با خصوصيات سوره صف آشنا شويم

سوره صف (كه گاهى به آن سوره (حواريين) و سوره عيسى نيز گفته مي شود) شصت و يكمين سوره قرآن و شماره آيه هاي آن به اتفاق مفسران چهارده تاست.(1).
در مورد اين كه آيا اين سوره مدنى است يا مكى، بهتر است در ابتدا توضيحى در مورد اصطلاح مكي و مدني بدهيم:.
اصطلاحاً آيات و سوره هايى كه پيش از هجرت نازل شده اند (مكى) ناميده مى شوند، ولي به آيه يا سوره اي كه پس از مهاجرت نازل شده باشد (مدنى) مي گويند.(2).
براى شناسايى مشخصات سوره از نظر مكى و مدنى، راه روشن و درست، مراجعه به مضامين سوره است. اگر از اين راه نتوانستيم مدني و يا مكي بودن آن را به دست آوريم، بايد از نقل محدثان واتفاق و شهرت در ميان مفسران كمك بگيريم.
مضامين اين سوره بر مدنى بودن آن گواهى مى دهد، علاوه بر اين كه مدني بودن آن مورد اتفاق مفسران است.
توضيح اين كه، غالباً مشركان بت پرست، طرف سخن در محيط مكه بودند، از اين نظر، نوع آيات مكي بر محور توحيد و معاد و نقل قصص و سرگذشت عبرت انگيز و آموزنده اقوام و ملل پيشين و معارف عقلي دور مي زند. براي چنين گروه كه هنوز اساس آيين اسلام را نپذيرفته اند بحث درباره جهاد در راه خدا و گواهى دادن انجيل و تورات برنبوت پيامبر اسلام و احكام نماز و روزه و...، مطابق اصول بلاغت نيست.
ولى در مدينه، مسلمانان واقليت هايى از يهود و نصارا مخاطب بوده اند و در هر لحظه، مركز اسلام از طرف مهاجمان در آستانه خطر قرار مي گرفت و مسلمانان اصول دين و معارف حقه اسلامي را از جان و دل پذيرفته بودند، از اين جهت، وقت آن رسيده بود كه دستورهاي لازم درباره جهاد به آنها داده شود و اصول اخلاقى و اجتماعى و احكام عملى اسلام را از پيشواى اعظم خود فرا گيرند.
بنابراين، از مطالعه مضامين سوره مى توان تشخيص داد كه ظرف نزول سوره چه زمانى بوده است. اينك رؤوس مطالب اين سوره بعد از مسأله تسبيح به قرار زير است:.
1 . گفتار بايد با كردار توأم باشد، در غير اين صورت گناه بزرگى شمرده خواهد شد؛.
2 . افراد با ايمان بايد براى جهاد فى سبيل اللّه بسيج شوند؛.
3 . موسى از قوم خود شكايت مى كند؛.
4 . حضرت مسيح (ع) از بعثت پيامبر اسلام با ذكر نام وى خبر مى دهد؛.
5 . گروهى كه مى خواهند نور خدا را خاموش سازند موفق به اين كار نمى شوند؛.
6 . گروه با ايمان بايد مانند حواريون مسيح، جان باز و فداكار باشند.
دقت در مضامين اين مطالب، گواهى مى دهد كه اين سوره پس از مهاجرت پيامبر (ص) به مدينه (درآن زمان كه مسيحيان شبه جزيره با پيامبر اسلام در حال تماس بودند) نازل شده و هرگز محيط مكه با طرح بسياري از اين مطالب سازگار نبوده است.