كلمه استجيبوا، كه در آيه آمده، حاكى از اراده و اختيار اجابت كننده است. يعنى انسان مى‏تواند به دعوت خدا و رسول پاسخ مثبت دهد، ايمان بياورد، و به حيات انسانى زنده شود و مى‏تواند از قبول دعوت خدا و رسول سرباز زند، در كفر باقى بماند، و به حيات انسانى نايل نشود.

آزادى انسان، براى قبول يا رد تعاليم الهى، در قرآن شريف مكرر خاطرنشان گرديده است.

و قال الحق من ربكم فمن شاء فليومن و من شاء فليكفر(81)

بگو: دين من همان است كه از خداوند رسيده، پس هر كه مى‏خواهد ايمان بياورد و هر كه مى‏خواهد كافر شود.

ان هو الا ذكر للعالمين. لمن شاء منكم ان يستقيم.(82)

اين قرآن، براى عالميان، جز وسيله آگاهى و ياد آورى نيست. اما كسانى از آن بهره‏مند مى‏شوند كه خود طالب سعادت باشند و بخواهند به صراط مستقيم گرايش يابند.

انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا(83)

ما انسان را به راه كمال و سعادتش هدايت نموديم. او است كه مى‏تواند نعمت هدايت را شكر گويد يا كفران نمايد.

از آن چه مذكور افتاد، اين نتيجه به دست آمد كه اگر خطيب بخواهد براى بحث، پيرامون آيه مذكور، مقدمه‏اى را با كيفيتى صحيح و محتوايى متناسب بيان نمايد، بايد انسانيت و حيات انسانى را ماده سخن قرار دهد و آن را از حيات حيوانى تفكيك نمايد و به سجاياى انسانى متخلق گرديدن، غير از اين است كه آدمى به صورت انسان باشد.

اگر به فرض، سخنران بخواهد مسئله دعوت خدا و رسول را، كه در آيه آمده، مقدمه بحث قرار دهد و پيرامون چگونگى دعوت بارى تعالى و رسولش با شنوندگان سخن بگويد، نه مى‏توان از نظر فنى آن را مقدمه‏اى با كيفيتى صحيح به حساب آورد و نه در فهم آيه، براى مستمعين، روشنگر مطلب و راه گشا به سوى هدف خواهد بود.

كميت مقدمه‏

به موازات رعايت كيفيت مقدمه و چگونگى آن، لازم است كميت مقدمه نيز مورد كمال توجه خطيب باشد و مراقبت نمايد از حدى كه متناسب است، تجاوز نكند و به زياده‏روى گرايش نيابد، زيرا هدف اصلى سخنران، بيان موضوع مورد بحث است و نقش مقدمه، نزديك نمودن اذهان به هدف است. پس، مقدمه فرع است و ذى‏المقدمه اصل. سخنران بايد مواظبت كند كه مقدمه را به درازا نكشاند و كارى نكند كه بر اثر طول كلام، قسمت اعظم وقت مجلس را مقدمه اشغال كند و در نظر شنوندگان طورى وانمود شود كه سخنران، ذى‏المقدمه را بى‏ارزش تلقى نموده يا آن را از ياد برده است.

آيه‏اى كه در مورد كيفيت مقدمه ذكر شد، ممكن است در مورد كميت مقدمه نيز مورد استفاده قرار گيرد. مطلب آيه اين است كه حيات انسانى انسان، در اختيار انسان‏هاست و براى دست يافتن به آن، بايد دعوت خدا و رسول را اجابت نمود. اما حيات حيوانى حيوان، در اختيار حيوان نيست، بلكه اين چنين آفريده شده و با سرشتش آميخته است.

براى آن كه شنوندگان مطلب مقدمه را بهتر درك كنند و اذهانشان براى فراگرفتن موضوع بحث مهيا گردد، خطيب مى‏تواند يكى دو مثال از حيوان بياورد. مثلاً بگويد گرگ درنده آفريده شده است و مار گزنده. نه گرگ مى‏تواند آفرينش خود را تغيير دهد و درندگى را از خويش زايل سازد و نه مار قادر است خلقت خود را تعويض كند و خوى گزندگى را از خود بگرداند.

