى او) دادن هستى به خلق است ، و نيز دادن بقاء و رزقى كه بقاى
خلق را امتداد مى دهد، و نيز دادن ساير نعمتهائى كه به فرموده خودش قابل شمارش نيست
: (و ان تعدوا نعمة اللّه لا تحصوها).
و اما اگر رحمت خدا را به مؤ منين نسبت دهيم ، در اين صورت منظور از آن ، (رحمت
رحيميه او) رحمتى خواهد بود كه مختص به مؤ منين است ، و آن عبارت است از سعادت
زندگى انسانى انسان ، و آن سعادت مظاهر مختلفى دارد كه خداى تعالى آنها را تنها به
مؤ منين مرحمت مى كند نظير داشتن معارف حقه الهيه ، اخلاق كريمه ، اعمال صالحه و
حيات طيبه در دنيا و آخرت و جنت و رضوان .
و به همين جهت است كه وقتى قرآن را توصيف مى كند به اينكه رحمت براى مؤ منين است ،
معنايش اين است كه تنها مؤ منين را غرق در انواع خيرات و بركات مى كند، خيرات و
بركاتى كه خداى تعالى آنها را در قرآن نهفته و قرآن را خزينه آن خيرات كرده تا هر
كس كه متحقق به حقايق آن شود، و معانى آن را در خود پياده كند از آن خيرات بهرهمند
شود، چنانچه مى فرمايد: (و ننزل من القرآن
ما هو شفاء و رحمة المؤ منين و لا يزيد الظالمين الا خسارا).
توصيف قرآن به بيان جامعى است براى همه آثار طيب و نيكوى
قرآن كريم
و ما اگر اين چهار صفتى را كه خداى سبحان در اين آيه براى قرآن برشمرده يعنى : 1 -
موعظه 2 - شفاى آنچه در سينه ها است 3 - هدايت 4 - رحمت ، در نظر گرفته ، آنها را
با يكديگر مقايسه نموده ، آنگاه مجموع آنها را با قرآن در نظر بگيريم ، خواهيم ديد
كه آيه شريفه بيان جامعى است براى همه آثار طيب و نيكوى قرآن كه در نفوس مؤ منين
ترسيم مى شود. و آن اثر را از همان اولين لحظه اى كه به گوش مؤ منين مى رسد تا
آخرين مرحله اى كه در جان آنان استقرار دارد در قلوبشان حكّ مى كند.
آرى ، قرآن در اولين برخوردش با مؤ منين آنان را چنين در مى يابد كه در درياى غفلت
فرو رفته ، و موج حيرت از هر سو به آنان احاطه يافته و در نتيجه باطن آنان را به
ظلمتهاى شك و ريب تاريك ساخته و دلهايشان را به انواع رذائل و صفات و حالات خبيثه
بيمار ساخته لذا با مواعظ حسنه اندرزشان مى دهد و از خواب غفلت بيدارشان مى كند و
از هر نيت فاسد و عمل زشت نهى شان نموده ، به سوى خير و سعادت وادارشان مى سازد.
و در مرحله دوم شروع مى كند به پاكسازى باطن آنان از هر صفت خبيث و زشت و بطور دائم
آفاتى را از عقل آنان و بيماريهائى را از دل آنان يكى پس از ديگرى زائل مى سازد، تا
جائى كه بكلى رذائل باطنى انسانهاى مؤ من را زايل سازد.
و در مرحله سوم آنان را به سوى معارف حقه و اخلاق كريمه و اعمال صالحه دلالت و
راهنمائى مى كند، آنهم دلالتى با لطف و مهربانى ، به اين معنا كه در دلالتش رعايت
درجات را مى كند، و به اصطلاح دست آدمى را گرفته پا به پا ميبرد و او را منزل به
منزل نزديك مى كند، تا در آخر به سر منزل مقربين رسانيده به فوز مخصوص به مخلصين
رستگار سازد.
