10. خوارج در نهج البلاغه

يكى از منابع بسيار مطمئن و بى‏نظير در جهت شناخت درست خوارج و آشنايى با چگونگى پيدايش و نشو و نماى آنها و آرمانها و انديشه‏ها و روحيات ويژه و سخت گيريها و لجبازيهاى آنها، نهج البلاغه است.

سخنان اميرالمؤمنين(ع) درباره خوارج كه به صورت گسترده‏اى در نهج البلاغه آمده است، روشنگر ماهيت اصلى اين گروه متعصب و نادان و منعكس كننده انحرافات و كج رويها و سياست بازيها و فريبكاريهاى سران آنهاست.

در بحثهاى گذشته به مناسبتهاى مختلفى فرازهايى از سخنان امام را نقل كرده‏ايم، اكنون بر سر آنيم كه سخنان امام را درباره خوارج در اين فصل يكجا بياوريم كه به عنوان اسناد تاريخى مهم و دست اول فرا روى خوانندگان قرار گيرد تا بيش از پيش با ماهيت و افكار و عملكرد گروه خوارج آشنا شوند و با رنجها و درد دلهاى امام نيز هم.

1. داستان حكميت

مهمترين بهانه خوارج در جدايى آنها از اميرالمؤمنين(ع) پذيرفتن حكميت از جانب آن حضرت در جنگ صفين بود، در حالى كه آنها خود امام را مجبور به پذيرش حكميت كردند. امام درباره اصل حكميت و مشروعيت آن مطالبى ايراد فرموده است كه قسمتهايى از آن را ملاحظه مى‏كنيد:

انّا لم نحكّم الرجال و انما حكّمنا القرآن و هذا القرآن انما هو خط مستور بين الدفتين لاينطق بلسان و لابدله من ترجمان و انما ينطق عنه الرجال و لمّا دعانا القوم الى ان نحكّم بيننا القرآن لم نكن الفريق المتولى عن كتاب اللّه‏ و قد قال اللّه‏ سبجانه: فان تنازعتم فى شئ فردّوه الى اللّه‏ و الرسول فردّه الى اللّه‏ ان نحكم بكتابه و رده الى الرسول ان ناخذ بسنته فاذا حكم بالصدق فى كتاب اللّه‏ فنحن احق الناس و ان حكم بسنة رسول اللّه‏(ص) فنحن احق الناس و اودلادهم به و اما قولكم لِمَ جعلت بينك و بينهم اجلا فى التحكيم فانما فعلت ذلك ليتبين الجاهل و يتثبت العالم و لعل اللّه‏ ان يصلح فى هذه الهدنة امر هذه الامة و لاتؤخذ باكظامها فتجعل عن تبين الحق و تنقادلاول الغى ان افضل الناس عنداللّه‏ من كان العمل بالحق احب اليه و ان نقصه و كرثه من الباطل و ان جرّ اليه فائدة و زاده.(1)

ما اشخاص را حكم قرار نداديم، تنها قرآن را به حكميت پذيرفتيم. ولى اين قرآن فقط خطوطى است پنهان در ميان جلد. با زبان سخن نمى‏گويد و نيازمند به ترجمان است و تنها انسانها مى‏توانند از آن سخن بگويند. هنگامى كه آن قوم ما را دعوت كردند كه قرآن ميان ما حكومت كند، ما كسانى نبوديم كه به كتاب خدا پشت كنيم. در حالى كه خداوند فرموده است اگر در چيزى اختلاف كرديد آن را به خدا و رسول او واگذاريد. ارجاع دادن اختلاف به خدا اين است كه كتابش را حاكم سازيم و ارجاع اختلاف به پيامبر اين است كه سنّت او را اخذ كنيم. هرگاه به راستى كتاب خدا داور قرار بگيرد ما سزاوارترين مردم به آن هستيم و اگر سنّت پيامبر حكم باشد باز ما سزاوارترين و برترين آنها هستيم. اينكه مى‏گوييد چرا ميان خود و آنها مدتى را قرار داده‏اى اين كار تنها براى آن بود كه بى‏خبران به جستجوى حقيقت بپردازند و آگاهان در آگاهى خود تثبيت شوند، شايد خداوند در اين فاصله كار اين امت را اصلاح كند و راه تحقيق به روى آنها بسته نشود. تا در جستجو عجله نكنند و تسليم نخستين گمراهى نشوند. همانا گرامى‏ترين مردم نزد خدا كسى است كه عمل به حق نزد او محبوب‏تر از باطل باشد، هر چند از منافع او كاسته شود و باطل براى او منفعت و افزونى داشته باشد.

فاجمع راى ملئكم على ان اختاروا رجلين فاخذنا عليهما ان يجمعها عند القرآن و لايجاوزاه و تكون السنتها معه و قلوبهما تبعه فتاها عنه و تركا الحق و هما يبصرانه و كان الجور هواهما و الاعوجاج رايهما و قد سبق استثنائنا عليهما فى الحكم بالعدل و العمل بالحق سوء رايهما و جور حكمهما و الثقة فى ايدينا لانفسنا حين خالفا سبيل الحق و اييا بما لايعرف من معكوس الحكم.(2)

نظر شماها بر اين قرار گرفته كه دو تن را انتخاب كنيد و ما از آن دو نفر پيمان گرفتيم كه در برابر قرآن خاضع باشند و از آن تجاوز نكنند، زبان آنها با قرآن و دلهايشان پيرو آن باشد. اما آنها از قرآن روى برتافتند و با اينكه آشكارا حق را مى‏ديدند آن را ترك كردند. خواسته آنها جور و ستم بود و رأيشان كج، اما پيش از اين سوءنظر و حكم ظالمانه با آنها شرط كرده بوديم كه به عدل حكم كنند و به حق عمل نمايند. هنگامى كه آنها با رأى حق مخالفت كردند و حكمى برعكس صادر نمودند حجت در دست ما و براى ما بود.