اما انسان به اين تحول و تغيير قادر است. اگر پيرو و هوى و شهوات نفسانى خويش گردد ممكن است طبعش از گرگ درنده‏تر شود زبانش از مار گزنده‏تر، و اگر دعوت خدا و رسول را اجابت نمايد، به حيات انسانى زنده مى‏شود و به سجاياى انسانى متخلق مى‏گردد.

اگر سخنران، در ذكر مثال، به گرگ و مار اكتفا كند و با مختصر توضيحى از آن بگذرد و وارد بحث اصلى شود، كميت مقدمه را رعايت نموده و راه فراگيرى موضوع بحث را به روى مستمعين گشوده است. اما اگر در مقام مثال، از حيوانات متعدد نام ببرد، يا درباره گرگ و مار بيش از حد سخن بگويد، رعايت كميت مقدمه را ننموده و از بلاغت خارج شده است.

خطيب در سخن مبسوط خود بايد به مستمعين بفهماند كه اجابت دعوت خدا و رسول از اين جهت انسان را به حيات انسانى زنده مى‏كند كه تعاليم الهى، خصايص انسانيت را از قوه به فعليت در مى‏آورد، معرفت فطرى را احيا مى‏كند و انسان را با ايمان مى‏سازد. عقل را به كار مى‏گيرد و آدمى را به تعقل وامى‏دارد. وجدان اخلاقى را زنده مى‏كند و مردم را به سجاياى انسانى متخلق مى‏سازد. تملايلات عالى انسانى را شكوفا مى‏كند و آدمى را به راه دگردوستى و تعاون سوق مى‏دهد و حيات انسانى، به كار افتادن مزايا و خصايص انسانى است در وجود آدمى، و اين محتواى دعوت خدا و پيامبر است.

6: سخنورى و زاويه

مالك ان لم يكن لك كنت له فلاتبق عليه فانه كنت لا يبقى عليك و كله قبل ان يا كلك.

امام حسين (عليه السلام)

روزنامه نگارى كه در خارج تحصيل كرده بود، مى‏گفت: روزى استاد سر كلاس آمد و از دانشجويان پرسيد: خبر چيست؟ خبرى كه جالب باشد و توجه خوانندگان را به خود معطوف دارد.

دانشجويان گفتند: خبر، نقل وقايع و رويدادهاى مهم يا بالنسبه مهم است. مثلاً، فوران آتشفشان در فلان نقطه و جارى شدن مواد مذاب، كه بر اثر آن، چند روستا از ميان رفت و چند نفر كشته و مجروح به جاى گذارد يا خبر سقوط طياره يا تصادف دو قطار با هم و عدد كشته‏ها و مجروحين يا خبر آمدن سيل و از ميان رفتن مزارع و باغات و تعدادى كشته و مجروح و از اين قبيل.

استاد گفت: اينها وقايع و رويدادهاى عادى است كه همه روزه، بيش و كم، در جهان به وقوع مى‏پيوندد و همواره مردم با آن‏ها مواجه‏اند. خبر جالب توجه آن است كه داراى زاويه منحرف و خلاف عادى باشد.

اگر بگويند امروز در فلان رهگذر، سگى پاى جوان چهارده ساله‏اى را گزيد و از جاى دندان سگ خون جارى شد، جوان فرياد مى‏زد و مى‏رفت، اين خبر جالب نيست، زيرا معمولاً سگ پاى انسان را مى‏گزد. خبر جالب آن است كه كه بگويند: امروز در فلان رهگذر، جوان چهارده ساله‏اى پاى سگى را گاز گرفت از جاى دندان جوان خون جارى شد و سگ فرياد مى‏زد و از آن رهگذر دور مى‏شد.

