مقدمه
علوم قرآنى
«علوم قرآنى»اصطلاحى است درباره مسايلى مرتبط با شناخت قرآن و
شؤونمختلف آن.فرق ميان«علوم قرآنى»و«معارف قرآنى»آن است كه علوم قرآنى
بحثىبيرونى است و به درون و محتواى قرآن از جنبه تفسيرى كارى ندارد،اما
معارفقرآنى كاملا با مطالب درونى قرآن و محتواى آن سر و كار داشته و يك
نوع تفسيرموضوعى به شمار مىرود.
معارف قرآنى يا تفسير موضوعى،مسايل مطرح شده در قرآن را از حيثمحتوايى
بررسى مىكند.بدين ترتيب كه آيات مربوط به يك موضوع را از سراسرقرآن در يك
جا گرد آورده و در مورد آن چه كه از مجموع آنها به دست مىآيد
سخنمىگويد،مشروط بر آن كه از محدوده دلالت قرآنى فراتر نرود.گر چه در
تفسيرموضوعى گاه ضرورت دارد به شواهد عقلى و نقلى ديگرى نيز استشهاد
شود،ولىبحث كاملا قرآنى است و تنها از ديدگاه قرآن مورد بررسى قرار
مىگيرد.اين مطلببدين جهت اهميت دارد كه بحثهايى را كه جنبه«معارف
اسلامى»دارند و احيانادر كنار دلايل عقلى و نقلى به آيات قرآن نيز استناد
مىكنند، از «معارف قرآنى» يا «تفسير موضوعى قرآن» جدا شود.
«علوم قرآنى» بحثهاى مقدماتى براى شناخت قرآن و پى بردن به شؤونمختلف
آن است.در علوم قرآنى مباحثى چون وحى و نزول قرآن،مدت و ترتيبنزول،اسباب
النزول،جمع و تاليف قرآن،كاتبان وحى،يك سان كردن مصحفها،پيدايش قرائات و
منشا اختلاف در قرائت قرآن، حجيت و عدم تحريف قرآن،مساله نسخ در
قرآن،پيدايش متشابهات در قرآن،اعجاز قرآن و... مطرح مىباشد.ازاين جهت علوم
را به صيغه جمع گفتهاند كه هر يك از اين مسايل در چار چوب خود استقلال
دارد و علمى جدا شناخته مىشود و غالبا ارتباط تنگاتنگى ميان اينمسايل
وجود ندارد.لذا ميان مسايل علوم قرآنى نوعا يك نظم طبيعى بر قرار نيستتا
رعايت ترتيب ميان آنها ضرورى گردد،لذا هر مساله جدا از مسايل ديگر
قابلبحث و بررسى است.
ضرورت بحث در علوم قرآنى از آن جهت است كه تا قرآن كاملا شناخته نشود
وثابت نگردد كه كلام الهى است،پى جور شدن محتواى آن موردى ندارد.براىرسيدن
به نص اصلى كه بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نازل شده،بايد روشن كرد
كه آيا تمامىقرائتها يا برخى از آنها است كه ما را به آن نص هدايت
مىكند؟هم چنين درمساله نسخ،تشخيص آيه منسوخ از ناسخ يك ضرورت اولى
است.البته نسخبه معناى اعم كه شامل تخصيص و تقييد نيز مىباشد، چنان كه در
كلام پيشينيان نيزآمده است.هم چنين است مساله متشابهات در قرآن كه بدون
تشخيص اين جهتدر آيات،استنباط احكام و استفاده از مفاهيم عاليه قرآن به
درستى ممكن نيست وهر يك از مسايل علوم قرآنى در جاى خود،نقش مهمى در
بهرهگيرى از محتواىقرآن ايفا مىكند.برخى از اين مسايل،از مبادى تصوريه و
برخى از مبادى تصديقيهبه شمار مىروند.
پيشينه علوم قرآنى
بحث درباره قرآن و شناخت مسايل مختلف آن،از همان دوران نخست مطرحبوده و
هم واره در طول تاريخ،بزرگان و دانش پژوهان در اين زمينه به بحث وگفت و گو
نشسته و آثار نفيس و گرانبهايى از خود به يادگار گذاردهاند و اينمطالعات
پيوسته ادامه دارد.