الا و ان القوم اختاروا لأنفسهم اقرب القوم مما يجبون و انكم اخترتم لانفسكم اقرب القوم مما تكرهون و انما عهدكم بعبداللّه‏بن قيس بالامس يقول انها فتنة فقطعوا اوتاركم و شيموا سيوفكم فان كان صادقا فقد اخطاء بمسيره غير مستكره و ان كان كاذبا فقد لزمته التهمة فادفعوا فى صدر عمروبن العاص بعبداللّه‏بن العباس و خذوا مهل الايام و حوطوا قواصى الاسلام.(3)

آگاه باشيد كه اهل شام براى خود نزديكترين شخصى را كه دوست داشتند به حكميت انتخاب كردند و شما براى خود نزديكترين شخصى را كه از او بدتان مى‏آيد برگزيديد. شما با عبداللّه‏بن قيس (ابوموسى) روبرو هستيد كه تا ديروز مى‏گفت جنگ فتنه است، بند كمانها را قطع كنيد و شمشيرها را در نيام قرار دهيد. او اگر در اين سخن راستگو است پس اينكه بدون اجبار حضور پيدا كرده خطاكار است، و اگر دروغ مى‏گفت پس متهم است. بنابراين به وسيله ابن‏عباس سينه عمروعاص را دفع كنيد و از مهلت روزگار بهره برگيريد و مرزهاى اسلام را در اختيار داشته باشيد.

فانما حكم الحكمان ليحييا ما احيا القرآن و يميتا ما امات القرآن و احيائه الاجتماع عليه و امانته الافتراق عنه فان جرنا القرآن اليهم اتبعناهم و ان جرهم الينا اتبعونا فلم آت لاابا لكم بجرا و لاختلتكم عن امركم و لالبسته عليكم...(4)

اگر آن دو نفر به حكميت انتخاب شدند براى اين بود كه آنچه را قرآن زنده كرده، زنده كنند و آنچه را قرآن از بين برده از بين ببرند. احياى قرآن اين است كه بر آن اجتماع كنند و ميراندن آن پراكندگى است. پس اگر قرآن ما را به سوى آنها بكشاند از آنان تبعيت كنيم و اگر آنها را به سوى ما بكشاند از ما تبعيت كنند. اى بى‏ريشه‏ها! شرّى به راه نينداخته و شما را از واقعيت امر فريب نداده و چيزى را بر شما مشتبه نكرده‏ام...

2. نامه به ابوموسى

پس از اعلام رأى حكمين و توطئه عمروعاص و حماقت ابوموسى اشعرى، امام نامه‏اى به ابوموسى نوشت و ضمن آن فرمود:

وليس رجل فاعلم احرص على جماعة امة محمد(ص) و الفتها منى ابتغى بذلك حسن الثواب و كرم الماب و سافى بالذى و أيت على نفسى و ان تغيرت عن صالح ما فارقتنى عليه فان الشقى من حرم نفع ما اوتى من العقل و التجربه....(5)

بدان كه هيچ كس نسبت به وحدت و الفت امت محمد(ص) از من حريص‏تر نيست. من در اين كار پاداش نيك و عاقبتى شايسته را طلب مى‏كنم و به آنچه تعهد كرده‏ام وفادارم، هر چند كه تو آن شايستگى را كه موقع جدا شدن از من داشتى از دست دادى. بدبخت كسى است كه از سود عقل و تجربه‏اى كه به او داده شده محروم ماند...

3. احتجاجات امام با خوارج

پس از جدايى گروه خوارج از سپاه امام، آن حضرت به لشكرگاه آنها رفت و خطاب به آنها فرمود: آيا همه شما در صفين همراه ما بوديد؟ گفتند: بعضى از ما حاضر بوديم و بعضى حاضر نبوديم. فرمود: پس به دو گروه تقسيم شويد: كسانى كه در صفين حاضر بودند يك گروه و آنها كه حاضر نبودند يك گروه بشوند. حتى هر يك از دو گروه را سخنى متناسب با آن بگويم...

