ديدگاه تربيتى قرآن درباره پرورش اراده

وَ اصْبِرْنَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَوةِ وَ الْعَشِىِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ (1) .

و همراه باكسانى كه هر صبح و شام پروردگارشان را مى خوانند و خشنودى او را مى جويند، خود را به صبر وادار.

وَ إِن تَصْبِرُواْ وَ تَتَّقُواْ فَإِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ (2) .

اگر شكيبايى كنيد و پرهيزگار باشيد، اين نشانه عزم و اراده در كارهاست.

وَاصْبِرْ عَلَى مَآ أَصَابَكَ إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ (3) .

بر هر چه به تو مى رسد، پايدارى كن اين نشانه قدرت اراده در كارهاست.

فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُواْ الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ (4) .

پس پايدارى كن، هم چنان كه پيامبران اولى العزم (صاحبان اراده قوى) پايدارى كرده بودند و در عقوبتشان شتاب مكن.

فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ (5) .

و چون قصد كارى كنى بر خداى توكل كن، كه خدا توكل كنندگان را دوست دارد.

وَ لَمَنَ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الأُمُورِ (6) .

و آن كس كه صبر كند و از خطا درگذرد [بداند] كه اين نشانه عزم و اراده در كارهاست.

العمل العمل، ثم النِّهاية النِّهاية، والاستقامة الإستقامة، ثم الصّبر الصّبر، والورع الورع، إنّ لكم نهاية فانتهوا إلى نهايتكم... (7) .

عمل! عمل! پس از آن توجه به پايان كار، پايان كار، استقامت استقامت، سپس صبر، صبر آن گاه ورع، ورع، براى شما پايان و عاقبتى [خير] تعيين شده است خود را به آن جا برسانيد....

كان علي بن الحسين(ع) إذا تلا هذه الآية «يا أيّها الّذين آمنوا اتّقوا اللَّه وكونوا مع الصّادقين» يقول : اللّهم ارفعني في أعلى درجات هذه النّدبة وأعنّي بعزم الارادة (8) .

امام سجاد(ع) هرگاه اين آيه شريفه: «يا ايها الذين آمنوا اتقوا...» را تلاوت مى فرمود عرضه مى داشت خدايا مرا در بالاترين درجه اين ندبه قرار ده و مرا در تصميم قاطع يارى كن.

أصل الحزم العزم، وثمرته الظّفر (9) .

ريشه تدبير و استقامت، اراده و ميوه آن پيروزى است.

ضادّوا التّواني بالعزم (10) .

با اراده اى قاطع به مبارزه با سستى ها برخيزيد.

ضادوا التفريط بالحزم (11) .

با تدبير به مبارزه با تفريط برخيزيد.

قال الكاظم(ع): وقد علمت أنّ أفضل زاد الرّاحل إليك عزم إرادة يختارك بها واجعل غناى فى نفسى و رغبتى فيما عندك... (12)

امام موسى بن جعفر(ع): مى دانم كه بهترين توشه براى كسى كه به سوى تو مى آيد، آن تصميم قاطعى است كه بدان تصميم، تو را انتخاب مى كند....

من قلّ حزمه ضعف عزمه (13) .

هر كه تدبيرش اندك باشد اراده اش ضعيف خواهد بود.

من الحزم صحّة العزم، من الحزم قوّة العزم (14) .

از نشانه هاى تدبير، صحت و قدرت اراده است.

قدر الرجل على قدر همّته (15) .

ارزش هر انسانى به اندازه همتش مى باشد.

الشرف بالهمم العالية لا بالرمم البالية (16) .

شرف به داشتن همت بلند است نه به استخوانهاى پوسيده.

الحلم والاناة توأمان يُنتجهما عُلو الهمة (17) .

بردبارى و وقار با هم همراهند كه در سايه بلند همتى به دست مى آيند.

انسان مختار، در پيشگاه خداوند متعال مسؤول است

1-مسؤوليت فردى

يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ لاَ يَضُرُّكُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ (18) .

