عـسـقـلانـى مى گويد: ((379)) او از اين افراد, روايت نقل كرده :انس بن مالك , ابوالعاليه , حسن بـصـرى , صـفـوان بن محزر و دو پدر بزرگش : زيد وزياد, و از ام سلمه به طور مرسل , روايت نقل كـرده و كـسـانـى كـه از او روايـت مـى كنند عبارت اند از: ابوجعفر رازى , اعمش , سليمان تيمى , سـلـيـمـان بـن عـامـربـرزى مروزى , عيسى بن عبيد كندى , مقاتل بن حيان , ابن المبارك , و جز اينهاابوحاتم رازى او را صدوق بسيار راستگو خوانده است .
((380)) هـفـتـم : ابـراهـيـم بن ميمون , صائغ , مروزى , كه در سال 131 به دست ابومسلم خراسانى به قتل رسـيـد. ((381)) زيـرا او را پـنـد مـى داد و بـا او بـه درشـتى سخن مى گفت :ابن حجر عسقلانى مـى گـويـد: ((382)) او, از ايـن گـروه روايت نقل مى كند: عطاءبن ابى رباح , ابواسحاق سبيعى , ابـوزهـر: مـحمدبن مسلم اسدى مكى (نافع غلام ابن عمر) و جز اينها كسانى كه از ابراهيم روايت مـى كـنـنـد, عـبـارت انـد از: داود بن ابوالفرات , حسان بن ابراهيم كرمانى , ابوحمزه سكرى , و جز اينها ((383)) او موثق بوده است و بر ظاهر حديث او عيبى نيست ((384)) .

هـشتم , محمدبن ثابت ((385)) عبدى بصرى مروزى ((386)) .
ابن سعدمى گويد: ((387)) او از ابـوالـمتوكل : على بن داود ناجى بصرى روايت مى كند, وعبداللّه مبارك و جز او از وى نقل روايت مى كنند .
ابوحاتم رازى مى گويد: ((388)) بر ظاهر حديث او عيبى نيست .

نـهـمـين محدث از طبقات تابعين در خراسان , غالب بن سليمان ((389)) عتكى جهضمى , بصرى خراسانى بوده است .
((390)) ابن حجر عسقلانى مى گويد: ((391)) جماعتى كه از آنها روايت نقل مـى كـنـند عبارت اند از: كثيربن زياد برسانى ازدى بصرى بلخى , ابراهيم بن ابى حره نصيبى مكى , ضحاك بن مزاحم , يحيى بن عقيل بصرى مروزى .
اما گروهى كه از او روايت مى كنند عبارت اند از: جـريـربـن حـزم ازدى بـصـرى و پـسـرش وهـب بـن جـريـر, حـمـادبـن زيـد ازدى بـصـرى , عـبـدالـوارث بـن سـعـيـدبـن ذكـوان تـمـيـمـى بـصـرى , سـليمان بن حرب ازدى بصرى و جز اينها ((392)) ابوحاتم رازى مى گويد: ((393)) او مورد وثوق بوده .

طبقه سوم از تابعين محدث در خراسان شامل يازده نفر مى شوند .
كه يكى ازآنها, عبيدبن سليمان بـاهـلـى كـوفـى مـروزى بـوده است .
((394)) ابوحاتم رازى گفته است : ((395)) اين شخص از ضـحـاك بن مزاحم روايت مى كند و كسانى كه از اوروايت مى كنند عبارت اند از: ابوتميله : يحيى , پـسـر واضـح انـصـارى مروزى , زيدبن حباب عكلى خراسانى كوفى , ابومعاذ, فضل بن خالد نحوى مـروزى , ابوحاتم رازى گويد: ((396)) اشكالى در او نيست و نيز گفته است : ((397)) عبيدبن سـلـيـمـان نـزد مـن مـحـبوبتر از جويبر است .
يحيى بن معين گفته است .
((398)) جويبر نزد من محبوبتر از عبيدبن سليمان است .