و در مرحله چهارم جامه رحمت بر آنان پوشانيده در دار كرامت منزلشان ميدهد و بر
اريكه سعادت مستقرشان مى سازد تا جائى كه به انبياء و صديقين و شهداء و صالحين (و
حسن
اولئك رفيقا) ملحقشان نموده ، در زمره بندگان مقرب خود در اعلى علّيّين جاى مى دهد.
پس ، قرآن كريم واعظى است شفا دهنده بيماريهاى درونى ، و راهنمائى است هادى به سوى
صراط مستقيم ، و افاضه كننده رحمتى است كه شفا دادن و هدايت و افاضه رحمتش به اذن
خداى سبحان است و بس ، به اين معنا كه اين خود قرآن است كه چنين آثار و بركاتى
دارد، نه اينكه به وسيله چيز ديگرى اين آثار را داشته باشد، چون قرآن سبب متصلى است
بين خدا و خلقش ، پس خود او است كه براى مؤ منين شفاء و رحمت و هدايت است - دقت
بفرمائيد.
و به همين جهت خداى سبحان كلام را در اين آيه با خطاب به عموم مردم آغاز نمود و
فرمود:
(يا ايها الناس
)، روى سخن را به خصوص مشركين و يا خصوص مشركين مكه نكرد، با اينكه آيه
شريفه در سياق ، گفتگو با آنان بود، و اين خود دليل بر گفته ما است كه گفتيم صفات
چهارگانه قرآن (1 - موعظه 2 - و شفاء ما فى الصدور 3 - هدايت 4 - و رحمت ) مربوط به
عموم مردم است ، نه يك طائفه خاصى از مردم .
اين بود نظريه ما در تفسير آيه مورد بحث ، ولى ديگر مفسران حرفهاى ديگرى زده اند، و
يكى از حرفهاى عجيبى كه بعضى از مفسرين گفته اند اين است كه :
(منظور از رحمت تنها آن مهر و محبتى است كه مؤ منين در بين خود و با
يكديگر دارند) وليكن اين حرف خطاء است و
بطور قطع سياق آيه آن را دفع مى كند.
|
قل بفضل اللّه و
برحمته فبذلك فليفرحوا هو خير مما يجمعون
|
مراد از فضل خدا و رحمت خدا در آيه شريفه
:(قل بفضل اللّه و برحمته ...)
كلمه (فضل )
به معناى زيادت است ، و اگر (عطيه
) را فضل مينامند بدين جهت است كه عطاء كننده غالبا چيزى را عطاء مى كند
كه مورد احتياج خودش نيست . بنابراين ، اگر در آيه مورد بحث فيضهائى را كه خداى
تعالى بر بندگانش افاضه فرموده فضل خوانده براى اين است كه اشاره كند به اينكه خداى
تعالى بى نياز است ، نه احتياج دارد به اينكه چيزى را به خلق افاضه كند و نه به آن
خلقى كه مورد افاضه اوست نيازمند است (پس هم ايجاد خلق مورد افاضه اش فضل است ، و
هم افاضه به آنان ).
و اين نيز بعيد نيست كه منظور از (فضل خدا)
رحمت رحمانيه او و عطائى باشد كه بر عامه خلق خود دارد، و منظور از كلمه
(رحمت ) خصوص افاضهاى باشد كه
بر مؤ منين از خلقش دارد، چون رحمت سعادت دينى وقتى منضم شود به نعمت عمومى در
زندگى مادى - اعم از ارزاق و ساير بركات عامه - مجموع آن رحمت و اين نعمت سزاوارتر
به فرح و خوشحالى و بجاتر
است براى انبساط و سرور، تا يكى از اين دو.