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، به خود پردازيد. اگر شما هدايت يافته ايد، آنان كه گمراه مانده اند به شمازيانى نرسانند، بازگشت همه شما نزد خداست، تا شما را به آن كارى كه مى كرده ايد آگاه گرداند.

2-مسؤوليت خانوادگى

يَأيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ قُواْ أَنفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نَاراً وَ قُودُهَا النَّاسُ وَ الحِجَارَةُ (19) .

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خود و خانواده خود را از آتشى كه هيزم آن مردم و سنگهاهستند، نگه داريد.

يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوجِكُمْ وَ أَوْلَدِكُمْ عَدُوّاً لَّكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَ إِن تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (20) .

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، بعضى از زنان و فرزندانتان دشمن شما هستند. از آنها حذر كنيد و اگر ببخشيد و چشم پوشى كنيد و خطاهايشان را ناديده انگاريد، خدا آمرزنده و مهربان است.

وَ اذْكُرْ في الكِتبِ إِسْمعيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كَانَ رَسُولاً نَبِيَّاً* وَ كَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَوةِ وَ الزَّكَوةِ وَكَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِيّاً (21) .

و در اين كتاب اسماعيل را ياد كن، او درست قول و فرستاده اى پيامبر بود و همواره خانواده خود را به نماز و پرداخت زكات امر مى كرد و نزد پروردگارش شايسته و پسنديده بود.

وَ أَخَذْنَ مِنكُم مِّيثقاً غَلِيظاً (22) .

و زنان از شما پيمانى محكم گرفته اند.

وَ عَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ (23) .

و با زنان به نيكويى رفتار كنيد.

وَ ءَاتُوا النِّسَآءَ صَدُقتِهِنَّ نِحْلَةً (24) .

و مهر زنان را با طيب خاطر به آنان هديه كنيد

3- مسؤوليت نزديكان

وَ أَنْذِر عَشِيرَتَكَ الأَقْرَبينَ (25) .

نخست خويشان و نزديكان را بترسان.

قُلْ مَآ أَنْفَقْتُمْ مِّنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبينَ و... (26)

بگو: هر چه از مال خود مى خواهيد انفاق كنيد پس [اول ] در باره پدر و مادر و خويشاوندان و نزديكان و... انفاق كنيد.

4-مسؤوليت اجتماعى

وَ مَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَآفَّةً فَلَولاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُواْ فِى الدِّينِ وَ لِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ (27) .

و نتوانند مؤمنان كه همگى به سفر روند. چرا از هر گروهى دسته اى به سفر نروند تا دانش دين خويش را بياموزند و چون باز گشتند مردم خود را هشدار دهند، باشد كه از زشتكارى حذر كنند؟

وَ لْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (28) .

بايد كه از ميان شما گروهى باشند كه [مردم را] به خير دعوت كنند و امر به معروف و نهى از منكر كنند. اينان رستگارانند [رستگاران حقيقى اند].

قال رسول اللَّه(ع): ألا كلّكم مسؤول عن رعيّته، فالأميرالّذي على النّاس راع وهو مسؤول عن رعيّته و الرّجل راع على أهل بيته وهو مسؤول عنهم، والمرأة راعية على بيت بعلها وولده وهي مسؤولة عنهم (29) .

آگاه باشيد كه همه شما در برابر ملت و مردم خود مسؤول هستيد. امير و فرمانروا كه حاكم بر مردم است، در مقابل مردم مسؤوليت دارد و مرد در مقابل خانواده اش و زن در مورد خانه شوهر و فرزندانش مسؤوليت دارد.

قال رسول اللَّه(ص): إنّ اللَّه تعالى سائل كلّ راع عمّا استرعاه أحفظ ذلك أم ضيّعه حتى يسأل الرجل عن أهل بيته (30) .

خداوند از هر مسؤولى در مورد مسؤوليتش سؤال خواهد نمود كه آيا مسؤوليت خود را به انجام رسانده يا آن را از بين برده است، حتى از مرد در مورد خانواده اش سؤال مى شود.

كلّ امري ء مسؤول عمّا ملكت يمينه وعياله (31) .