دوم از آنـهـا, ابـوالـمـنـيـب عيسى بن عبيد كندى مروزى بوده است .
((399)) ابن حجرعسقلانى گـويـد: ((400)) وى از ايـن افـراد روايـت نـقل مى كند: دو عمويش معبد وعمرو, پسران مالك , عـبداللّه بن بريده , عبيداللّه (غلام عمربن مسلم ), غيلان بن عبداللّه العامرى , ربيع بن انس , ابومجلز, يحيى بن سعيد انصارى , و جز اينها.
آنـهـا كـه از وى روايت مى كنند عبارت اند از: عبدالعزيزبن ابوزمه مروزى ,فضل بن موسى سينانى مروزى , عيسى بن موسى غنجار, ابوتميله , علاءبن عمران , عبداللّه بن عثمان مروزى , نعيم بن حماد مـروزى و گروهى غير از اينها .
ابن سعد گويد: ((401)) او را احاديث فراوانى است .
ابوزرعه نيز گفته است .
((402)) درظاهر ايرادى بر او نيست .

سـوم از آنـهـا حـسين بن واقد (غلام عبداللّه بن عامر مروزى ) درگذشته به سال157 يا پس از آن , اسـت .. ((403)) ابـن حـجـر, مـى گـويد: ((404)) كسانى كه از آنهاروايت مى كنند عبارت اند از: عبداللّه بن بريده , ثابت بنانى , ثمامة بن عبداللّه پسرانس , ابواسحاق سبيعى , ابوزبير: محمدبن مسلم اسـدى مـكى , عمروبن دينار,ابوغالب دوست ابوامامه , ايوب سختيانى , ايوب بن خوط و جز اينها .
و كسانى كه از او روايت كرده اند, عبارت اند از: اعمش , در حالى كه اعمش از او بزرگتر بوده است و نيز فضل بن موسى سينانى و دو فرزندش : على و علاء دو فرزند حسين وعلى بن حسن بن شقيق و ابـوتـمـيـلـه , وزيـدبـن حـبـاب خـراسـانـى كـوفـى و عـبـداللّه بـن مبارك و جز اينها .
ابن سعد مى گويد: ((405)) او حسن الحديث است .
((406)) چهارم , صالح بن ابى جبير, (غلام حكم بن عمرو غفارى مروزى ) ((407)) .

ابـن حـجـر مـى گـويد: ((408)) او از پدرش روايت مى كند و فضل بن موسى سينانى و ابوتميله , يحيى بن واضح از او نقل روايت مى كنند .
صالح , مردى مورد وثوق بوده است .
((409)) پـنجم ابومنيب , عبداللّه بن عبداللّه هروى مروزى , ((410)) ابن حجر عسقلانى گفته است : ((411)) وى از ايـن اشـخـاص روايـت نـقـل كرده است : عبداللّه بن بريده ,عكرمه , سعيدبن جبير, عمربن عـبـدالـعـزيـز و جز اينها, و اين گروه از او روايت كرده اند: زيدبن حباب , عبدالعزيزبن ابى رزمه , فـضـل بـن مـوسى , ابوتميله , على بن حسن بن شقيق , عبدان , كه عبارت است از عبداللّه بن عثمان عتكى مروزى , و جزاينها .
ابوحاتم رازى گويد: ((412)) او صالح الحديث بوده است .
((413)) ششم عبدالمؤمن بن خالد حنفى مروزى است .
((414)) ابن حجر عسقلانى مى گويد: ((415)) او از اين افراد نقل روايت مى كند: حسن بصرى , ابن بريده ,صلت بن اياس حنفى , عكرمه , نجدة بن نفيع حـنفى , يحيى بن عقيل خزاعى بصرى مروزى و جز اينها .
و كسانى كه از او نقل روايت مى كنند اين افـرادانـد:ابـوتـميله يحيى بن واضح , زيدبن حباب خراسانى كوفى , فضل بن موسى سنانى مروزى , مـحـمـدبن فضل بن عطيه كوفى بخارى , حاتم بن يوسف حلا ب , نعيم بن حماد خزاعى مروزى و ديگران .
ابوحاتم رازى درباره عبدالمؤمن مى گويد: ((416)) اشكالى در او نيست .

