اقدامات معاويه عليه حضرت علي (عليه السلام) و شيعيان آن حضرت

1. ماچراي برائت از علي (عليه السلام)

ابوالحسن علي بن محمد بن ابي يوسف مدائني در کتاب احداث روايت کرده که:معاويه پس از سال جماعت بخشنامه اي به تمام فرمانداران خود ارسال داشت که در آن نوشته بود.من بري الذمه هستم از کسي که چيزي از فضائل علي بن ابي طالب (عليه السلام)و اهل بيتش را روايت کند.براساس اين بخش نامه همه خطباء در هر ده و آبادي و بالاي هر منبري علي (عليه السلام )را لعن مي کردندو از او برائت مي جستندو از او و اهل بيتش بدگوئي مي کردند.اهل کوفه از همه بيش تر مبتلاء به اين درد بودند .

2. عدم پذيرش شهادت شيعه

معاويه به فرمانداران خود در سراسر کشور اسلامي نوشت:شهادت هيچ يک از شيعيان علي (عليه السلام) را نپذيرند و به آنان نوشت:شيعيان عثمان و دوستان و ياران او را به خود نزديک گردانند و آنان را که فضائل عثمان را نقل مي کردند احترام کرده و از نزديکان خود قرار دهند و هر کس روايتي در فضيلت عثمان نقل کند نام او و نام پدر و قبيله اش را براي معاويه بفرستد.

3. جعل روايت:

نامه هاي معاويه براي مردم قرائت شد براين اساس اخبار جعلي فراواني را که فاقد حقيقت بود در مورد افراد به خصوصي از صحابه جعل شد.خطباءبه دستور معاويه اين روايات را روي منبر نقل نمودند و به معلمين مکتب خانه ها دادند تا به کودکان بياموزند.

4. جرم دوستي, علي (عليه السلام)

معاويه طي بخشنامه اي به تمام فرمانداران خود نوشت:

پيدا کنيد هر کسي که در مورد او به دوستي علي (عليه السلام )و اهل بيت او گواهي داده شود و شهادت بدهند که اين شخص از دوستان علي است نامش را از دفتر جوايز و عطايا محو کنيد و حقوق او را قطع نماييد

 و نسخه اي ديگر از بخشنامه ي ديگري ضميمه آن گردانده که:هرکس را به دوستي اين گروه علي(عليه السلام) و خانواده اش متهم نمودند او را سخت مجازات کرده و خانه اش را خراب کنيد. اين روش تا شهادت امام حسن مجتبي (عليه السلام )ادامه داشت و پس از رحلت ايشان فتنه و بلا افزون شد.

جنگ جمل

جنگ جمل نخستين پيكار بزرگي بود كه ميان دو گروه از مسلمانان روي داد. اين جنگ در آغاز خلافت حضرت علي‏عليه السلام در گرفت. اكثريت قريب به اتفاق مورّخان علّت برپايي جنگ ياد شده را مخالفت طلحه و زبير با علي‏عليه السلام، به بهانه‏ي خونخواهي عثمان ذكر كرد ه‏اند. با آن كه دشمني طلحه، زبير و عايشه با عثمان و تلاش آنان در برافروختن آتش فتنه بر ضد او امري آشكار بود، ولي بني‏اميّه به آساني با آنان هم‏آوا شدند و بر ضد حكومت مشروع علي‏عليه السلام دست به اقدام مسلحانه زدند.

نقش معاوية بن أبي سفيان و اقدامات تبليغي وي در اين جنگ

معاوية بن أبي سفيان از زمان خليفه‏ي دوم تا زمان وقوع قتل عثمان تقريباً مدت هفده سال در شام بدون مزاحمت هيچ رقيبي حكم‏فرمايي داشت. او پيوسته تلاش مي‏كرد تا اهالي شام با عراق و حجاز ارتباط اندكي داشته باشند.[15] او مي‏خواست تا مردم شام، اسلام را از منظر او ببينند. معاويه آيات قرآن را مطابق با خواسته‏هاي خويش تفسير و تأويل مي‏كرد.[16] و در صدد بود تا سيادت بني‏اميّه را إحياء كند، سيادتي كه اسلام آن را زير پا نهاده بود.