هر مردى در مورد دارايى اش و خانواده اش مسؤوليت دارد.

قال رسول اللَّه(ع): ألا كلّكم راع وكلّكم مسؤول عن رعيته.

همه شما فرمانروا هستيد و در مورد آن (فرمانروايى خود) بايد پاسخگو باشيد.

قال رسول اللَّه(ع): من أصبح ولم يهتمّ بأمور المسلمين فليس بمسلم (32) .

هر كه شب را به صبح آورد و به امور مسلمانان اهميتى ندهد جزء مسلمانان به شمار نمى آيد.

مثل المؤمنين في تراددهم و تراحمهم و تعاطفهم مثل الجسد اذا اشتكى منه عضو تداعى له ساير الجسد بالسهر و الحمى (33) .

مثل افراد مؤمن در تساوى و دوستى و محبت همانند يك جسم است كه هرگاه عضوى از آن دچار مرض و ناراحتى شود ساير اعضا نيز ناراحت خواهند بود.

من سمِع رجلاً ينادى يا للمسلمين فلم يجبه فليس بمسلم (34) .

اگر كسى فرياد كمك خواهى مسلمانى را بشنود ولى پاسخى ندهد، جزء مسلمانان به شمار نمى آيد.

5-مسؤوليت انسان در برابر عهد و پيمان الهى

أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَبَنِى ءَادَمَ أَن لَّا تَعْبُدُواْ الشَّيْطَنَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ * وَ أَنِ اعْبُدُونِى هذَا صِرطٌ مُّسْتَقِيمٌ * وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنكُمْ جِبِلّاً كَثِيراً أَفَلَمْ تَكُونُواْ تَعْقِلُونَ (35) .

اى فرزندان آدم، آيابا شما پيمان نبستم كه شيطان را نپرستيد زيرا دشمن آشكار شماست؟و مرا بپرستيد، كه راه راست اين است بسيارى از شما را گمراه كرد مگر به عقل در نمى يافتيد؟

وَكَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْئُولاً (36) .

خدا از پيمان خود بازخواست خواهد كرد.

فَوَرَبِّكَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُون (37) .

به پروردگارت سوگند كه همه را به خاطر كارهايى كه مى كرده اند، بازخواست مى كنيم.

وَ أَوْفُواْ بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عهَدتُّمْ (38) .

و چون با خدا پيمان بستيد بدان وفا كنيد.

إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولاً (39) .

به عهد خويش وفا كنيد كه بازخواست خواهيد شد.

إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولاً (40) .

زيرا گوش و چشم و دل همه را بدان بازخواست كنند.

وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ (41) .

از هر كارى كه مى كنيد بازخواست مى شويد.

ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ (42) .

كه در آن روز شما را از نعمتهاى دنيوى بازخواست مى كنند.

وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَّسْئولُونَ (43) .

و نگهداريدشان، بايد بازخواست شوند.

فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلَينَ (44) .

البته از مردمى كه برايشان پيامبرانى فرستاده شده و نيز از پيامبرانى كه فرستاده شده اند سؤال خواهيم كرد.

قال الصادق(ع): في قوله تعالى : «إنّ السّمع...» : يُسأل السمع عمّا سمع، والبصر عمّا نظر اليه ، والفؤاد عمّا عقد عليه (45) .

در تفسير آيه شريفه: «ان السمع...» آمده كه گوش از آنچه مى شنود و چشم از آنچه مى بيند و دل از آنچه در خاطر مى آورد مسؤول خواهند بود.

اتّقوا اللَّه في عباده وبلاده فانّكم مسؤولون حتى عن البقاع والبهائم وأطيعوا اللَّه ولا تعصوه (46) .

از خدا بترسيد و تقوا پيشه كنيد كه شما در پيشگاه خداوند مسؤول بندگان و شهرها و آباديها هستيد زيرا حتى از خانه ها و حيوانات بازپرسى خواهيد شد. خداى را اطاعت كنيد و او را عصيان منماييد.