هـفتم عبدالرحمان بن ثابت بن ثوبان عنسى بلخى شامى درگذشته به سال165 ((417)) مى باشد ابـن حـجـر عسقلانى مى گويد: ((418)) او از اين افراد روايت نقل كرده است : پدرش , و عبدة بن ابـولـبـانـه كـوفى دمشقى , حسان بن عطيه محاربى دمشقى , حسن بن ابجر, علاءبن عبدالرحمان حـرقى جهنى مدنى , ابوزبيرمحمدبن مسلم مكى , زهرى , عبداللّه بن فضل هاشمى مدنى , عطاءبن ابى رياح ,عطاءبن قره سلولى دمشقى , عمروبن دينار و گروهى ديگر .
و كسانى كه از اوروايت نقل مـى كـنند عبارت اند از: وليدبن مسلم دمشقى , زيدبن حباب خراسانى كوفى , بقية بن وليد كلاعى حـمـصـى , عـلـى بن ثابت جزرى , ابونظر سالم بن ابواميه مدنى , عثمان بن سعيد حمصى , ابوخليد عـتـبـة بـن حماد دمشقى , ابوعامر عقدى بصرى , زيدبن يحيى بن عبيد خزاعى دمشقى , ابومغيره خـولانـى حـمـصـى ,مـحـمـدبـن يـوسـف فـريابى , على بن عياش اءلهانى حمصى , على بن جعد جـوهـرى بـغدادى و ديگران .
يحيى بن معين مى گويد: ((419)) او در نقل حديث شايسته بوده .

ابوحاتم رازى گويد: ((420)) او ثقه بوده است عقايد به قدريه , اندكى در اوتاءثير گذاشته و در آخر عمر, عقلش متغير شده , ولى در حديث , راست گفتار بوده است .
((421)) هـشـتـم : نصربن مشارس خراسانى , ((422)) ابن حجر عسقلانى ((423)) گويد: اواز ضحاك بن مـزاحم روايت كرده و با او مصاحبت داشته است .
اين افراد از اوروايت نقل كرده اند: وكيع , عمربن هـارون بلخى , يساربن قيراط, خالدبن سليمان ,نضربن شميل مازنى مروزى .
او فردى مورد وثوق بوده است .
((424)) نـهـم : حـسن بن يحيى بصرى مروزى , ((425)) ابن ابى حاتم رازى گويد: ((426)) اواز اين افراد روايـت كـرده است : ضحاك بن مزاحم , عكرمه (غلام ابن عباس )كثيربن زياد برسانى ازدى بصرى بلخى و ابن المبارك از او روايت نقل مى كند.يحيى بن معين ((427)) مى گويد: حسن بن يحيى , ثقه بوده است .