ممكن است اين احتمال را بدينگونه تقويت كنيم كه در جمله
(بفضل اللّه و برحمته
) حرف (باء)
كه باء سببيت است هم بر سر فضل در آمده و هم بر سر رحمت ، چون تكرار اين حرف اشعار
دارد بر اينكه هر يك از فضل و رحمت سببى است مستقل و منظور از هر دو يك چيز نيست ،
هر چند كه در جمله :
(فبذلك فليفرحوا)
حرف باء بر سر كلمه (ذلك
) كه اشاره به هر دو است آمده ، و آدمى خيال مى كند كه منظور از فضل و
رحمت يك چيز است ، كه اشاره را مفرد آورده و نفرموده :
(فبذلكما: پس به اين دو). و
ليكن اين مفرد آوردن براى اين نبوده كه بفهماند منظور از فضل و رحمت يك چيز است ،
بلكه منظور اين بوده كه بفهماند سود حاصل از مجموع فضل و رحمت آنقدر بيشتر از سود
حاصل از فضل به تنهائى است كه جا دارد انسان عاقل فرح و سرور خود را منحصر در آن
كند، و در سود حاصل از فضل (منافع مادى و دنيائى ) به تنهائى مصرف نكند.
البته اين احتمال هم هست كه منظور از فضل غير از رحمت باشد، ولى منظور منافع مادى
دنيائى نباشد، بلكه منظور امورى باشد كه در آيه قبلى ذكر شده بود، يعنى
(موعظه
) و (شفاء
ما فى الصدور) و
(هدى )، و منظور از رحمت خصوص
رحمت اخروى خاص به مؤ منين نباشد، بلكه مراد همان معنايى باشد كه در آيه قبلى داشت
، و آن عبارت بود از عطيه خاصه الهى به مؤ منين يعنى سعادت دنيايى و آخرتى آنان .
و معناى آيه بنابراين احتمال چنين مى شود: آن موعظه و شفاء ما فى الصدور و هدى كه
خداى تعالى به عموم انسانها تفضل كرده و آن رحمت كه به خصوص مؤ منين داده و آنان را
به زندگى طيب رسانيده سزاوارتر است به اينكه به داشتن آن ، فرح و سرور داشته باشند
تا اين اموالى كه براى خود جمع مى كنند.
و چه بسا كه اين وجه به آيه زير نيز تاءييد شود كه فرموده :
(و لو لا فضل اللّه عليكم و رحمته ما زكى منكم من احد ابدا و لكن اللّه
يزكى من يشاء)، چون در اين آيه تزكيه
انسانها را به فضل و رحمت خدا نسبت داده و اين به فهم آدمى بعيد است كه در آيه
شريفه تزكيه را مستند به فضل به معناى عطيه عامه (منافع مادى دنيائى ) كرده باشد. و
باز از مؤ يّداتى كه اين وجه را تاءييد مى كند اين است كه با روايات وارده در تفسير
آيه سازگار است ، و در آن روايات -
كه ان شاء اللّه بزودى از نظر خواننده ميگذرد - آمده كه منظور از فضل خداى تعالى در
آيه مورد بحث رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) و منظور از رحمت او على (عليه
السلام ) و يا منظور خصوص قرآن است .
(فبذلك فليفرحوا)
- مفسرين گفته اند: حرف (فاء)
در كلمه (فليفرحوا)
زيادى است ، همچنانكه در گفته شاعر آنجا كه گفته : (فاذا
قتلت فعند ذلك فاجزعى - زمانى كه كشته شدم در آن هنگام جزع كن
) زيادى آمده و ظرف (فبذلك
)
بدل است از جمله (بفضل اللّه و برحمته
) و متعلق است به جمله (فليفرحوا)،
كه به منظور افاده حصر مقدم بر مظروفش آمده ، و جمله
(هو خير مما يجمعون ) بيان
ديگرى است براى معناى حصر.
پس با همه اين نكاتى كه آورديم روشن شد كه آيه شريفه نتيجه گيرى از مضمون آيه سابق
است .