بر پايه مدارك موجود،اولين كسى كه درباره قرآن به بحث نشست و گفت و گو
راآغاز نمود، يحيى بن يعمر شاگرد برومند ابو الاسود دؤلى(متوفاى 89)بود.نام
بردهكتابى در فن قرائت قرآن،در روستاى واسط،نگاشت كه شامل انواع
قرائتهاىمختلف آن دوره مىباشد.سپس حسن بصرى(متوفاى 110)كتابى در عدد
آياتقرآن نوشت.نويسندگان و آثار ديگر موجود در اين زمينه به ترتيب
ظهور،عبارتند از: عبد الله بن عامر يحصبى(متوفاى 118)رسالهاى در اختلاف
مصاحف عثمانى ونيز رساله ديگرى در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شيبة بن
نصاح مدنى(متوفاى 130)كتاب«الوقوف»را نگاشت.آبان بن تغلب(متوفاى
141)نخستينكسى است كه پس از يحيى بن يعمر در فن قرائات كتاب نوشت.محمد بن
سائبكلبى(متوفاى 146) اول كسى است كه در«احكام القرآن»كتاب نوشت.مقاتل
بنسليمان(متوفاى 150)نخستين نويسندهاى است كه درباره«آيات متشابهات»
كتاب نوشت.ابو عمرو،علاء بن زبان تميمى(متوفاى 154)كتاب«وقف و
ابتدا»و«قرائات»را نوشت.حمزة بن حبيب يكى از قراء سبعه(متوفاى 156)در فن
قرائاتكتاب نوشت.
يحيى بن زياد فراء(متوفاى 207)كتاب«معانى القرآن»را در سه مجلد نوشت.
اين نويسنده هم چنين كتاب«اختلاف اهل كوفه و بصره و شام در مصاحف»و
كتاب«جمع و تثنيه در قرآن»را به تحرير در آورد.محمد بن عمر واقدى(متوفاى
207)
كتاب«رغيب»در علوم قرآنى و«غلط رجال»را نوشت.ابو عبيده معمر بن
المثنى(متوفاى 209) كتاب«اعجاز القرآن»در دو جزء و«معانى القرآن»را
نوشت.او اولكسى است كه در اعجاز قرآن كتاب نوشته است.ابو عبيد قاسم بن
سلام(متوفاى 224)كتابهاى فراوانى در علوم قرآنى نوشته و او اول كسى است كه
دراين زمينه به طور گسترده كتاب نوشته است.از جمله كتب او«فضائل
القرآن»،«المقصور و الممدود»در فن قرائات،«غريب القرآن»،«ناسخ و
منسوخ»و«اعجازالقرآن»و...،را مىتوان نام برد.على بن مدينى(متوفاى
234)در«اسباب نزول»
كتاب نوشت.احمد بن محمد بن عيسى اشعرى قمى(متوفاى حدود 250)كتاب«ناسخ و
منسوخ»را نوشت.ابو زرعه عراقى(متوفاى 264)هزار بيت(الفيه)در«غريب الفاظ
قرآنى»سرود. ابو عبد الله احمد بن محمد بن سيار(متوفاى 268)
«ثواب القرآن»و«كتاب القرائة»را تاليف كرد.ابو محمد عبد الله بن
مسلم(ابن قتيبة)
(متوفاى 276)كتابهاى:«تاويل مشكل القرآن»و«تفسير غريب
القرآن»و«اعرابالقرآن»و«قرائات»را نوشت.ابو العباس محمد بن يزيد مبرد
نحوى(متوفاى 286)
كتاب«اعراب القرآن»را نوشت.ابو عبد الله محمد بن ايوب بن ضريس(متوفاى
294)كتابى در آن چه در مكه و مدينه نازل شده و نيز كتاب«فضائل القرآن»
را نوشت.ابو القاسم سعد بن عبد الله اشعرى قمى(متوفاى 299)رسالهاى در
انواعآيات قرآن نوشت.