دهـم : خـارجـة بـن مـصعب ضبعى سرخسى , درگذشته به سال 168, ((428)) مى باشد .
ابن حجر مـى گـويـد: ((429)) او, از ايـن افـراد روايـت كرده است : زيد فرزنداسلم عدوى مدنى , سهل بن ابـوصـالـح , ((430)) ابـوحـازم سـلـمـة بن دينار مدنى ,بكيربن اشبح مدنى , خالد حذاء, شريك بن عبداللّه بن ابونمرمدنى , عاصم احول بصرى , عمر وبن دينار بصرى : قهرمان آل زبير, مالك بن انس مـدنـى , ابـوحـنـيـفـه :نـعـمان بن ثابت تيمى كوفى , يونس بن يزيد اءيلى , يونس بن عبيدبن دينار عـبـدى بـصرى و ديگران .
كسانى كه از خارجه روايت كرده اند عبارت اند از: ثورى سفيان بن سعيد كـوفـى كـه ايـن شـخص پيش از استادش از دنيا رفت .
همچنين ابوداود طيالسى بصرى , على بن حـسـن بـن شـقـيق مروزى , زيدبن حباب عكلى خراسانى كوفى , شبابة بن سوار خراسانى مدائنى , عبدالرحمان بن مهدى عنبرى بصرى , ابوبدر: شجاع بن وليد سكونى كوفى , وكيع بن جراح رؤاسى كـوفـى ,يـحـيـى بـن يـحـيـى نـيـشـابـورى , نـعـيـم بـن حـماد خزاعى مروزى و جز اينها .
ابن سـعـدمى گويد: ((431)) مردم از نقل حديث او پرهيز و حديثش را ترك كرده اند .
بخارى گفته اسـت : ((432)) او در نـقل حديث از غياث بن ابراهيم راه تدليس مى پيمود وحديث صحيح او را از غير آن فرق نمى گذاشت .
ابوحاتم رازى گويد: ((433)) حديثش مورد ترديد است و قوى نيست و سـخـن او را مـى نويسند ولى به آن ,استدلال نمى كنند.. .
البته دروغ هم نيست .
يحيى بن يحيى مـى گويد: ((434)) سخن خارجه نزد ما, از استقامت برخوردار است و جز احاديثى را كه از سوى غـيـاث بـن ابـراهـيـم جـعـل مـى كرده بقيه اش قابل انكار نيست , چرا كه ما احاديث ساختگى اورا مـى شـنـاسيم بنابراين متعرض آنها نمى شويم .
علت اين كه مردم از سخنان اوپرهيز مى كنند اين اسـت كـه او از طـايـفـه مـرجـئه بـوده و عقيده به ارجاء داشته و نيزاين كه از اصحاب راءى بوده است .
((435)) يـازدهـم : ابـراهيم بن طهمان هروى نيشابورى بغدادى و سپس مكى , درگذشته به سال يكصد و شـصـت و سه يا پس از آن است , ((436)) خطيب بغدادى مى گويد:ابراهيم گروهى از تابعان را ملاقات و از آنها اخذ حديث كرده , از قبيل عبداللّه بن دينار, (غلام ابن عمر) ابوزبير: محمدبن مسلم قرشى , عمروبن دينار بصرى ,ابوحازم اعرج مدنى , ابواسحاق سبيعى همدانى كوفى , يحيى بن سعيد انـصارى مدنى , سماك بن حرب ذهلى بكرى كوفى , محمدبن زيد قرشى مدنى , ثابت بنانى بصرى , مـوسـى بـن عـقـبه مدنى , و گروه بسيارى پس از اينها كسانى كه از اوروايت نقل كرده اند از اين قـرارانـد: صـفـوان بـن سـلـيم مدنى , ابوحنيفه : نعمان بن ثابت كوفى , عبداللّه بن مبارك مروزى , سـفـيـان بـن عـيينه كوفى و سپس مكى ,خالدبن نزار غسانى اءيلى , وكيع بن جراح رؤاسى كوفى , ابـومـعـاويـه : ضرير كوفى ,عبدالرحمان بن مهدى عنبرى بصرى , ابوعامر عقدى بصرى , محمدبن سـابـق تـمـيـمـى كـوفـى , يـحـيـى بـن ابـوبـكـير اسدى قيسى كوفى كرمانى سپس بغدادى و جزاينها. ((437)) يحيى بن اكثم گفته است : ((438)) ابراهيم بن طهمان از با فضليت ترين ومطمئن ترين محدثان خـراسـان و عـراق و حـجـاز و از جـنـبـه عـلـمى با ارزشترين آنهابوده است .
اسحاق بن راهويه , مـى گـويـد: ((439)) او, صـحيح الحديث , حسن الروايه , كثير السماع بود ((440)) و در خراسان كـسـى از او بيشتر حديث نداشته است .
او از نخستين كسانى بوده كه به ضبط حديث در خراسان پـرداخـتـه اسـت .
احـمـدبـن سـيـاربـن ايـوب مـروزى گـفته است : ((441)) ابراهيم , با مردم هـمـنشينى داشت (حديث ) بسيار نوشت و نوشته هايش را مرتب ساخت و رواياتش مورداتهام واقع نشد, شاگردانش نيز از او روايت نوشته اند. ((442))

محدثان ديگر در خراسان

كـسانى كه تاكنون نام برديم مشهورترين محدثان از تابعان در خراسان در دوره بنى اميه بودند, اما در كنار آنان محدثان ديگرى نيز به چشم مى خورند كه درروايت و ضبط نسبت به آنان و نيز از نظر مـنـزلـت و مـقام از آنان پايين تر بوده اند كه نام آنها در كتب طبقات از قبيل التاريخ الكبير تاءليف بخارى و الجرح و التعديل ازابن ابى حاتم رازى و ميزان الاعتدال از ذهبى و لسان الميزان و تهذيب التهذيب وتقريب التهذيب , تاءليف ابن حجر عسقلانى پراكنده است .