سپس آن حضرت به طور مشروع و مفصل با آنها صحبت كرد، از جمله در مقام احتجاج با آنها فرمود:

الم تقولوا عند رفعهم المصاحف حيلة و غيلة و مكرا و خديعة، اخواننا و اهل دعوتنا، استقالوا و استراحوا الى كتاب‏اللّه‏ سبحانه فالراى القبول منهم و التنفيس عنهم فقلت لكم هذا امر ظاهره ايمان و باطنه عدوان و اوله رحمة و آخره ندامة، فاقيموا على شانكم و الزموا طريقتكم و عضوا على الجهد بنواجذكم و لاتلتفتوا الى ناعق نعق ان اجيب اضل و ان ترك ذل و قد كانت هذه الفعلة و قد رايتكم اعطيتموها...(6)

مگر آن وقت كه از روى حيله و مكر و خدعه و فريب قرآنها را بر سر نيزه بلند كردند نگفتيد كه برادران ما و اهل دين ما هستند، از ما مى‏خواهند از آنان بگذريم و به حكومت قرآن راضى شده‏اند نظر ما اين است كه آنها را بپذيريم و رهايشان سازيم؟ پس من به شما گفتم اين كارى است كه ظاهر آن ايمان و باطن آن دشمنى است، اول آن رحمت و آخر آن پشيمانى است، پس به همين حال باشيد و به راهتان ادامه دهيد و در جهاد دندانها را روى هم بفشريد و به هر صدايى بى‏اعتنا باشيد، زيرا اين صدايى است كه اگر به آن پاسخ دهيد گمراه مى‏كند و اگر تركش كنيد ذليل مى‏شود. اما شما آن كار را كرديد و ديديم كه خواسته آنها را عملى ساختيد...

امام در پاسخ يكى از خوارج سخنانى فرمود، از جمله گفت:

ان الشيطان يسنى لكم طرقه و يريدان بحل دينكم عقدة عقدة و يعطيكم بالجماعة الفرقة و بالفرقة الفتنة فاصدفوا عن نزعاته و نفثاته واقلبوا النصيحة ممن اهداها اليكم و اعقلوها عفى انفسكم.(7)

همانا شيطان راههاى خود را به ما نشان مى‏دهد و مى‏خواهد دين شما را گره به گره باز كند و به جاى اتحاد شما را متفرق سازد و با تفرقه ميان شما فتنه برپا كند. پس از وسوسه‏ها و فريبهاى او روى بگردانيد و از كسى كه نصيحت را به شما هديه مى‏كند بپذيريد و آن را در نفس خود جاى دهيد.

براى محاجه و مناظره با خوارج يك بار نيز عبداللّه‏بن عباس از طرف امام مأموريت يافت كه پيش آنها برود. هنگام عزيمت ابن‏عباس به سوى خوارج امام به وى فرمود:

لاتخاصمهم بالقرآن فان القرآن حمال ذووجوه تقول و يقولون ولكن حاججهم بالسنة فانهم لايجدون عنها محيصا.(8)

با آيات قرآنى با آنها محاجه نكن، زيرا قرآن تاب معانى مختلف و تفسيرها و وجوه گوناگون را دارد، تو چيزى مى‏گويى و آنها چيزى مى‏گويند. لكن با سنّت پيامبر با آنها بحث كن كه در برابر آن جاى فرار ندارد.

4. بيان انحرافات خوارج

در مورد اين انحراف بزرگ خوارج كه مى‏گفتند مرتكب گناه كبيره كافر است امام فرمود:

فان ابيتم الاّ ان تزعموا انى اخطات و ظللت فلم تظلون عامة امة محمّد صلّى اللّه‏ عليه و آله بضلال و تاخذونهم بخطئى و تكفرونهم بذنوبى. سيوفكم على عواتقكم تضعونها مواضع البرء و السقم و تخلصون من اذنب بمن لم يذنب و قد علمتم ان رسول اللّه‏ صلّى اللّه‏ عليه و آله رجم الزانى المحصن ثم صلّى عليه ثمّ ورثه اهله و قتل القاتل و ورث مبرائه اهله و قطع السارق و جلد الزانى غير المحصن ثم قسم عليهما من الفى‏ء و نكحا المسلمات فاخذهم رسول اللّه‏ بذنوبهم و اقام و حقّ اللّه‏ يهم و لم يمعهم سهمهم من الاسلام و لم يخرج اسمائهم من بين اهله....(9)

اگر در اين پندار خود اصرار داريد كه م خطا كرده و گمراه شده‏ام پس چرا به گمراهى من همه امّت محمّد صلّى اللّه‏ عليه و آله را گمراه مى‏دانيد و به خطاى من آنها را مورد مؤاخذه قرار مى‏دهيد و به گناهان من آنها را تكفير مى‏كنيد؟ شما شمشيرهاى خود را به دوش گرفته‏ايد و از آن در جاى سالم و ناسالم استفاده مى‏كنيد و گناهكار را با بيگناه درهم مى‏آميزيد، در حالى كه مى‏دانيد پيامبر صلّى اللّه‏ عليه و آله زاكار همسردار را سنگسار مى‏كرد اما پس از آن بر جنازه وى نماز مى‏خواند و ارث او را ميان خانواده‏اش تقسيم مى‏نمود، قاتل را مى‏كشت ولى ميراث او را به خانواده‏اش مى‏داد، دست دزد را مى‏بريد و زناكار بدون همسر را تازانه مى‏زد ولى سهم آنها را از غنائم مى‏داد و آنان را با زنان مسلمان ازدواج مى‏كردند. بنابراين، پيامبر صلّى اللّه‏ عليه و آله آنها را به سبب گناهانشان كيفر مى‏داد و حق خدا را درباره آنها اجرا مى‏كرد اما، در عين حال، سهم آنها را از اسلام منع نمى‏نمود و نامهاى آنان را از دفتر مسلمانان خارج نمى‏ساخت...