محمد بن زيد واسطى متكلم امامى(متوفاى 307)كتابى در«اعجاز قرآن»
نوشت و آن را در نظم و تاليف آن دانست.محمد بن خلف بن مرزبان(متوفاى
309)
كتاب«الحاوى»در علوم قرآنى در(27)جزء نوشت.ابو محمد حسن بن
موسىنوبختى(متوفاى 310)كتاب«التنزيه و ذكر متشابهات القرآن»را نوشت.ابو
بكر بنابى داوود عبد الله بن سليمان سجستانى(متوفاى 316)كتاب
معروف«المصاحف»
و«الناسخ و المنسوخ»و رسالهاى در«قرائات»نوشت.ابن دريد ابو بكر محمد
بنالحسن ازدى(متوفاى 321)كتابى در«غريب القرآن»نوشت.ابن مجاهد ابو
بكراحمد بن موسى(متوفاى 324)كتاب«السبعة في القراءات»را نگاشت.ابو
البركاتعبد الرحمان انبارى(متوفاى 328)«البيان في اعراب القرآن»و«عجائب
علومالقرآن»را به نگارش در آورد.ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينى(متوفاى
329)
كتاب«فضائل القرآن»را تاليف كرد.ابو بكر محمد بن عزيز سجستانى(متوفاى
330)كتاب معروف«غريب القرآن»را نگاشت.ابو جعفر احمد بن محمدنحاس(متوفاى
338)كتب«اعراب القرآن»،«الناسخ و المنسوخ»و«معانى القرآن»
را تحرير نمود.ابو محمد قصاب محمد بن على كرخى(متوفاى حدود
360)كتاب«نكت القرآن»را تقرير كرد.ابو بكر احمد بن على رازى جصاص(متوفاى
370)
كتاب«احكام القرآن»را در سه جلد بزرگ تاليف كرد.ابو على فارسى(متوفاى
377)
كتاب«الحجة في القراءات»را نگاشت.ابو الحسن عباد بن عباس(متوفاى
385)دراحكام القرآن كتابى نوشت.ابو الحسن على بن عيسى رمانى(متوفاى
386)كتاب«النكت في اعجاز القرآن»را نگاشت.محمد بن على ادفوئى(متوفاى
388)كتاب«الاستغناء»در علوم قرآنى را در 20 مجلد نوشت.ابو سليمان حمد بن
محمد بستىخطابى(متوفاى 388)كتاب«بيان اعجاز القرآن»را تاليف كرد.
ابو بكر محمد بن طيب باقلانى(متوفاى 403)كتاب«اعجاز القرآن»را
تقريرنمود.ابو الحسن محمد بن الحسين شريف رضى(متوفاى 404)«تلخيص البيان»در
مجازات قرآن و«حقائق التاويل»در متشابه قرآن را تصنيف كرد.ابو زرعهعبد
الرحمان بن محمد(متوفاى حدود 410) كتاب«حجة القرائات»را به رشتهتحرير در
آورد.هبة الله،ابن سلامة(متوفاى 410)كتاب«الناسخ و المنسوخ»رانوشت.ابو
عبد الله محمد بن محمد بن النعمان(شيخ مفيد)(متوفاى 413)
«اعجازالقرآن»و«البيان»را در انواع علوم قرآنى نگاشته است.ابو الحسن عماد
الدين قاضىعبد الجبار(متوفاى 415)«متشابه القرآن»و«تنزيه القرآن عن
المطاعن»را به تحريردر آورده است. ابو القاسم حسين بن على مغربى(متوفاى
418)«خصائص القرآن»راتاليف كرد.ابو الحسن على بن ابراهيم حوفى(متوفاى
430)«البرهان في علومالقرآن»را نوشت.ابو محمد مكى بن ابى طالب(متوفاى
437)«الكشف عن وجوهالقراءات السبع»را در دو جزء بزرگ تاليف كرد.ابو عمرو
دانى(متوفاى 444)
«التيسير»در قرائات سبع و«المحكم»در نقطه گذارى مصحف و«المقنع»را در
رسمالخط مصحف تقرير نمود.ابو محمد على بن احمد بن حزم ظاهرى(متوفاى 456)
«الناسخ و المنسوخ»را نوشت.ابو الحسن على بن احمد واحدى
نيشابورى(متوفاى 468) «اسباب النزول»و«فضائل القرآن»را تاليف كرد.ابو بكر
عبد القاهرجرجانى(متوفاى 471) «الرسالة الشافيه»در اعجاز قرآن و«دلايل
الاعجاز»را تقريرنمود.
ابو القاسم حسين بن محمد راغب اصفهانى(متوفاى 502)«المفردات»در
الفاظغريبه قرآن را به تحرير در آورد.ابو بكر محمد بن عبد الله،ابن
عربى(متوفاى 543)
«احكام القرآن»را در چهار مجلد نوشت.محمد بن حمزة بن نصر كرمانى(متوفاى
حدود 550) «اسرار التكرار فى القرآن»را تاليف كرد.ابو جعفر محمد بنعلى بن
شهر آشوب(متوفاى 588) «متشابهات القرآن و مختلفه»را تقرير نمود.