فصل چهارم : فقه و احكام

فقهاى صحابه در خراسان

در زمان صحابه پيامبر9 فقه , برعلم دين و شناختن حلال و حرام و قدرت وتوانايى بر فتوا و قضاى داورى اطلاق مى شد و در زمان تابعان نيز همين معانى رادر برمى گرفت .
((443)) صـحـابـه اى كـه بـه منظور جنگ يا فرمانروايى به خراسان اعزام مى شدند, نسبت به آيات احكام و سـخنان رسول اكرم 9 و روش آن حضرت و نيز درباره جنگهاى خلفاى راشدين و سيره آنان , آگاه بـودنـد و راهـهـاى پيروزى و روش مديريت را كه بويژه از مشاركت در فتح بصره و كوفه به دست آورده بـودنـد,خـوب مـى دانـسـتند و در بسيارى از مشكلات كه هنگام فتح خراسان يا پس از آن بـرايـشـان به وجود آمد به فصل خصومت و رفع نزاع پرداختند, امور مالى از قبيل خراج و جزيه را نـظـم دادنـد و پـايه هاى داد و ستد عرب با اهالى خراسان وارتباطات برخى از آنها را با برخى , بنا نـهـادند, چنان كه در نوشته هاى مربوط به جنگ و صلحنامه هايى كه ميان دو گروه نوشته شده , اطلاعات دقيقى راجع به اين امور به چشم مى خورد. ((444)) شـايـد, حـكم بن عمرو غفارى بصرى مروزى , درگذشته به سال 50 ((445)) مشهورترين فقيه از صحابه اى باشد كه در آغاز دولت اموى ولايت حكومت خراسان را, بر عهده داشت .
او در حكومت از كـتـاب و سـنـت پـيروى مى كرد و درقضا و داورى از آن دو خارج نمى شد و آيا هيچ دليلى بر اين مـطـلـب روشنتر از اين مى شود كه طلا و نقره غنايم جنگى را براى معاوية بن ابى سفيان نفرستاد ولشكريان اسلامى را از حقى كه در آن داشتند, محروم نكرد؟
ابن سعد روايت كرده است : ((446)) زيادبن ابيه حكم بن عمرو را به خراسان فرستاد, آنها فتوحاتى انـجـام دادنـد و ثـروتهاى فراوانى به غنيمت گرفتند پس زيادبه حكم چنين نوشت : آگاه باش ! فرمانرواى مؤمنان (معاويه ) به من نوشته است كه طلا و نقره ها را براى او بفرستم , بنابراين پولها را مـيـان مـردم تقسيم مكن .
حكم بن عمرو در پاسخ زياد نوشت : درود بر تو, تو از نامه امير, براى من نـوشتى ,اما من , كتاب خدا را پيش از كتاب امير, يافته ام , به خداسوگند اگر تمام آسمانها وزمين به روى بنده اى بسته و تاريك شوند و او تقواى الهى را پيشه كند, خداوند اورا نجات مى دهد درود بر تو, آن گاه رو به مردم كرد و گفت : بشتابيد غنايم خودتان را تقسيم كنيد.