چون خداى تعالى بعد از آنكه مردم را مخاطب قرار داد و از در منتگذارى فرمود كه :
اين قرآن براى آنان موعظه و براى بيماريهاى درون سينه آنان شفاء و نيز براى آنان
هدايت و براى خصوص مؤ منين ايشان رحمت است ، از باب نتيجه گيرى فرمود: حال كه چنين
است ديگر جا ندارد كسى به اموالى كه جمع كرده خوشحالى كند بلكه سزاوار اين است كه
مردم تنها به اين نعمتها خوشحالى كنند، نعمتهائى كه خدا بر آنان منت نهاد و از باب
فضل و رحمتش ، آنها را در اختيارشان قرار داد. آرى اين نعمتها كه مايه سعادت آنان
است ، و بدون آنها سعادت عايدشان نمى شود بهتر است از مالى كه نه تنها خيرى در آن
نيست ، بلكه مايه فتنه آنان ، و چه بسا مايه هلاكت و شقاوتشان است .
|
قل ارايتم ما انزل اللّه لكم من رزق فجعلتم منه حراما و حلالا...
|
وجه اينكه از دادن روزى به
(انزال ) روزى تعبير شده ، با
اينكه رزق آدميان
درزمين است
اگر در اين آيه شريفه رزق يعنى آنچه مايه امداد انسان در بقايش ميباشد را به
(انزال )
منسوب كرده با اينكه رزق آدمى از زمين پديد مى آيد و از آسمان نازل نمى شود، بر
اساس حقيقتى است كه قرآن كريم مبتكر آن است و آن اين است كه تمامى اشياى محدود كه
در اختيار بشر قرار گرفته نامحدودى دارد كه در خزينه الهى و نزد خداى تعالى است ، و
از آن خزينه آن مقدارى بر زمين و اين عالم طبيعت نازل مى شود كه خداى تعالى مقدر
كرده باشد -
توجه فرماييد: (و ان من شى ء الا عندنا
خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم )،
(و فى السماء رزقكم و ما توعدون )،
(و انزل لكم من الانعام ثمانية ازواج )،
(و انزلنا الحديد فيه باس شديد).
و اما اينكه بعضى گفته اند (تعبير به
انزال از اين جهت است كه ارزاق بندگان همه از باران است كه از سمت بالا يعنى از
آسمان نازل مى شود) سخن درستى نيست ، زيرا
صرفنظر از اينكه وجهى عوامانه است ، شامل همه آن مواردى كه درباره اش تعبير به
انزال شده نميگردد، از قبيل آيه سوره زمر، كه حتى گاو و گوسفند و امثال آن را، و
آيه سوره حديد كه آهن را نازل از ناحيه خداى تعالى دانسته ، و اتفاقا رزقى كه در
آيه مورد بحث آمده و فرموده كه از ناحيه خدا نازل شده ، و مردم بعضى را حلال و بعضى
را حرام كرده اند، چهار پايان يعنى شتر و گوسفند است ، كه مشركين به بعضى از آنها
عنوان (وصيله
) دادند و بعضى را
(سائبه )
خواندند و بعضى ديگر را (حام
) و...
حرف (لام )
در جمله (لكم
)، لام غايت است و معناى نفع را افاده ميكند، و به آيه چنين معنا مى دهد
كه : خداى تعالى به سود شما و به خاطر شما و براى اينكه شما بهرهمند شويد رزق را
برايتان نازل كرده . چون ماده انزال اگر متعدى بشود با حرف
(على )
و يا حرف (الى
) متعدى ميشود، و به همين جهت - كه گفتيم لام معناى نفع را افاده مى كند
- است كه آيه شريفه معناى اباحه و حليت را ميرساند و مى فرمايد: خدا رزق شما را
نازل كرد تا براى شما مباح و حلال باشد، ولى شما بعضى را بر خود حرام و بعضى را
حلال كرديد، و باز همين معنا باعث شده كه كلمه (حرام
) را قبل از حلال بياورد و بفرمايد: (فجعلتم
منه حراما و حلالا)، يعنى خداى تعالى با
انزال رزق ، آن را برايتان حلال كرد تا شما در زندگيتان از آن بهرهمند شويد، ولى
شما از پيش خود آن رزق را دو قسم كرديد، قسمى را حرام و قسمى ديگر را حلال .