وقتي عثمان در محاصره واقع شد، مروان بن حكم دو نامه به شام و يمن فرستاد. محتواي نامه‏ها اشاره به دشمني مردم (صحابه) با بني‏اميّه و درخواست ياري از معاويه و يعلي بن منيه، استانداران شام و يمن بود. او در نامه آورده بود كه عثمان ستون خانه‏ي بني‏اميّه است و در صورت عدم ياري او، اين خانه فرو خواهد ريخت. از جمله اعتراضاتي كه مروان آن را در شمار شكايات مردم بر ضد عثمان برشمرد، واگذاري شام و يمن به معاويه و يعلي بود. با وجود اين، مروان در اين دو نامه آماد گي خود را براي دفاع از عثمان اعلام كرد[17] هنگامي كه نامه‏ي مروان به معاويه رسيد، دستور داد تا مردم در مسجد جامع جمع شوند. آن گاه همچون كسي كه ستمي به او رسيده است و ياري دهنده‏اي ندارد، خطبه خواند و فريادرس طلبيد. در اثناء خطبه نامه‏اي ديگر از مروان به معاويه رسيد كه خبر قتل عثمان در آن آمده بود. مروان واقعه‏ي قتل عثمان را در نامه شرح داده و در پايان آن نوشته بود:

 «... مردم خانه‏اش را غارت كردند، هتك حرمت نمودند، او را كشتند و همچون ابري كه باران خود را بريزد و دور شود از او دور شدند و به سوي علي بن أبي ‏طالب رفتند، همانند ملخ‏هايي كه مرتع ببينند»

و براي تحريك معاويه افزوده بود:

 «فأخلق ببني‏اميّة أنْ يكونوا من هذا الأمر بمجري العيوق إن يثأره ثائر فأن شئت أبا عبدالرحمن أن تكون فَكُنْه»[18]

ترجمه: اگر كسي به خونخواهي عثمان قيام نكند، پس شايسته است كه بني‏اميه از خلافت فاصله گيرند، فاصله‏اي به دوري ستاره عيوق، اي معاويه! اگر قصد خونخواهي عثمان داري پس قيام كن.»

معاويه پس از دريافت اين نامه و كسب اطلاعات لازم، اقدامات بعدي و اساسي خويش را آغاز كرد. او به چند نفر نامه نوشت كه عبارت بودند از: طلحة بن عبيداللَّه، زبير بن عوام، سعيد بن عاص، عبداللَّه بن عامر بن كريز، وليد بن عقبه، يعلي بن منيه و مروان بن حكم. او زيركانه نقاط قوّت و ضعف شخصيت مخاطبين خويش را به آنان گوشزد كرد. گاهي همچون رفيقي شفيق و مردي وفادار جلوه كرد و گاهي نيز چون پدري دلسوز، عتاب آلود با آنان سخن گفت.

نامه به طلحة بن عبيداللَّه‏

«... اي طلحه! تو از ميان قريش كمترين افراد را به قتل رسانده‏اي - مقصود معاويه اين بود كه طلحه در جنگ‏هاي صدر اسلام عده‏ي كمي از قريش را كشته است - نيكو صورتي و بخشنده وزباني فصيح داري، سابقه‏ي تو در اسلام با دياب به سوي آنچه مردم به تو واگذار كرده‏اند نبايد از آنان چشم بپوشي و خداوند نيز از تو نخواهد پذيرفت جز آنكه قيام كني و به اين امر (خلافت) دست يابي، زمينه‏ي كار تو را هموار كرده‏ام، زبير بر تو فضيلت ي ندارد، هر يك پيشي بگيريد، امام خواهيد بود.»[19]

طلحه اگر اندك انگيزه‏اي براي كسب مقام خلافت داشت، اكنون با اين نامه، شور و اميدي مضاعف در او حاصل شد تا پرچم مخالفت با علي‏عليه السلام برافرازد.