ابو محمد قاسم بن فيره شاطبى(متوفاى 590)«حرز الامانى»قصيده معروف
درقرائات سبع را انشاء نمود.ابو الفرج عبد الرحمان بن على بن جوزى(متوفاى
597)
«فنون الافنان في عجائب علوم القرآن»و«المجتبى في علوم القرآن»را
تاليف كرد.
ابو البقاء عبد الله بن الحسين عكبرى(متوفاى 616)«املاء ما من به
الرحمان»دراعراب قرآن را نوشت.على بن محمد سخاوى(متوفاى 643)«جمال القراء
و كمالالاقراء»در قرائات سبع را تاليف كرد.ابو القاسم محمد بن عبد
الله(متوفاى حدود 650)رسالهاى در لغات قبائل عرب كه در قرآن آمده
نوشت.ابنابى الاصبع عبد العظيم بن عبد الواحد(متوفاى 654)«بديع القرآن»را
به رشتهتحرير در آورد.
ابو محمد عبد العزيز بن عبد السلام(متوفاى 660)«مجاز القرآن»راتقرير
نمود.ابو شامه شمس الدين عبد الرحمان بن اسماعيل(متوفاى 665)«المرشد
الوجيز»را در علوم قرآنى تاليف كرد.محمد بن ابى بكر رازى(متوفاى 666)«اسئلة
القرآن المجيد و اجوبتها»را نوشت.
در قرن هشتم جامعترين كتاب در علوم قرآنى نوشته شد.اين مهم بر
دستتواناى امام بدر الدين محمد بن عبد الله زركشى(متوفاى 794)انجام
گرفت.كتاب او«البرهان في علوم القرآن»نام دارد كه در چهل و هفت فن از فنون
علوم قرآنى بحثكرده و در اين باب استقصاء كامل نموده است.و نيز بدر الدين
محمد بن ابراهيم بنجماعه(متوفاى 733)«كشف المعانى»در متشابهات قرآن را
تاليف كرد.كمالالدين عبد الرحمان بن محمد حلى معروف به ابن
العتائقى(متوفاى 770)«الناسخو المنسوخ»را نوشت.
جلال الدين بلقينى شيخ و استاد جلال الدين سيوطى(متوفاى
824)«مواقعالعلوم في مواقع النجوم»را در انواع پنجاهگانه علوم قرآنى
نوشت،كه ابتداجلال الدين سيوطى كتاب معروف خود را بر آن پايه گذارى
نمود.سپس بر كتاببرهان زركشى دستيافت و آن را محور قرار داد.
در قرن نهم معروفترين و جامعترين كتاب در علوم قرآنى
كتاب«الاتقان»فيعلوم القرآن،بر دستبرومند جلال الدين سيوطى(متوفاى
911)نوشته شد.البتهاين كتاب را بايد از شاه كارهاى قرن نهم به حساب
آورد،زيرا فراغت از آن درسال(872)بوده است.هم چنين وى كتاب معروف«معترك
الاقران»را در اعجازقرآن در سه مجلد بزرگ نوشته است.در همين قرن ابو الخير
شمس الدين محمد بنمحمد بن جزرى(متوفاى 833)كتاب«النشر في القراءات
العشر»و كتاب«غاية النهاية»در طبقات قراء و كتاب«فضائل القرآن»را نوشت.
قاضى زكريا بن محمد انصارى(متوفاى 926)«فتح الرحمان»در رفع و دفع
اشكالات و ابهامات قرآن را تحرير نمود.ابو عبد الله محمد بن احمد
مكى(متوفاى 930)«الاحسان»را در علوم قرآنى نوشت.محمد بن يحيى حلبى(متوفاى
963)«القول المذهب»را در كلمات رومى معرب در قرآن تقرير كرد كه
ازكتاب«المهذب»سيوطى گرفته شده است.