فقهاى تابعين در خراسان

بـه دنبال فقهاى صحابه در خراسان , گروه زيادى از فقهاى تابعين , جزء رجال حكومت بنى اميه و كسانى كه هر دو دولت : اموى و عباسى را درك كرده بودند,به ميدان آمدند .
اينها دو گروه بودند: گـروه نخست , تمام همت خود را در تعليم ,آموزش و راءى و فتوا منحصر ساختند و از مداخله در امـور حـكـومـتـى و سـياسى خوددارى كردند كه از جمله آنها, ابومجلز, لاحق بن حميد سدوسى بـصـرى مـروزى ((447)) درگـذشـتـه بـه سـال 100 يـا پـس از آن مـى بـاشـد كـه فـقـيـهـى معتمدبود. ((448)) ديـگـر ضـحـاك بـن مزاحم هلالى كوفى بلخى , درگذشته سال 105 مى باشد كه فقيهى بزرگ و شايسته ذكر بود. ((449)) سـوم : ابـراهـيـم بـن مـيـمـون صائغ مروزى , ((450)) مقتول در سال 131 است كه فقيهى فاضل بود. ((451)) چـهـارم , عـطـاءبـن ابومسلم بلخى , سپس دمشقى , ((452)) درگذشته 135 كه فقيهى برجسته بـود. ((453)) او مـى گفت : به نظر من بهترين كارهايم نشر دانش است .
((454)) پنجم : خارجة بـن مـصعب ضبعى سرخسى ((455)) درگذشته به سال168 است .
او فقيهترين مردم خراسان و محبوبترين فرد در نزد آنها بود. ((456)) گـروه دوم از فقهاى تابعين در خراسان كسانى بودند كه آموزش علم و عمل رابا كارهاى دولتى جـمـع كـردند و بيشتر آنان متصدى منصب قضا و داورى شدند كه از جمله آنان يكى , سليمان بن بـريـدة بـن حـصـيـب اسـلـمى بصرى مروزى ((457)) درگذشته سال 105 است كه قاضى مرو بود. ((458)) دوم : عبداللّه بن بريدة بن حصيب اسلمى بصرى مروزى ((459)) است كه در سال110 درگذشت و قاضى مرو بود. ((460)) سوم : يحيى بن يعمر عدوانى بصرى مروزى ((461)) درگذشته به سال 129 يا پيش از آن مى باشد.
وى دانـشـمـندى امين بود و فقه و احكام از او روايت مى شد. ((462)) و قاضى مرو بود, ((463)) بـلـكـه گـفـته شده است : قاضى تمام خراسان بود: ((464)) در بيشتر شهرهاى خراسان از قبيل نـيـشـابـور, مـرو و هرات ,قضاوت داشت , ((465)) و گروهى نماينده داشت .
((466)) ابوطيب مروزى گويد: ((467)) يحيى بن يعمر را ديدم كه در مرو, قضاوت مى كرد و فراوان او رامى ديدم كـه مـيان كوچه و بازار به داورى مى پرداخت و گاهى همچنان كه برالاغش سوار بود و دو نفر به داورى مـى آمدند در همان حال ميان آنها قضاوت مى كرد .
ابن سعد گويد: ((468)) او با شاهد و سوگند داورى مى كرد.
چـهارم : محمدبن ثابت بن عمرو انصارى بصرى مروزى , ((469)) درگذشته به سال147 يا پس از آن كه قاضى مرو بود. ((470)) پنجم : حسين بن واقد, ((471)) (غلام عبداللّه بن عامر مروزى ) درگذشته به سال157 يا پس از آن مى باشد كه قاضى مرو بود. ((472)) ششم : محمد نخعى ((473)) كه ابن سعد گويد: ((474)) متصدى كار قضا در مروبود.
هفتم : محمدبن زيدبن على عبدى بصرى مروزى , ((475)) قاضى مروبود. ((476)) هشتم : يعقوب بن قعقاع ازدى بصرى مروزى , ((477)) او نيز قاضى مروبود. ((478)) نهم : عبدالمؤمن بن خالد عبدى مروزى , ((479)) او هم قضاوت مرو را به عهده داشت .
((480)) دهـم : عـبـداللّه بـن حـسين بصرى خراسانى , ((481)) او قاضى سيستان ((482)) و قايل به قياس بود. ((483))

مذهب فقهاى خراسان درباره فتوا

با اين كه اين فقها بزرگترين فقهاى خراسان در عهد بنى اميه بودند ملاحظه مى كنيد كه در شرح حـال آنـان در مـنـابعى كه نسبت به فتاواى آنان اعتماد كرده باشند و يا از چگونگى احكامى كه از سـوى آنـهـا صادر شده , ذكرى به ميان نيامده است , مگر آنچه در شرح حال حكم بن عمرو غفارى بصرى مروزى آمده كه اودر فتوا به قرآن استناد مى كرد و همچنين درباره يحيى بن يعمر عدوانى بصرى مروزى كه وى نيز در قضاوت از طريق قسم و شاهد, حكم مى داد و درباره عبداللّه بن حسين ازدى بـصـرى خـراسـانـى آمده است كه او هم در حكم , از قياس استفاده مى كرده است و به نظر مـى رسد كه بيشتر ايشان اهل حديث بودند نه اهل راءى به اين دليل در شرح حال آنها توجه به اين نشده كه آنها با احكام گذشته فقهاى پيشين مخالف بودند, همان طور كه به اين نكته اشاره نشده اسـت كـه آنـان بـايـد انـديـشـه خـود را به كار مى گرفتند و در مسائلى كه به آنها عرضه مى شد بخوبى اجتهاد مى كردند.