پس ، معناى آيه اين شد: اى محمد! به اين مشركين بگو به من خبر دهيد ببينم سبب چه
بوده كه رزقى را كه خداى تعالى براى شما نازل كرده تا از آن بهرهمند شويد،
شما دو قسمش كرديد بعضى را بر خود حرام و بعضى ديگر را حلال ساختيد؟ و اين پر واضح
است كه عمل شما افترائى است بر خداى تعالى و بدون اذن او چنين تقسيمى را مرتكب
شدهايد.
بيان اينكه هر حكمى بايد به اذن خدا باشد. و حكم مختص به
خدا است . و طرح دو شبهه در اين زمينه و پاسخ به آن دو شبهه
(قل اللّه اذن لكم ام على اللّه تفترون
) - اين جمله سؤ الى است از سبب آن تقسيم ، يعنى دو قسم كردن رزق ، و
چون واضح بود كه اين عمل مشركين بدون اذن خداى تعالى بوده زيرا مشركين از راه وحى
اتصالى با خداى تعالى نداشتهاند و رسولى هم براى آنان نيامده تا بگوئيم اين احكام
را او براى آنان آورده قهرا جواب از آن استفهام اين مى شود كه مشركين اين احكام را
به خدا افتراء بستهاند. و اگر ابتداء نفرمود: اين احكام را شما به خدا افتراء
بستهايد، بلكه به صورت ترديد فرمود: (آيا
خدا به شما اذن داده يا شما به خدا افتراء ميبنديد)
براى اين است كه افتراى آنان را بطور كنايه به رخ آنان بكشد و به نحوى لطيف ملامت و
مذمتشان كرده باشد.
و آنچه در نظر ابتدائى به ذهن مى رسد اين است كه ترديد در آيه غير محصور است (يعنى
شامل همه احتمالات مى گردد) چون منشا احكام جعلى مشركين منحصر در آن دو احتمال نيست
، همانطور كه ممكن است رسولى برايشان آمده و اذنى آورده باشد، و يا به خدا افترا
بسته باشند. همچنين ممكن است هيچيك از آن دو نباشد، بلكه مصلحتانديشى خودشان باشد،
حال يا مصلحتى واقعى و يا مصلحتى خيالى ، و نيز ممكن است اين نيز نباشد بلكه منشا
جعل اين احكام صرف هوى و هوس آنان بوده باشد، بطورى كه در پاسخ از آيه بگويند: نه
از طرف خدا اذنى براى ما رسيده و نه ما اين احكام را به خدا افتراء ميبنديم ، بلكه
دلمان خواسته چنين كنيم و كردهايم .
و از طرف ديگر از آيه شريفه و اينكه ترديد را بين اذن خدا و افتراء به خدا انداخته
استفاده مى شود كه در هر حكمى بايد خدا در ميان باشد، پس اين حكمى كه فعلا بين
مشركين رسم شده كه بعضى از حيوانات حرام و بعضى حلال شده لابد يك منشا خدايى داشته
در حالى كه چنين نيست ، يعنى در نظر ابتدايى ميتوان گفت كه اينطور نيست ، زيرا
بسيارى از سنتهاى داير در بين مردم هست كه طبيعت مجتمع و يا عادت قومى و يا عوامل
ديگر منشا آنها بوده .
و ليكن اين دو اشكال همه در نظر بدوى به ذهن مى رسد و اگر ما در كلام خداى تعالى
تدبر كنيم و بحثى عميق و ريشهاى بنمائيم ، خواهيم ديد كه از نظر قرآن كريم حكم مختص
به خداى تعالى است ، و احدى از خلق حق آن را ندارد كه به تشريع حكمى مبادرت جسته آن
را در ميان جامعه انسانى دائر و رسمى بسازد، قرآن كريم در اين باره فرموده :
(ان الحكم الا لله
).