اضافه بر موارد فوق،كسانى كه در مقدمه تفسير خود به مباحث علوم
قرآنىپرداختهاند بسيارند،از جمله:
مقدمه جامع التفاسير راغب اصفهانى كه شيواترين مباحث علوم قرآنى را
دارااست.و مقدمتان في علوم القرآن،كه مقدمة كتاب«المبانى»و مقدمه كتاب
تفسيرابن عطيه كه به نام«المحرر الوجيز في تفسير القرآن العزيز»نوشته
است،دو مقدمهبسيار نفيس در شؤون قرآن مجيد است.مقدمه تفسير قرطبى و تفسير
ابن كثير وتفسير طبرى از مهمترين مقدمهها در اين زمينه است.مقدمه
تفسير«آلاء الرحمان»
شيخ محمد جواد بلاغى،از جامعترين مباحث علوم قرآنى برخوردار است.
«البيان»حضرت استاد آيت الله خويى،كه مقدمهاى بر تفسير است و
جامعترين وكاملترين مباحث مهم علوم قرآنى را شامل مىشود.مقدمه تفسير
صافى فيضكاشانى و مقدمه تفسير برهان نيز از مهمترين مباحث در جنبههاى
نقلى علوم قرآنىمىباشد.مقدمه مجمع البيان علامه طبرسى از متقنترين مباحث
علوم قرآنىبرخوردار است.
از قرن يازدهم به اين طرف،كتب فراوانى در تفسير علوم قرآنى نگاشته شده
كهذكر آنها موجب تطويل است.براى نمونه نام تعدادى از آنها را در
مقدمه«التمهيد»آوردهايم كه مىتوان رجوع نمود.
از ميان آثار موجود مهمترين كتابها در زمينه علوم قرآنى اساسا دو
كتابالبرهان و الاتقان مىباشند.
البرهان في علوم القرآن،تاليف امام بدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر
زركشىاست. ايشان از برجستهترين علما و دانشمندان قرن هشتم مىباشد.ولادت
او درقاهره مصر به سال 745 بوده است.وى در همان ديار بزرگ شده و در
رشتههاىمختلف علوم اسلامى به سر حد استادى رسيده است.وى طبق مذهب شافعى
تدريس فقه مىكرده و فتوى مىداده است.او در سال 794 بدرود حيات گفت.
كتاب وى«البرهان»زبدهترين كتاب در مباحث علوم قرآنى است.اين كتاب
شمولو گستردگى را با ايجاز و ايفاء در عبارت به هم آميخته است.نام برده
مباحث علومقرآنى را تا 47 نوع پيش برده و درباره هر يك آن چه لازم بوده
گرد آورده است،درعين حال كه گوى سبقت از سابقين خود ربوده،براى لا حقين
الگوى گرانبهايىبه جاى گذاشته است.
دومين كتاب،«الاتقان»في علوم القرآن،تاليف جلال الدين عبد الرحمان
سيوطىاست.ولادت او در اسيوط مصر به سال 849 مىباشد(متوفاى 911 در
قاهره).اودر تمامى علوم حديث و تفسير و ديگر علوم اسلامى يد طولايى دارد و
تاليفاتگرانبهايى از خود باقى گذارده است.او ابتدا كتاب استاد خود جلال
الدين بلقينى(متوفاى 824)،«مواقع العلوم..»را محور قرار داده، تحرير و
تهذيب نمود و بر اوافزود و به نام«التحبير في علوم التفسير»تاليف نمود.وى
در اين كتاب بالغ بر 202نوع از مباحث علوم قرآنى گرد آورد.سپس بر كتاب
استاد استاد خود«البرهان»
تاليف زركشى دستيافت و آن را بهتر پسند كرد و بناى كتاب خود را بر آن
نهاد.آن راتنقيح و تحرير نمود و مطالب بسيارى بر آن اضافه نمود و تا 80 نوع
از عناوين علوماسلامى را در آن فراهم كرد.امروزه اين منابع از گستردهترين
و جامعترين علومقرآنى است كه در اختيار محققين و پژوهش گران قرار دارد.