سخن پايانى

در دوران بـنـى امـيه , آموزشهاى دينى در سرزمين خراسان از شكوفايى نيرومندى برخوردار بود.
آغازگر برخى از اين آموزشها كه پايه اصلى آن را بنا نهادند, همان صحابه اى بودند كه در خراسان اقامت داشتند, اما تابعانى كه جانشين آنها شدند آهمان كسانى كه آن را گسترش دادند و بر عمق آن افـزودنـد, گروهى پس از گروهى به تعليم قرائت و تفسير قرآن و نقل حديث و آموزش احكام فـقـهـى پـرداخـتـنـد و درمـيان آنها برخى دانشمندان برجسته بودند كه نسبت به اين تعليمات شـنـاخـت دقيقى داشتند و با علماى بلاد ديگر برابرى كردند و در هيچ فرعى از فروع از آنهاعقب نبودند.
ضـحـاك بـن مـزاحـم هـلالى كوفى بلخى و يحيى بن يعمر عدوانى بصرى مروزى بزرگترين قراء خراسان و درخشنده ترين آنها در دوران بنى اميه بودند و شاگردان بسيارى , دانش قرائت را از اين دو آمـوخـتـند و در باب حروف قرآن نيز از اين دودانشمند, رواياتى وارد شده است و دانشمندان ديـگـر نـيـز قـرائت ايـن دو را نـقـل كـرده و به تشريح صورتهاى مختلف و توضيح مشكلات آنها پـرداخته اند.ضحاك (علاوه بر علم قرائت ) از معروفترين مفسران و معتبرترين آنها درخراسان اين دوران نـيـز بـود, بلكه او اسوه تفسير و منبع آن بود, از اين رو مى توان گفت : وى نخستين كسى است كه منتهاى تلاش خود را در اين باره انجام داد و به آموزش آن همت گماشت .
او فقط روايات صـحـيـح را مـورد بحث قرار مى داد و به روايات ضعيف اعتنايى نداشت , از روايات اسرائيلى بكلى دورى مى كرد او ازكسانى بود كه تفسير لغوى و ادبى قرآن را پايه گذارى و استوار ساختند .
او در ايـن بـاره پـيـرو عبداللّه بن عباس بود و تفسيرش را از سعيدبن جبير اسدى كوفى اخذكرد .
تفسير ضـحاك را شاگردان فراوانش در خراسان منتشر كردند واكثرآنهااصرار داشتند كه فقط از تفسير او روايت كنند و تفسير او را با تفسير ديگران نياميزند, جز مقاتل بن سليمان بلخى كه با روش استاد و ويژگيهاى وى از تحقيق واحتياط مخالفت كرد, از اين رو به جعل و دروغ پردازى متهم شد و به روايات اسرائيلى بسيار دلبسته شد, و هدفش را بر اين قرار داد كه ميان نص قرآن وروايات يهودى و نصرانى جمع كند.
بـيـشتر صحابه و تابعانى كه در خراسان اقامت داشتند در خصوص نقل حديث در اين دوران بهره فراوانى بردند آنان در شهرهاى بزرگ خراسان كه عربها در آنهااستقرار يافته و متوطن شده بودند, پـراكـنده شدند يا در حوالى و اطراف آن اقامت گزيدند و مسجدهاى آن مكانها را مركز تدريس و تعليم قرار دادند و برخى ازاهل خراسان كه اسلام اختيار كردند و عربى آموختند در اين حلقه هاى درس شركت كردند و در علم حديث داراى شناخت شدند و در علم و دانش منزلت ومقام به دست آوردند.
گروه عمده اى از محدثان در خراسان از نظر مالى تنگدست , اما در نقل روايت دقيق بودند و بهتر آن مـى دانـسـتـند كه علم را شفاهى از زبان اساتيد كسب كنند, تا اين كه آن را از كتابها بياموزند, چـنـان كه روايت حديث و حفظ آن را برنوشتن و جمع آوريش ترجيح مى دادند, به جز ابراهيم بن طهمان هروى نيشابورى كه فردى متمول و ثروتمند بود كه هم روايت حديث را نقل مى كرد وهم آن را مى نوشت .

در عـصـر امـوى , فـقهاى صحابه و تابعين كه به خراسان آمده بودند, درباره احكام فقهى و قضا و داورى مـيـان مـردم تاءثير بسزايى داشتند و اين گروه به دودسته تقسيم مى شدند, برخى , ويژه تحقيق , مطالعه و فتوا و بيان احكام بودند ودسته دوم امور آموزش و تعليم و نيز منصب قضاوت و داورى را به عهده داشتند.بيشتر آنان از فقيهان مورد اعتماد بودند و در بيان احكام به كتاب خدا و سنت رسولش 9 مراجعه مى كردند و سخت به اين دو, پايبند بودند.

منابع