خوارج همواره اين اشعار را تكرار مى‏كردند كه «لاحكم الاّللّه‏». امام درباره شعار به ظاهر فريبنده خوارج كه از آن يك معناى انحرافى را اراده كرده بودند فرمود:

كلمة حق يراد بها الباطل نعم انه لاحكم الاللّه‏ ولكن هؤلا يقولون لا امرة الاللّه‏ و انه لابد للناس من امير برّ اوفاجر يعمل فى امرته المؤمن و يستمتع فيها الكافر و يبلغ اللّه‏ فيها الاجل...(10)

سخن حقى است كه از آن اراده باطل شد. آرى، درست است كه حكمى جز حكم خدا نيست ولى اين گروه مى‏گويند زمامدارى جز خدا نيست. در جالى كه مردم به هر حال به يك زمامدار نياز دارند، خواه نيكوكار باشد يا بدكار، تا مؤمنان در سايه آن حكومت، به كار خويش مشغول شود و كافران نيز بهره‏مند گردند و خداوند آن حكومت را به پايان خود برساند.

امام درباره جمعى از سپاه كوفه كه به خوارج پيوسته بودند سخنانى ايراد كرد از جمله فرمود:

ان الشيطان اليوم قد استفلهم و هو غدا متبرى منهم و متخل عنهم فحسبهم بخروجهم من الهدى و ارتكاسهم فى الضلال و العمى و صدهم عن الحق و جماحهم فى التيه.(11)

شيطان امروز از آنها درخواست تفرقه كرد، اما فردا از آنها بيزارى خواهد جست و از آنها كناره‏گيرى خواهد كرد. آنها را همين بس كه از طريق هدايت خارج شدند و به گمراهى و كورى رسيدند. آنها راه حق را سد كردند و در وادى حيرت فروماندند.

5. درد دلها و شكوه‏هاى امام

يكى از ياران امام، پس از «ليلة الهرير» در مقام اعتراض به آن حضرت گفت: ما را از حكميت نهى كردى و سپس به آن فرمان دادى. نمى‏دانيم كداميك درست است؟

امام دستان خود را به هم زد و فرمود:

هذا جزاء من ترك العقده اما واللّه‏ لو انى حين امرتكم به حملتم على المكروه الذى يجعل اللّه‏ فيه خيرافان استقمتم هديتكم و ان اعوججتم قومتكم و ان ابيتم تداركتكم، لكانت الوثقى ولكن بمن والى من؟ اريد ان اداوى يكم و انتم دائى كناقش الشوكة بالشوكة و هو يعلم ان ضلعها معها اللهم قد ملت اطباء هذا الداء الدوى.(12)

اين است جزاى كسى كه پيمان را ترك كند. سوگند به خدا هنگامى كه شما را به جهاد دستور دادم به كارى وادارتان كرد كه برايتان ناپسند بود ولى خداوند خير شما را در آن قرار داده بود. اگر درست عمل مى‏كرديد شما را رهبرى مى‏كردم و اگر منحرف مى‏شديد به اصلاح شما مى‏پرداختم و اگر خوددارى مى‏كرديد كسان ديگرى را جايگزين شما مى‏ساختم. در چنين صورتى كار محكم مى‏شد. اما اين كار را به كمك چه كسى انجام مى‏دادم و به چه كسى اعتماد مى‏كردم؟ من مى‏خواهم به وسيله شما دردها را درمان كنم، در حالى كه خود درد من هستيد. من مانند كسى هستم كه خار را به وسيله خار بيرون آورد، در حالى كه خود مى‏داند تيغهاى آن همواره با اوست. خداوندا! طبيبان اين درد جانگزا خسته شده‏اند...

پس از آنكه اصحاب آن حضرت درباره حكميت دچار تشويش شدند فرمود:

ايها الناس انه لم يزل امرى معكم على ما احب حتى نهكتكم الحرب و قدواللّه‏ اخذت منكم و تركت وهى لعدوكم انهك لقد كنت امس اميرا فاصبحت اليوم مامور او كنت امس ناهيا فاصبحت اليوم منهيا وقد احببتهم البقاء وليس لى ان ان احملكم على ما تكرهون.(13)

اى مردم! همواره وضع من و شما آنچنان بود كه دوست مى‏داشتم، تا آنگاه كه جنگ شما را خسته كرد، و به خدا سوگند كه جمعى از شما را گرفت و جمعى را باقى گذاشت، اما اين جنگ براى دشمنان شما كوبنده‏تر بود. من ديروز فرمانده و امير شما بودم و امروز مأمور و فرمانبر شما شده‏ام، ديروز نهى كننده بودم و امروز نهى شونده هستم. شما ماندن در دنيا را دوست مى‏داريد و من نمى‏توانم شما را بر چيزى كه دوست نمى‏داريد مجبور كنم.