كتاب«مناهل العرفان»في علوم القرآن،نوشته محمد عبد العظيم
زرقانى،موسعترين كتاب در علوم قرآنى در عصر اخير است و مجلس اعلاى از هر
مصر اينكتاب را براى تدريس در دانشگاههاى از هر مقرر نموده است.مقدمه
تفسير«آلاء الرحمان»تاليف علامه بزرگ محمد جواد بلاغى(متوفاى
1352)كهتحقيقىترين نوشتهها در مهمترين مسايل علوم قرآنى را شامل
مىگردد و به جهتاهميت آن،مستقلا در مقدمه تفسير مختصر شبر در
مصر(قاهره)به چاپرسيده است.اين اثر بيشتر به دفع شبهات و به دفاع از مقام
منيع قرآنپرداخته است.در مقدمه تفسير صافى دوازده فصل به عنوان 12 مقدمه
در انواعمباحث علوم قرآنى سخن رانده شده است.مقدمه تفسير«مرآت الانوار»كه
به طور تفصيل از نظر حديثى به مقدماتى پرداخته و با عنوان مقدمه تفسير
البرهان سيدهاشم بحرانى به چاپ رسيده است.مقدمه مذكور تاليف ابو الحسن
عاملى اصفهانى(متوفاى 1138)از شاگردان مرحوم مجلسى است.البيان في تفسير
القرآن،نوشتهاستاد علامه سيد ابو القاسم خويى رحمه الله تعالى مقدمه لطيف
و جامعى است دربرخى مباحث علوم قرآنى و از تحقيقات عاليه در اين زمينه
برخوردار است.
مباحث في علوم القرآن نوشته دكتر صبحى صالح،استاد علوم اسلامى در
دانشگاهلبنان شامل برخى از مباحث علوم قرآنى به صورت فشرده است.
اين جانب از وقتى كه خواندن قرآن را آموختم،با علاقه و لذت فراوان به
تحقيقو بررسى درباره مسايل مختلف قرآن و مطالعه كتابهاى گوناگونى كه در
اين زمينهتاليف شده، پرداختهام.با دقت در مسايل مربوط به قرآن آنها را
مورد توجه قرارداده و در ضمن مطالعات خود نكاتى را ياد داشت مىكردم،اعم از
آن كه اين نكاتتوجه مرا جلب مىكرد و به ظرافت و صحت آن معتقد مىشدم و يا
نكاتى كه درصحت آنها شك و ترديد داشتم.پس از ساليان دراز اين ياد داشتها
را مبناىتاليف كتابى قرار دادم كه شامل مباحث و مسايل مختلف علوم قرآنى
است و نامآن را«التمهيد فى علوم القرآن»گذاشتم.زيرا اين مباحثبه منزله
تمهيد و مقدمهبراى تفسير قرآن است.
آن چه مرا بر تاليف آن اثر تشويق كرد اين بود كه جاى چنين تحقيقى را
دركتاب خانههاى فعلى شيعه خالى ديدم،در حالى كه پيش از اين كتاب خانههاى
مامملو از اين قبيل تحقيقات بود.هم اكنون كتابى كه تمام مسايل مربوط به
قرآن رامورد بحث قرار داده باشد در بين كتابهاى فعلى شيعه كمتر وجود دارد
وكتابهاى موجود تنها داراى بحثهاى مختصرى در برخى از اين مسايل است
ومطالب و بحثهاى با ارزش در گوشه و كنار است و محققان بدان دست رسى
ندارندمگر آن كه آنها را از منابع پراكنده طبق مذهب اهل بيت عليهم السلام
بدست آورند.
به همين دليل به تحقيق و نقد آثار و نظريات مختلف پرداختم و آنها را با
نصوص قطعىتاريخ و روايات متواتر و يا هم راه با قرائن قطعى مقايسه كردم.در
خلال مباحث كتاب«التمهيد فى علوم القرآن»روشن شده كه چه اشتباهاتى براى
بسيارى ازمحققان و دانش مندان دست داده است.البته علت آن يا عدم حوصله و يا
تعصبآنان نسبتبه مذهب و طريقه خاصى است كه بدان معتقد بودهاند.من
هيچمسالهاى را مطرح نكردم مگر اين كه در حد توانايى خود به اصالت و صحت
آناطمينان يافتم.
اين جانب در تمام مدت اقامتخود در نجف اشرف(1337-1350 ه ش)وپس از
مهاجرت به شهر مقدس قم(اواخر سال 1350 ه ش)به تدريس اين مباحثبراى طلاب
علوم دينى و دانش جويان اشتغال داشته و هيچ گاه از آن غافل نبودهام.
هدف من از اين كار بحث و بررسى جمعى نسبتبه اين مسايل بوده،لذا
هرمسالهاى از اين مسايل را در اين جلسات مطرح كرده تا هر يك به طور كامل
موردبحث قرار مىگيرد و بهترين و استوارترين نظريات به دست آيد.به همين
منظور گاهىنيز جزوههايى را به عنوان نمونه منتشر كرده و آنها را در
اختيار دوستان دانشمند ومحقق قرار مىدادم تا از افكار و آرا آنان نيز
استفاده شود.همين جا از هم كارىكريمانه همه دوستان تشكر و قدردانى مىكنم.