خطابه و زاويه منحرف

خطيب اسلامى، اگر بخواهد از اين روش بسيار مؤثر استفاده كند و سخن آموزنده مفيد خود را در قالبى بريزد كه داراى زاويه انحرافى باشد، مى‏تواند درباره بعضى از روايات دقت كند و آن‏ها را سرمشق خويش قرار دهد، و به گونه‏اى سخن را القا نمايد كه در آغاز به نظر غير قابل قبول آيد، و پس از آن كه توضيح داده شد، مطلب روشن شود. اين قسم سخن در اعمال فكر مستمعين اثر مى‏گذارد و گفته خطيب را از ياد نمى‏برند.

قال رسول الله صلى الله عليه و آله ايكم مال وارثه احب اليه من ماله؟ قالوا ما فينا احد يحب ذالك يا نبى الله قال بل كلكم يحب ذالك ثم قال يقول يابن آدم مالى مالى و هل لك من مالك الا مااكلت فافنيت اولبست فابليت او تصدقت فابقيت و ما عدا ذالك فهو مال الوارث.(84)

روزى رسول اكرم صلى الله عليه و آله به حضار محضر خود فرمود: كدام يك از شما مال وارث خود را بيش از مال خود دوست دارد؟ همه جواب دادند: اى نبى خدا بين ما چنين دوستدارى نيست. حضرت فرمود: تمام شما چنين هستند و مال وارث را بيش از مال خود دوست داريد. سپس حضرت توضيح داد كه صاحب مال خطاب مى‏كند اى فرزند آدم، مال من، مال من. آيا مال تو غير آن چيزهايى است كه خوردى و فانى كردى يا پوشيدى و پوشاندى يا صدقه دادى و ابقا نمودى و هر چه غير اين‏ها است، مال وارث است.

رسول گرامى سوالى را بين حضار طرح نمود كه جواب آن به قدرى خلاف انتظار و انحرافى بود كه احدى متوجه آن نشد.

پس از توضيح آن حضرت، دريافتند كه چگونه مال وارث را بيش از مال خود دوست دارند. اين سخن، با زاويه انحرافى‏اش، واقعيت ناشناخته‏اى را بر مردم روشن ساخت، پرده ابهامى را از پيش روى آنان بالا زد، وشنوندگان را به خود آورد تا هر چه زودتر با مالى كه در اختيار دارند، براى فرداى خود زاد و توشه‏اى تهيه كنند.

پيامبر اكرم مى‏توانست مطلب مورد نظر خود را به طور عادى و بدون زاويه انحرافى بيان كند. مثلاً بفرمايد: پيش از آن كه بميريد و اموالتان به وارث منتقل گردد، به نفع خود قدمى بر داريد.

ولى اين بيان ساده و عادى، به قدر آن پرسش و پاسخ، در ضمير مردم اثر نمى‏گذارد.

عن الحسين بن على عليها السلام قال مالك ان لم يكن لك كنت له فلا تبق عليه فانه لا يبقى عليك و كله قبل ان يا كلك.(85)

حضرت حسين بن على (عليه السلام) فرموده است: اموالت، اگر براى تو نباشد، تو براى آن خواهى بود. ثروتت را باقى مگذار و در راه رضاى خدا صرف كن، كه اگر آن را باقى گذارى، ثروت تو را باقى نمى‏گذارند. اموالت را بخور، پيش از آن كه اموال، تو را بخورد.

زاويه انحرافى اين روايت، براى شنوندگان، شگفت آورتر از روايت رسول اكرم است. مستمع، با شنيدن اين حديث، به فكر فرو مى‏رود و با خود مى‏گويد: من مالك مالم، چطور ممكن است مملوك اموالم شوم؟ من مى‏توانم مالم را باقى نگذارم و از ميان ببرم، چطور ممكن است مال، مرا باقى نگذارد و از ميانم بردارد؟

من مى‏توانم مال را بخورم و طعمه خود سازم، مال چگونه مى‏تواند مرا بخورد و طعمه خويشتن نمايد؟

اگر خطيب نيرومند و توانا باشد، مى‏تواند بعد مادى ثروتمند را از بعد معنوى‏اش تفكيك نمايد، و به تمام سوالاتش پاسخ گويد، و در توضيح حديث به او بفهماند اگر مال را از ديدگاه زندگى بنگرى و آن را وسيله رفع نيازهاى حياتى بدانى و در جاى خود صرف كنى، تو مالك مالى، ولى اگر به ثروت دل بسته‏اى، حب مال در اعماق وجودت نفوذ نموده، به بيمارى حرص مبتلا شده‏اى، و در زندگى جز افزايش دارايى هدفى ندارى، تو مملوك مالى.