بعد از اعلان رأى حكمين، ضمن خطبه‏اى فرمود:

اما بعد فان معصية الناصح الشفيق العالم المجرب تورث الحسرة و تعقب الندامة وقد كنت امرتكم فى هذه الحكومة امرى و نخلت لكم مخزون رايى لوكان يطاع لقصير امر فابيتم علىّ اباء المخالفين الجفاة و المنابذين العصاة حتى ارتاب الناصح بنصحه و ضن الزند بقدحه...(14)

همانا سرپيچى از نصيحت كننده مهربانى كه دانا و باتجربه است، باعث حسرت مى‏شود و پشيمانى به دنبال دارد. من درباره اين حكميت فرمان خود را به شما گفتم و نظر خالص را در اختيار شما قرار دادم (اگر كسى به حرف قصير گوش مى‏داد). اما شما همانند مخالفان جافاكار و نافرمانان پيمان‏شكن، امتناع كرديد تا جايى كه نصحيت كننده در پند خود به ترديد افتاد و از پند و اندرز خوددارى كرد...

جمعى از خوارج به آن حضرت گفتند كه اگر به كفر خود اعتراف كنى و سپس توبه نمايى به تو ملحق خواهيم شد حضرت فرمود:

اصابكم حاصب ولايقى منكم آثرا بعد ايمانى باللّه‏ و جهادى مع رسول‏اللّه‏ اشهد على نفسى بالكفر لقد ضللت اذا و ما انا من المهتدين فاوبوا شرمآب و ارجعوا على اثر الاعقاب...(15)

گردبادى از بلا شما را فراگيرد و يادگار خوبى از شما باقى نماند. آيا پس از ايمانم به خدا و جهاد كردنم در ركاب رسول خدا، به كفر خويشتن گواهى بدهم؟ اگر چنين كنم گمراه شده‏ام و از هدايت يافتگان نخواهم بود. پس به بدترين جايگاه رهسپار شويد و به پاشنه‏هاى پاى خود برگرديد....

6. جنگ نهروان

هنگامى كه آن حضرت براى جنگ با خوارج عزيمت نمود، به او گفته شد كه خوارج از پل نهروان عبور كرده‏اند. حضرت فرمود:

مصارعهم دون النطفة واللّه‏ لايفلت منهم عشرة و لايهلك منكم عشرة.(16)

قتلگاه آنها اين طرف نهر است. به خدا سوگند از آنها حتى ده نفر نيز باقى نخواهد ماند واز شما ده نفر كشته نخواهد شد.

در جنگ نهروان وقتى دو سپاه در مقابل يكديگر قرار گرفتند، امام براى آخرين بار به نصيحت كردن خوارج پرداخت و فرمود:

فانا نذيرلكم ان نصبحوا صرعى باثناء هذا النهر و باهضام هذا الغائط على غيربينة من ربكم و لاسلطان مبين معكم قد طوحت بكم الدار و احتبلكم المقدار وقد كنت نهيتكم عن هذه الحكومة فابيتم علىّ اباء المنابذين حتى صرفت رايى الى هواكم و انتم معاشر اخفاء الهام سفهاء الاحلام ولم آت لاابالكم بجزا و لااردت لكم ضرا.(17)

من شما را بيم مى‏دهم از اينكه در كنار اين نهر و در اين گودال كشته شويد بى‏آنكه از خدايتان دليلى داشته باشيد و يا مدرك روشنى به دستتان باشد. دنيا شما را پرتاب كرده و سرنوشتتان آماده شده. من شما را از اين حكميت نهى كردم اما شما با سرسختى با من مخالفت كرديد و سخن مرا پشت سر انداختيد تا جايى كه به دلخواه شما تن دردادم، و شما گروهى كم‏عقل و سفيه هستيد. اى بى‏ريشه‏ها! من كار خلافى انجام نداده‏ام و نمى‏خواستم ضررى به شما برسانم.

7. پس از جنگ نهروان

جنگ نهروان با نابودى سپاه خوارج پايان يافت امام كه از كنار كشته‏شدگان خوارج عبور مى‏كرد فرمود:

يؤسا لكم لقد ضركم من غركم فقيل له من غرهم يا اميرالمؤمنين؟ فقال: الشيطان المضل والانفس الامارة بالسوء غرتهم بالامانى و فسحت لهم بالمعاصى و وعدتهم الاظهار فاقتحمت بهم النار.(18)

بدا به حال شما! آن كس كه شما را فريب داد به شما ضرر زد. به امام عرض شد: يا اميرالمؤمنين! چه كسى آن‏ها را فريب داد؟ فرمود: شيطان گمراه كننده و نفس امّاره آنها را به وسيله آرزوها فريب داد و راه گناه را به روى آنها گشود و به آنها وعده پيروزى داد و آنها را به جهنم فرستاد.

امام در يكى از خطبه‏ها مطلبى دارد كه به عقيده مفسران و شارحان نهج البلاغه درباره خوارج و دفع فتنه آنهاست و دشوارى مبارزه با خوارج را، كه گروهى به ظاهر متديّن بودند، نشان مى‏دهد. فرمود:

ايهاالناس فانى فقئت عين الفتنة ولم يكن ليجترى عليها احد غيرى بعد ان ماج غيهبها و اشتد كلبها...(19)

اى مردم! اين من بودم كه چشم فتنه را درآوردم و كسى جز من جرأت انجام اين كار را نداشت و اين پس از آن بود كه امواج فتنه همه جا گسترده و بيمارى شدت يافته بود.