التمهيد فى علوم القرآن
كتاب«التمهيد فى علوم القرآن»تا كنون در 6 جلد از سوى انتشارات
جامعهمدرسين منتشر شده و مجلدات بعدى آن در دست تاليف است.خوش بختانه
اينكتاب با عنايتحق تعالى مورد توجه علما و دانشمندان قرار گرفته و
اكنونبه عنوان يك مرجع در حوزه و دانشگاه مورد استفاده محققين است.در جلد
اولاين كتاب مسايل مربوط به وحى،نزول قرآن،اسباب نزول،جمع و تاليف
قرآنبحثشده است.
در جلد دوم قرائت و قراء و ناسخ و منسوخ بررسى شده است.
در جلد سوم محكم و متشابه مطرح شده و با دستهبندى آيات،بيش از هزار آيه
متشابهمورد دقت قرار گرفته است.
جلد چهارم مباحث مقدماتى اعجاز قرآن است.
جلد پنجم به اعجاز بيانى قرآن اختصاص يافته و ششم شامل اعجاز علمى و
اعجازتشريعى است.
جلد هفتم به رد شبهات درباره قرآن اختصاص يافته
و در مجلدات بعدى بحثى با عنوان«تنزيه التفسير عن الدخائل و
الموضوعات»براى جدا سازىصحيح از سقيم در روايات تفسيرى خواهد آمد.
در كتاب«صيانة القرآن من التحريف»مسايل مربوط به عدم تحريف قرآنجدا
گانه و به طور مفصل بررسى شده است.
هم چنين كتاب«التفسير و المفسرون فىثوبه القشيب»كه از سوى انتشارات
دانشگاه رضوى منتشر شده به شناخت تفسير ومفسران بزرگ و تاريخ و مراحل تفسير
قرآن كريم و بررسى مهمترين تفاسير،اختصاص يافته است.ترجمه فارسى اين كتاب
با عنوان«تفسير و مفسران»به زودىمنتشر مىشود.
هنگامى كه شوراى مديريتحوزه علميه قم كتاب«التمهيد فى علوم
القرآن»رابه عنوان متن درسى تعيين كرد،ضرورت خلاصه گيرى آن نمايان شد.به
همينجهت 6 جلد كتاب التمهيد در دو جلد تحت عنوان«تلخيص التمهيد»براى
تدريسخلاصه شد.هم چنين كتاب«تاريخ قرآن»به
درخواستسازمان«سمت»براىتدريس در رشته علوم قرآنى به زبان فارسى و با
اقتباس از دو جلد اول كتاب التمهيد همراه با اضافاتى به رشته تحرير در آمد.
كتاب حاضر در حقيقتخلاصه و باز نويسى از 6 جلد اول كتاب«التمهيد
فىعلوم القرآن»و نيز كتاب«صيانة القرآن من التحريف»است.
اين باز نويسى به گونهاىانجام گرفته كه متناسب با سطح عمومى در حوزه و
مقطع كارشناسى در دانشگاهباشد.البته براى سطوح بالاتر و استفاده محققين
رجوع به مجلدات التمهيدپيش نهاد مىشود.
«موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهيد»در نظر دارد كليه تاليفات اين جانب را
درزمينه علوم قرآنى اعم از التمهيد،صيانة القرآن،التفسير و المفسرون و...پس
ازبازنگرى كلى تحت عنوان«الموسوعة القرآنيه»و ترجمه فارسى آن را جداگانه
بهچاپ برساند و در اختيار محققين قرار دهد.
لازم به تذكر است كه در متن اين كتاب تاريخهاى بدون علامت اختصارى
بههجرى قمرى است.هم چنين ترجمه آيات و متون عربى،اگر ترجمه دقيق
باشد،همراه با متن عربى داخل گيومه آمده و اگر ترجمه به معنا باشد،فقط خود
آيه يا متن عربى داخل گيومه است.
ربنا تقبل منا انك انت السميع العليم و ما توفيقى الا بالله عليه توكلت
و اليه انيب
قم - محمد هادى معرفت
فروردين 1378.