نامه به زبير بن عوام‏

معاويه در نامه به زبير چنين نوشت:

 «...زبير! تو پسر عمّه‏ي رسول خدا (صلي الله عليه وآله و سلم) و از حواريون او و داماد ابوبكر هستي! رزمنده‏اي كه در راه خدا جان خود را در طَبَقِ اخلاص نهادي، تو از بشارت داده شدگان به بهشت هستي، عُمَر تو را يكي از اعضاء شوراي تعيين خليفه قرار داد. بدان كه مردم مانند گوسفندان بي‏چوپان شده‏اند پس بشتاب براي حفظ خون مسلمين و گرد آوردن مردم بر وحدت كلمه و اصلاح ذات البين، مقدمات خلافت تو را آماده كرده‏ام، تو و يا طلحه هر كدام پيشي بگيريد، امام خواهد بود[20].

از آنجا كه شام تحت سلطه‏ي كامل معاويه بود و حكم او روا و سخن او مطاع، طلحه و زبير با اين سخن معاويه دلشاد شدند و هر يك تلاش كردند تا هر چه زودتر زمينه را براي مخالفت با علي‏عليه السلام، فراهم كرده و از آن حضرت جدا شوند. آنان تا قبل از نامه‏ي معاويه، به امارت بصره و كوفه راضي بودند، ولي با دريافت نامه‏ي اغواگرانه به اين باور رسيدند كه راه دست‏يابي به خلافت چندان دشوار نخواهد بود.[21] معاويه زيركانه آنان را به رقابت با يكديگر واداشت.

نامه به مروان بن حكم

معاويه در نامه به مروان به او دستور داد تا امور را به دقّت زير نظر بگيرد و اذهان عمومي را بر ضد علي(‏عليه السلام) مشوش نمايد. وي به مروان نوشت:

«... و ابحَثْ امورهم بَحْثَ الدَجاجة عن حَبِّ الدُخْنِ عند فِقاسهِا و انغل الحجاز فانِّي مُنْغل الشام».[22]

نامه به سعيد بن عاص‏

معاويه به سعيد بن عاص، نيز نامه نوشت و او را به خونخواهي عثمان ترغيب كرد و تلاش‏هاي مروان را نيز به او يادآوري كرد. وي در همين نامه نكته‏ي مهمي را به سعيد بن عاص گوشزد كرد. معاويه در بخشي از نامه نوشته بود:

 «... فقد أيَّدْتُكم بأسدٍ و تيمٍ».22

 منظو ر او از أَسد و تيم، زبير و طلحه بودند كه به طايفه‏ي اسد و تيم تعلق داشتند. در واقع بني‏اميه با توصيه‏ي معاويه، حاضر به همداستاني با طلحه و زبير شدند.

نامه به عبداللَّه بن عامر بن كريز [23]

معاويه در نامه به عبداللَّه بن عامر، او را به قيام دعوت كرد و سابقه‏ي وي در فتوحات را پيش چشمش آورد. در انتهاي نامه يادآور شد كه قتل عثمان يعني قتل همه، زيرا همگي (بني‏اميه و هواداران آن) در جرم او شريك هستند.[24] معاويه به صراحت عبداللَّه را به خونخواهي عثمان ترغيب نكرد، زيرا مي‏دانست او انگيزه‏اي براي حمايت از بني‏اميه ندارد، ولي به او ياد آور شد، كه در گناه عثمان شريك است و براي دفع خطر از جان خود، بايد همراه بني‏اميه باشد.

نامه به وليد بن عقبه‏

در نامه به وليد بن عقبه، تنها به ذكر اين نكته بسنده كرد كه زندگي سختي در پيش خواهد داشت، عيش او مُنَغَّص مي‏گردد و روزگار شاديش به سر خواهد آمد.[25] معاويه مي‏دانست كه وليد، ترسو، تن‏پرور و طالب زندگي بي‏دغدغه است، پس او را به از دست دادن نعمت‏هاي دن يوي بيم داد تا شايد برخيزد و به خونخواهي عثمان قيام كند.