الا وقد امرنى اللّه‏ بقتال اهل البغى و انكث و الفساد فى الارض فاما الناكثون فقد قاتلت و اما القاسطون فقد جاهدت و اما المارقة فقد دوخت و اما شيطان الردهة فقد كفيته بصعقة سمعت لها وجبة قلبه و رجة صدره و بقيت بقية من اهل البغى ولئن اذن اللّه‏ فى الكرّة عليهم لاديلن منهم الا ما يتشذر فى اطراف البلاد تشذرا.(20)

آگاه باشيد كه خداوند مرا به نبرد با سركشان و پيمان شكنان و كسانى كه فساد در روى زمين به راه مى‏اندازند، دستور داده است. اما ناكثين (اصحاب جمل) با آنها جنگيدم، و اما قاسطين (اصحاب معاويه) با آنها جهاد كردم، و اما مارقين (خوارج) آنها را به خاك مذلت نشاندم، و اما «شيطان ردهه» (كه همان ذوالثديه رئيس خوارج بود) با صاعقه‏اى كه قلبش را به تپش درآورد و سينه‏اش را به لرزه انداخت كارش را ساختم. تنها عده‏اى محدود از سركشان باقى مانده‏اند كه اگر خداوند رخصت حمله به آنها را بدهد نابودشان خواهم كرد، مگر افراد قليلى كه به اطراف بلاد پراكنده شوند.

8. آينده خوارج

امام(ع) درباره آينده خوارج نيز سخنانى دارد كه در اين جا مى‏آوريم.

در جايى خطاب به خوارج مى‏فرمايد:

اما انكم ستلقون بعدى ذلاً شاملاً و سيفا قاطعا و اثرة يتخذها الظالمون فيكم سنة.(21)

آگاه باشيد! بزودى خوارى و ذلت سراسر وجودتان را فراخواهد گرفت و گرفتار شمشير برنده خواهيد شد و استبدادى بر شما حكومت خواهد كرد كه ستمگران آن را درباره شما يك سنّت قرار خواهند داد.

پس از جنگ نهروان، يكى از اصحاب امام گفت: همه خوارج هلاك شدند و ديگر اثرى از آنها باقى نمانده است. حضرت فرمود:

كلام واللّه‏ انهم نطف فى اصلاب الرجال و قرارات النساء كلما نجم منهم قرن قطع حتى يكون آخرهم لصوما سلابين.(22)

نه به خدا قسم، آنها نطفه‏هايى در پشت مردان و رحم زنان خواهند بود كه هر زمان شاخى از آنها سر برآورد بريده مى‏شود تا اينكه آخرشان دزدان و راهزنان خواهند شد.

در مورد رفتار با خوارج پس از آن حضرت، فرمود:

لاتقاتلوا الخوارج بعدى فليس من طلب الحق فاخطاء كمن طلب الباطل فادركه.(23)

بعد از من با خوارج جنگ نكنيد، زيرا كسى در جستجوى حق بوده و خطا كرده مانند كسى نيست كه طالب باطل بوده و آن را يافته است.

اين بود شمّه‏اى از درد دلها و گفته‏هاى امام درباره گروه نادان و لجباز خوارج كه كوبنده مثل فولاد بود و كوتاه مثل آه...

کتابنامه

آثار البلاد و اخبار العباد، زكريابن محمد قزوينى، بيروت، دارصادر، بى‏تاريخ.

الاباضيه فى عمان و علاقاتها مع الدولة العباسيه، محمدرشيد العقيلى، چاپ عمان، 1984 م.

الاباضيه فى مصر و المغرب و علاقتهم باباضية عمان والبصرة، رجب محمد عبدالحليم، عمان، مكتبة العلوم، 1410 هـ.

الاباضيه فى موكب التاريخ، على يحيى معمر، قاهره، مكتبة وهب، 1384 ه.

الاحتجاج، احمدبن على طبرسى، بيروت، مؤسسه اعلمى 1401 ه.، تحقيق محمدباقر خرسان.

الاحكام السلطانيه، ابوالحسن ماوردى، افست قم، بى‏تاريخ.

الأخبار الطوال، ابوحنيفه دينورى، قاهره، داراحياء الكتب العربيه، 1960 م.

الأختصاص، شيخ مفيد محمدبن محمدبن نعمان، افست قم، بى‏تاريخ.

ادب الخوارج فى العصر الاموى، سهير القلماوى، قاهره، لجنة التأليف و الترجمه، 1945 م.

الأذكياء، ابوالفرج عبدالرحمان‏بن على‏بن جوزى، بيروت، دارالكتاب العربى، 1406 هـ.

الأرشاد، شيخ مفيد (پيشين)، بيروت، مؤسسه اعلمى، 1399 هـ.

ارشاد الطالبين الى نهج المسترشدين، مقدادبن عبداللّه‏ سيورى، قم، كتابخانه آية‏اللّه‏ نجفى مرعشى، 1405 ه.، تحقيق مهدى رجايى.

اسباب النزول، جلال‏الدين سيوطى، ذيل تفسير جلالين، دمشق، مكتبة ملاّح، بى‏تاريخ.

الاستقامه، محمدبن سعيد كرمى، عمان، وزارة التراث القومى، 1405 هـ.

اسدالغابه فى معرفة الصحابة، عزّالدين شيبانى ابن‏اثير، افست داراحياء التراث بيروت.

اسلام در ايران، پطروشفسكى، ترجمه كريم كشاورز، تهران، انتشارات پيام، 1354.