و خداى تعالى خودش به علت اين انحصار اشاره نموده و فرموده :
(فاقم وجهك للدين حنيفا فطرة اللّه التى فطر الناس عليها لا تبديل لخلق
اللّه ذلك الدين القيم ).
حكم خدا منطبق بر فطرت ، هماهنگ با نظام خلقت و همسوى
حركت انسان به سوى
هدفكمالى او است
پس ، به حكم اين آيه ، حكم مخصوص خداى تعالى است و معناى اين انحصار اين است كه حكم
او معتمد بر خلقت و فطرت و منطبق بر آن است ، و با وضعى كه عالم هستى منطبق بر آن
است مخالفتى ندارد. و علت اين عدم مخالفت اين است كه خداى سبحان خلق را به عبث
نيافريده همچنانكه خودش فرموده : (افحسبتم
انما خلقناكم عبثا)، بلكه خلق را به خاطر
غرضهاى الهى و غايات و هدفهاى كمالى آفريده ، به اين منظور آفريده تا به فرمان فطرت
متوجه آن اغراض گردند، و بدان سو حركت كنند، و خلقت و فطرتشان را به اسباب و ادواتى
مناسب با اين حركت مجهز فرموده ، و از ميان راههائى كه منتهى به آن هدف مى شود راهى
را برايشان انتخاب كرد و به سوى آن هدايتشان نمود كه پيمودن آن برايشان ممكن و آسان
باشد به دو آيه زير توجه كنيد كه يكى مساءله هدايت را تذكر داده و ديگرى انتخاب راه
آسانتر را خاطر نشان ساخته و مى فرمايد: (اعطى
كل شى ء خلقه ثم هدى ) و نيز مى فرمايد:
(ثم السبيل يسره ).
بنابراين ، هستى هر موجود در آغاز خلقتش مناسب با آن هدف كمالى بوده كه برايش معين
و مهيا شده ، و نيز خلقتش مجهز به قوا و ادواتى است كه آن موجود با بكار بستن آن
قوا و ادوات ميتواند به آن هدفها برسد، و هيچ موجودى نمى تواند به كمالى كه برايش
مهيا شده برسد مگر از طريق صفات و اعمالى كه خودش بايد كسب كند. با در نظر گرفتن
اين معنا واجب مى شود كه دين - يعنى قوانين جارى در صفات و اعمال اكتسابى - موبمو
با نظام خلقت و فطرت منطبق باشد، چون تنها فطرت است كه هدفهاى خود را نه فراموش مى
كند و نه با هدفى ديگر اشتباه مى كند،
و به انجام هيچ كارى امر و از انجام هيچ عملى نهى نميكند مگر به خاطر آن قوا و
ادواتى كه به او داده شده و آن قوا و ادوات هم دعوت نميكند مگر به آن چيزى كه به
خاطر رسيدن به آن مجهز شده ، و آن عبارت است از هدف نهائى و كمال واقعى موجود.
از ميان همه موجودات انسان نيز همين وضع را دارد و از آن مستثناء نيست . از آنجا كه
مجهز به جهاز تغذيه و نكاح است ناچار حكم حقيقيش در دين فطرت اين است كه غذا بخورد
و ازدواج بكند، نه اينكه چون مرتاضان هند و رهبانان مسيحيت از آن پرهيز كند. و نيز
از آنجا كه طبع بشر اجتماعى زيستن و تعاون در زندگى است ، حكم حقيقيش اين است كه در
زندگى با ساير مردم شركت نموده ، از مجتمع مردم جدا نگردد و به وظائف اجتماعيش عمل
كند، و بر همين قياس ساير خصايص وجودى او اقتضاء احكامى متناسب با خود را دارد.
پس ، از ميان احكام و سنتها آن حكم و سنتى براى بشر متعين شده كه هستى عام عالمى به
آن دعوت مى كند، عالمى كه بشر جزئى حقير و ناچيز از آن است ، و جزئى است كه بر خلاف
ساير اجزاء مجهز به جهازى است كه او را به مرحله كمال وجودش سوق مى دهد. و بنابراين
، هستى عام عالمى كه اجزاء آن مرتبط و چون زنجير بهم پيوسته است ، و محل اراده خداى
تعالى است ، همو حامل شريعت فطرت انسانى و داعى به سوى دين حنيف الهى است .