نامه به يعلي بن منيه

در نامه به يعلي، نوشت:

 «... عثمان ياوري نداشت. از اين‏رو، او را كشتند و بزرگترين عيبي كه بر او نهادند، اين بود كه چرا تو (يعلي) را به حكومت يمن گمارده است. او را كشتند در حالي‏كه بيعتش بر گردن ما بود. پس به خونخواهي او برخيز و به عراق آي!»[26]

بازتاب نامه‏نگاري‏هاي معاويه‏

معاويه با نوشتن نامه‏هاي فوق، زمينه را براي اقدام مخالفان علي‏(عليه السلام)، فراهم ساخت. مروان در پاسخ به معاويه، نوشت:

«... شَتَّتَ بَيْنَهم مَقولي علي غَيرِ مُجابَهة، حَسْبَ ما تَقَدَّم مَنْ أَمْرِكَ»

ترجمه:«... همان‏گونه كه دستور دادي با سخنانم غيرمستقيم ميانشان تفرقه افكندم».  هم‏چنين اعلام كرد كه آماده هرگونه فرمانبردار ي از اوست و هر چه بگويد انجام خواهد داد. [27]

عبداللَّه بن عامر نيز در پاسخ به معاويه، نوشت:

«... عثمان همانند مرغي بود كه ما را زير بال و پر خويش نگاه مي‏داشت، وقتي كشته شد پراكنده شديم، نمي‏دانستم چه كنم؟ راحت‏طلبي اختيار كردم تا آن كه تو براي من نامه نوشتي و از خواب غفلت بيدار كردي! راه در كنار من بود، ولي حيران بودم اكنون ده يك از مردم بر ضد تو و باقي آنان پشتيبان تو هستند! تو با شلاق ملامت بر سوداي دلم نواختي و مرا بيدار كردي، چه خوب آموزگاري هستي! همانا بعد از عثمان، اميد ما به توست، منتظر دستور تو هستم».[28]

وليد بن عقبه نيز در پاسخ به معاويه، آمادگي خود را براي خونخواهي عثمان به رهبري معاويه اعلام كرد. يعلي بن منيه نيز اعلام آمادگي كرد و ياد آور شد كه اموال تحت اختيار خود را براي دستگيري قاتلان عثمان و يا جنگ با آنان مصرف خواهد كرد.

امّا در اين ميان، تنها سعيد بن عاص پاسخي متفاوت داد. او معاويه و بني‏اميه را به دورانديشي، خويشتن‏داري و پرهيز از شتاب دعوت كرد. او مروان را فتنه‏گر ناميد و تخطئه كرد[29]

تحليلي کوتاه بر نامه هاي معاويه

آن چه در اين نامه ها به وضوح روشن است مکر معاويه است. معاويه در راستاي اجراي سياست‏هاي تا با يادآور شدن نقطه قوتي شخص را تشويق و ترغيب به انجام امر مربوطه کند و در قسمت پاياني نامه هم با ياد آور شدن نکته اي همه را شريک ماجرا مي کند و از عواقب عدم  دنبال کردن  خواسته ها بيم مي دهد لحن وي براي اشخاص ,گوناگون مي باشد. معاويه نيّت واقعي خود را كه همان رسيدن به خلافت بود، پنهان مي‏كرد و اقدامات خود را با برچسب خونخواهي خليفه‏ي مقتول عرضه مي‏داشت، بررسي حوادث جنگ جمل نشان مي‏دهد كه طلحه و زبير بازيچه‏ي معاويه شدند. آن دو گرچه از علي‏(عليه السلام) ناخشنود بودند، ولي به اندازه‏اي نبود كه بر ضد او سر به شورش بردارند. نامه‏هاي معاويه و دسيسه‏هاي مروان و نيز مخالفت و حسد عايشه نسبت به علي (‏عليه السلام) همه چيز را براي رويارويي اصحاب جمل با سپاه علي (‏عليه السلام) فراهم كرد. تدبير بسيار زيركانه‏ي معاويه نيز بني‏اميه را در كنار طلحه و زبير قرار داد. استقامت معاويه در فريبكاري و به دام انداختن ديگران، كلام    علي‏عليه السلام درباره‏ي معاويه را به ياد مي‏آورد كه فرمودند:

 «إنَّ معاوية يأتي الانسانَ مِنْ بين يديه و مِنْ خَلْفِه و مِنْ عَنْ يَمينه و مِنْ عَنْ شِماله...»[30]

ترجمه: «معاوية از روبه‏رو، از پشت سر، از جانب راست و از جانب چپ انسان را احاطه مي‏كند»، همانگونه كه شيطان اين گونه است.