الاصابة فى تمييز الصحابه، ابن‏حجر عسقلانى، بيروت، دارالكتاب العربى، بى‏تاريخ.

اعتقادات فرق المسلمين و المشركين، فخررازى (محمدبن عمر)، بيروت، دارالكتاب العربى، 1407 هـ.

الأعلام، خيرالدين زركلى، بيروت، دارالعلم للملايين، 1980 م.

الأغانى، ابوالفرج اصفهانى، بيروت، دارالكتب العلميه، 1407 هـ.

الأمامة و السياسة، ابن قتيبه دينورى، بيروت، دارالمعرفة، بى‏تاريخ.

الأنتصار، ابوالحسن خياط، بصروت، دارقابس، 1986 م.

الأنساب، عبدالكريم‏بن محمد سمعانى، بيروت، دارالكتب العلميه، 1408هـ.

الاهتداء، ابوبكر احمدبن عبداللّه‏ نزوانى، عمان، وزارة التراث القومى، 1406 هـ.

الأيضاح، فضل‏بن شاذان نيشابورى، تهران، انتشارات دانشگاه، 1363، به تحقيق محدث ارموى.

بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، افست بيروت، 1403 هـ.

بدء الاسلام، ابن‏سلام اباضى، بيروت، دارصادر، 1406 هـ.

البداية و النهايه، حافظ ابن كثير دمشقى، بيروت، دارالكتب العلميه، 1409 هـ.

بهج الصباغة فى شرح نهج البلاغه، شيخ محمدتقى تسترى، تهران، كتابخانه صدر، 1390 هـ.

البيان و التبيين، عمروبن بحر جاحظ، بيروت، دارالفكر، 1968.

التاج الجامع للاصول، منصور على ناصف، بيروت، دارالفكر، 1406 هـ.

تاج العروس، محب‏الدين زبيدى، بيروت، دراحياء التراث العربى، بى‏تاريخ.

تاريخ ابن خلدون (العبر و ديوان المبتداء والخبر)، بيروت، دارالفكر، 1408 هـ.

تاريخ الادب العربى، عمرفروخ، بيروت، دارالعلم للملايين، 1984 م.

تاريخ ادبيات ايران، ذبيح‏اللّه‏ صفا، تهران، انتشارات فردوس، 1366.

تاريخ الامم و الملوك (تاريخ طبرى)، محمدبن جرير طبرى، بيروت، دارالكتب العلميه، 1408 هـ.

تاريخ ايران، چند تن از مستشرقان روسى، ترجمه كريم كشاورز، تهران، انتشارات پيام، 1354.

تاريخ ايران زمين، دكتر محمدجواد مشكور، تهران، انتشارات اشراقى، 1356.

تاريخ ايران بعد از اسلام، دكتر عبدالحسين زرين‏كوب، تهران، اميركبير، 1355.

تاريخ بغداد، خطيب بغدادى، بيروت، دارالكتب العلميه، بى‏تاريخ.

تاريخ تحليلى اسلام، دكتر سيدجعفر شهيدى، تهران، مركز نشر دانشگاهى، 1362.

تاريخ الخلفاء، جلال‏الدين سيوطى، تحقيق محى‏الدين عبدالحميد، قاهره، 1371 هـ.

تاريخ سياسى اسلام، حسن ابراهيم حسن، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، انتشارات جاويدان، 1360.

تاريخ سيستان، مؤلف ناشناخته، ليدن.

تاريخ الشعوب الاسلاميه، كارل بروكلمان، بيروت، دارالعلم للملايين، 1988 م.

تاريخ طبرستان و رويان، سيدظهيرالدين مرعشى، تهران، مطبوعاتى شرق، 1345.

تاريخ قرآن، دكتر محمود كاميار، تهران، انتشارات اميركبير، 1362.

تاريخ كرمان، احمدعلى وزيرى كرمانى، به كوشش باستانى پاريزى، تهران، انتشارات ابن سينا، 1352.

تاريخ گزيده، حمداللّه‏ مستوفى، به اهتمام عبدالحسين نوايى، تهران، اميركبير، 1362.

تاريخ مختصر الدول، ابن العبرى الملطى، افست قم، بى‏تاريخ.

تاريخ نگارستان، قاضى احمد كاشانى، تهران، انتشارات حافظ، 1404 هـ.

تاريخ نهضتهاى ملى ايران، عبدالرفيع حقيقت، تهران، شركت سهامى چاپ، 1348.

تاريخ يعقوبى، احمدبن ابى‏يعقوب (ابن واضح)، نجف، 1384 هـ.

التبصير فى الدين، ابوالمظفر اسفرائينى، بيروت، عالم الكتب، 1403 هـ.

تجارب السلف، هندوشاه نخجوانى، به تحقيق عباس اقبال آشتيانى، تهران، كتابخانه طهورى، 1357.

تفسير جلالين، جلال‏الدين سيوطى، دمشق، مكتبة الملاح، بى‏تاريخ.

التفسير الكبير، فخررازى، افست قم، بى‏تاريخ.

تلبيس ابليس، ابوالفرج‏بن جوزى، بيروت، عالم الكتب، بى‏تاريخ.

تلخيص الشافى، شيخ ابوجعفر طوسى، افست قم، دارالكتب العلميه، 1394 ه.

التنبيه و الأشراف، على‏بن حسين مسعودى، قاهره، دارالصاوى، بى‏تاريخ.