اگر بتوانى در مواقع لازم، از مال دل برگيرى و آن را در مجارى واجب و مستحب صرف نمايى، تو آن را باقى نمى‏گذارى، ولى اگر حقوق خدا و خلق را نپردازى و از تكاليف دينى و انسانى خود در زمينه مال سرباز زنى، مال تو را باقى نمى‏گذارد و سرانجام نابودت مى‏كند و حيات معنوى تو را كه اساس انسانيت است، از ميان مى‏برد.

اگر مال را به گونه‏اى صحيح و مشروع صرف نمايى، خودت استفاده كنى، رفاه خانواده‏ات را تأمين نمايى، به ارحام فقيرت برسى، و مستمندان را مورد حمايت قرار دهى، تو مال را خورده‏اى، ولى اگر به وظيفه عمل نكنى، بر خود و خانواده‏ات سخت بگيرى، ارحام فقير و مستمندان را از ياد ببرى و همواره در فكر ثروت اندوزى باشى، مال تو را خورده است.

دعوت به شرك

در روزگار گذشته، مردى عالم و بزرگوار مى‏زيست، به نام شيخ جعفر شوشترى. او از عباد و زهاد عصر خويش بود. در يكى از سال‏ها، چند روز قبل از ماه رمضان، به تهران آمد. مردم از ورودش مطلع شدند. به زيارتش رفتند و از وى درخواست نمودند كه ماه رمضان را در تهران بماند، منبر برود، و جامعه را از بيانات سومند خويش بهره‏مند سازد. او دعوت را پذيرفت و در تهران ماند.

ماه رمضان فرا رسيد. در يكى از مساجد بزرگ تهران، منبر را آغاز نمود. همه روز، جمع كثيرى براى استماع سخنانش حضور مى‏يافتند. پس از گذشت نيمى از رمضان، روزى در منبر گفت: مردم را خبر كنيد فردا بيايند تا مطلب مهمى را بگويم. فرداى آن روز جمعيت بيشتر آمد. منبر رفت و گفت مطلب مهم اين است كه همه پيامبران الهى، مردم را به توحيد دعوت نمودند و من مى‏خواهم آنان را به شرك دعوت كنم. فردا بياييد تا مطلب خود را شرح دهم.

اين سخن موجب شگفتى همه گرديد. به يكديگر نگاه مى‏كردند كه شيخ فردا چه خواهد گفت. فردا، جمعيت فوق العاده گرد آمدند. شيخ منبر رفت و گفت تمام فرستادگان خدا مردم را به توحيد و اطاعت دعوت نمودند و گفتند: در تمام اعمال و اقوال خود، مطيع بى‏قيد و شرط خدا باشيد. بدبختانه ما امروز از مسير حق منحرف شده‏ايم و اطاعت از هوى را جايگزين اطاعت خدا نموده‏ايم. مى‏خواهم بگويم بياييد از امروز مشرك شويم. يعنى همان طور كه در مواقعى از دستورهاى خدا تخلف مى‏نماييم و از هوى اطاعت نماييم. شايد اين شرك موجب نجات ما شود و قسمت اطاعت از خدا، اطاعت‏هاى از هوى را جبران نمايد. پروردگار بزرگ و مهربان ما را بيامرزد و مشمول عفو و اغماضمان قرار دهد.

سخن شيخ، با زوايه انحرافى شرك، در مردم اثر عميق گذارد. با چشم اشك آلود به هم مى‏نگريستند و با احساس شرمسارى، در پيشگاه الهى، گفته هاى خطيب را استماع مى‏نمودند. مجلس پايان پذيرفت، اما تا مدتى بعضى از شنوندگان وقتى با يكديگر مواجه مى‏شدند، جمله شيخ را تكرار مى‏كردند: بياييد از امروز مشرك شويم.