پس ، دين حق عبارت است از (حكم خداى سبحان
كه غير از حكم او حكمى نيست ) و همين حكم
است كه منطبق بر خلقت الهى است ، و ماوراى حكم او هر حكمى باشد باطل است ، چون آدمى
را جز به سوى شقاوت و هلاكت نميكشاند، و جز به سوى عذاب سعير هدايت نميكند.
از همين جا است كه آن دو اشكال قبلى حل و گشوده مى شود، اشكال اول اين بود كه چرا
تقسيم رزق حلال و حرام را منحصر به دو قسم كرد، يكى
(حلال و حرام به اذن خدا( ((و ديگرى
(حلال و حرام بدون اذن او)، با
اينكه ممكن است بشر احكامى را به مقتضاى مصلحتى كه يا قطعى است و يا خيالى ، و يا
صرف هواى نفس است براى خود تشريع كند واصلا به خدا نسبت ندهد، نه به حق و نه به
افتراء؟ و اشكال دوم اين بود كه از اين انحصار به دست مى آيد كه حكم مختص به خداى
تعالى است ، در حالى كه مى بينيم بسيارى از سنتها در بين جوامع بشرى دائر است و
عادت قومى و عوامل ديگر منشا تشريع آن بوده است .
وجه اينكه گفتيم با بيان گذشته ما هر دو اشكال حل مى شود اين است كه وقتى ثابت شد
كه حكم مختص به خداى سبحان است قهرا تمامى احكام و قوانينى كه داير بين مردم است يا
در حقيقت حكم خداى تعالى و ماخوذ از ناحيه او به وسيله وحى و يا رسالت است ، و يا
حكمى است كه به خدا افتراء بستهاند، و شق سوم ندارد.
علاوه بر اين مشركين احكامى را كه بدعت نهاده و در بين خود باب كرده بودند به خداى
سبحان نسبت مى دادند و مى گفتند اين احكام احكام خدا است ، همچنانكه قرآن كريم به
اين معنا اشاره نموده و مى فرمايد: (و اذا
فعلوا فاحشة قالوا وجدنا عليها آباءنا و اللّه امرنا بها).
|
و ما ظن الذين يفترون على اللّه الكذب يوم القيمة ..
|
از آنجا كه پاسخ از استفهام سابق كه پرسيد: (اللّه
اذن لكم ام على اللّه تفترون )
از مورد كلام معلوم بود، و آن اين بود كه : نه ، خداى تعالى به آنان اذن نداده بلكه
به خدا افتراء بستهاند، اينك در آيه مورد بحث و خامت عاقبت امر اين پاسخ را بيان مى
كند، مى فرمايد: افتراء بستن به خداى تعالى به حكم بداهت عقلى از گناهان بزرگ است ،
و قهرا اثر بدى خواهد داشت . و يا از باب تهديد مى فرمايد:
(اينها كه بر خداى تعالى افتراء ميبندند فكر ميكنند چه وضعى در قيامت
دارند)؟
و اما جمله (ان اللّه لذو فضل على الناس و
لكن اكثرهم لا يشكرون )، شكايت و عتابى
است كه بوسيله آن اشاره شده به عادت نكوهيده مردم ، كه بيشترشان نعمتهاى الهى را
كفران مى كنند، و در مقابل عطيه و نعمتى كه او به آنان ارزانى داشته شكر نميگزارند.
و منظور از (فضل
) در اين جمله همان عطيه الهى است ، چون گفتگو درباره رزقى بود كه خدا
براى بشر نازل كرده و رزق هم فضل است ، و اينكه مردمى پاره اى از عطاياى خداى تعالى
را بر خود حرام كرده اند، كفران آن نعمت و بجا نياوردن شكر آن است .
| 