التنبيه والرد، ابوالحسن ملطى، بغداد، مكتبة المثنى، 1388 هـ.

تنقيح المقال، شيخ عبداللّه‏ مامقانى، افست تهران، بى‏تاريخ.

تهذيب تاريخ دمشق، عبدالقادر بدران، بيروت داراحياء التراث العربى، 1407 هـ.

تهذيب التهذيب، ابن‏حجر عسقلانى، بيروت، دارالفكر، 1404 هـ.

جاذبه و دافعه على(ع)، مرتضى مطهرى، تهران، انتشارات صدرا، بى‏تاريخ.

جغرافياى تاريخى سرزمينهاى خلافت شرقى، لسترنج، ترجمه محمود عرفان، تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، 1364.

جمهرة خطب العرب، احمد زكى صفوت، بيروت، المكتبة العلميه، بى‏تاريخ.

جواهرالكلام، محمدحسين نجفى، بيروت، داراحياء التراث العربى، 1981 م.

جهانگشاى جوينى، عطاملك جوينى، تحقيق محمد قزوينى، ليدن، 1937 م.

حلية الاولياء، ابونعيم اصفهانى، بيروت، دارالكتب العلميه، 1409 هـ.

الحورالعين، نشوان الحميرى، افست تهران، 1972 م.

الخطط المقريزيه، تقى‏الدين ابوالعباس مقريزى، افست بيروت، دارصادر، بى‏تاريخ.

الخوارج عقيدة و فكرا و فلسفة، دكتر عامر النجار، بيروت، عالم الكتب، 1406 هـ.

الخوارج فى الاسلام، عمر ابوالنصر، بيروت، مكتبة المعارف، 1949.

الخوارج فى العصر الاموى، دكتر نايف محمود معروف، بيروت دارالطليعه، 1401 هـ.

الخوارج فى الغرب الاسلامى، دكتر محمود اسماعيل، قاهره، مكتبة مدبولى، 1976.

الخوارج و الشيعه، يوليوس ولهاوزن، ترجمه عبدالرحمان بدوى، كويت، وكالة المطبوعات، 1978 م.

الخوارج هم انصار على عليه‏السلام ، سليمان‏بن داودبن يوسف، الجزاير، 1403 هـ.

دائرة‏المعارف بزرگ اسلامى، زير نظر سيدكاظم بجنوردى، تهران، 1368.

دوقرن سكوت، دكتر عبدالحسين زرين‏كوب، تهران، انتشارات علمى، 1344.

دول الاسلام، شمس‏الدين ذهبى، بيروت، موسسه اعلمى، 1405 هـ.

مروج الذهب، ابوالحسن مسعودى، افست قم، دارالهجره، 1404 هـ.

المسالك و الممالك، ابن حوقل.

المسند، احمدبن حنبل، افست دارالفكر بيروت، بى‏تاريخ.

المعارف، ابن‏قتيبه دينورى، بيروت، دارالكتب العلميه، 1407 هـ.

معجم البلدان، ياقوت حموى، بيروت، داراحياء التراث العربى، 1399 هـ.

المعرفة و التاريخ، ابويوسف يعقوب‏بن سليمان بسوى، بغداد، ديوان الاوقاف، 1974 م.

المعيار و الموازنه، ابوجعفر اسكافى، تحقيق محمدباقر محمودى، بيروت، نشر محقق، 1402 هـ.

المغازى، محمدبن عمر واقدى، افست قم، نشر دانش اسلامى، 1405 هـ.

مقاتل الطالبين، ابوالفرج اصفهانى، بيروت، دارالمعرفة، بى‏تاريخ.

مقالات الاسلاميين، ابوالحسن اشعرش، قاهره، مكتبة النهضة، 1369 هـ.

ملخص تاريخ الخوارج، محمد شريف سليم، قاهره، دارالتقدم، 1924 م.

الملل و النحل، محمدبن عبدالكريم شهرستانى، قاهره، مكتبة مصطفى البابى الحلبى، 1387 هـ.

المنية و الامل، ابن المرتضى احمدبن يحيى، تحقيق محمدجواد مشكور، بيروت، دارالفكر، 1399 هـ.

المواقف، قاضى عضدالدين ايجى، بيروت، عالم الكتب، بى‏تاريخ.

الميزان فى تفسير القرآن، سيدمحمدحسين طباطبايى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1389 هـ.

النجوم الزاهره فى ملوك مصر و قاهره، ابن‏تغرى بردى جمال الدين، قاهره، وزارة الثقافه، 1383 هـ.

نزهة القلوب، حمداللّه‏ مستوفى، تهران، انتشارات دنياى كتاب، 1362.

النهايه فى غريب الحديث، و الاثر، ابن‏اثير جزرى، افست قم، مؤسسه اسماعيليان، 1364.

نهج البلاغه، سيدرضى، تحقيق دكتر صبحى صالح.

وفيات الأعيان، ابن‏خلكان شمس‏الدين احمد، قاهره، مكتبة النهضة، 1367 هـ.

وقعه صفين، نصربن مزاحم، قاهره، مؤسسه العربية الحديثة، 1382 هـ.

يعقوب ليث، باستانى پاريزى، انتشارات نيلوفر، 1363.

پى‏نوشتها:‌