قال على(ع): أوصيكم بتقوى اللَّه فيما أنتم عنه مسؤولون وإليه تصيرون فإنّ اللَّه تعالى يقول :كلّ نفس بما كسبت رهينة،ويقول :ويحذّركم اللَّه نفسه وإليه المصير، ويقول :فوربّك لنسألنّهم عن الصّغير من عملكم والكبير... (47)

بر شما باد كه در آنچه كه مسؤوليت داريد و بدان راهى كه خواهيد رفت پرهيزكارى را رعايت كنيد چه اينكه خداوند فرموده: «كل نفس... و يحذركم... فوربك» به خدا سوگند شما در مورد عمل كوچك و بزرگ خود مسؤول خواهيد بود....

... و ما اخذ اللَّه على العلماء ان لا يقاروا على كظة ظالم و لا سغب مظلوم لألقيت حبلها على غاربها و لسقيت آخرها بكأس أوَّلها (48) .

... و اگر خداوند از علما تعهد نگرفته بود، بر ستمكار بتازند و به يارى ستمديدگان بشتابند، افسار اين حكومت را به پشتش مى انداختم و خود را كنار مى كشيدم.

ان اللَّه فرض على ائمة العدل ان يقدروا انفسهم بضعفة الناس كيلا يتبيغ بالفقير فقره (49) .

خداوند بر رهبران عادل واجب شمرده كه بر خود سخت بگيرند و همانند طبقه ضعيف مردم زندگى كنند، تا هيچ فقيرى، فقرش او را به سركشى نياورده و سر از فرمان خداوند بر نتابد.

رهنمود قرآن درباره مسؤوليت اجتماعى انسان

كُنْتُمْ خَيْرَ اُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ (50) .

شما بهترين امتى هستيد از ميان مردم پديد آمده، كه امر به معروف و نهى از منكر مى كنيد و به خداوند ايمان داريد.

وَ لاَ تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِن بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْبَيِّنتُ وَ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ (51) .

همانند كسانى مباشيد كه پس از آن كه آيات روشن خدا بر آنها آشكار شد، پراكنده شدندو با يكديگر اختلاف ورزيدند، البته براى اينان عذابى بزرگ خواهد بود.

تَعَاوَنُواْ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى وَ لاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَ الْعُدْونِ (52) .

در نيكوكارى و پرهيزگارى همكارى كنيد، نه در گناه و تجاوز.

إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الإِحْسنِ وَ إِيتَآءِ ذِى الْقُرْبَى وَ يَنْهَى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ الْمُنكَرِ وَ الْبَغْىِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ (53) .

خداوند به عدل و احسان و بخشش به خويشاوندان فرمان مى دهد و از فحشا و زشتكارى و ستم نهى مى كند. شما را پند مى دهد، باشد كه پذيراى پند شويد.

إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤَدُّوا الأَمنتِ إِلَى أَهْلِهَا (54) .

خداوند به شما فرمان مى دهد كه امانت ها را به صاحبانشان باز گردانيد.

فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَ مَن تَابَ مَعَكَ (55) .

همراه با آنان كه با تو روبه خدا كرده اند، همچنان كه مأمور شده اى ثابت قدم باش.

فَبَِما رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنتَ فَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لانفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فِى الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ (56) .

به سبب رحمت خدا است كه تو با آنان اين چنين نرم خوى و مهربان هستى. اگر تند خوى و سخت دل مى بودى، از گرد تو پراكنده مى شدند. پس بر آنان ببخشاى و بر ايشان آمرزش بخواه و در كارها با ايشان مشورت كن و چون قصد كارى كنى بر خداى توكل كن كه خدا توكل كنندگان را دوست دارد.

قَالَ رَبِّ بِمَآ أَنْعَمْتَ عَلَىَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهيِراً لِّلْمُجْرِمِينَ (57) .

(حضرت موسى(ع)) گفت: اى پروردگار من، به پاس نعمتى كه بر من عطا كردى هرگز پشتيبان ستمكاران نخواهم شد.

فَلاَ تَكُونَنَّ ظَهِيراً لِّلْكفِرينَ (58) .

پس هرگز نبايد پشتيبان كافران باشيد!

پى‏نوشتها:‌