فصل ششم: منزلت سبعة احرف نزد علماى شيعه

در فصل‏هاى پيشين، حديث سبعة احرف و جايگاه آن نزد علماى اهل سنت، و ديدگاه‏هاى آنان مورد نقد و بررسى واقع شد. هم‏چنين روشن گشت كه ادّعاى تواتر روايت سبعة احرف نزد اهل سنت، نه تنها قابل اثبات نيست، بلكه رواياتى كه در مورد سبعة احرف در جوامع حديثى اهل سنت آمده، ضعف سندى و به ويژه ضعف دلالت داشته، ناسازگارى‏هايى در آنها به چشم مى‏خورد كه از جهت عقلى قابل قبول نبود. ضمن اين كه نه تنها دليلى روشن و قطعى بر نسبت آن به پيامبر(ص) نبود، بلكه در فرض روايت آن، هيچ بيانى از پيامبر(ص) در تبيين آن وجود نداشت. لذا دانشمندان اهل سنت در معناى آن دچار ابهام و تحيّر شده و برخى در فهم آن اظهار عجز نموده‏اند.

ازطرفى در روايات امام‏صادق(ع) و امام‏باقر(ع)، نزول قرآن بر حرف واحد گزارش شده است. لذا در اين فصل از نظرگاه علماى شيعه و به دور از هرگونه جانبدارى، حديث سبعة احرف، مورد بررسى واقع مى‏شود. نخست مرورى بر جوامع حديثى شيعه خواهد شد و رواياتى كه در مورد سبعة احرف در آنها روايت‏شده، ذكرمى‏گردد.

با بررسى و استقصاى كامل در كتب حديثى شيعه، مى‏توان گفت روايت سبعةاحرف در كتب اربعه شيعه (كافى و تهذيب و استبصار و من لا يحضره الفقيه) -كه ازباسابقه‏ترين و معتبرترين كتاب‏هاى حديثى شيعه است- روايت و ثبت نشده‏است.

نخستين جامع حديثى شيعه كه آن را بيان داشته، كتاب بحار الانوار از مرحوم محمدباقر مجلسى است و سپس وسائل الشيعه، مستدرك الوسائل از بحار الانوار، آن را نقل‏نموده‏اند. از بررسى مصادر بحار الانوار روشن شد كه مرحوم مجلسى از خصال مرحوم صدوق و از بصائر الدرجات حسن بن صفار و از رساله نعمانى، رواياتى را ذكرمى‏كند كه البته هيچ يك از آنها از جوامع حديثى به‏شمار نيامده‏اند، بلكه كتاب‏هايى هستند كه با هدف خاصى، برخى از احاديث را هم نقل نموده‏اند.

حديث سبعة احرف در جوامع حديثى شيعه

هم‏چنان كه گذشت، حديث سبعة احرف، نخست در كتاب‏هاى خصالِ صدوق و بصائر از صفّار و رسالة نعمانى از شيخ مفيد آمده است كه در مجموع چهار روايت مى‏باشد. نخست به ذكر آنها و سپس به بررسى سندى و دلالت آنها پرداخته مى‏شود. آن چهار روايت كه در كتب مذكور آمده است به دو بخش تقسيم مى‏شود:

الف) بخشى كه مى‏تواند همانند روايات اهل سنت در بحث سبعة احرف مورد استناد واقع شود.

ب) بخشى كه -گرچه در آنها واژه سبعة احرف يا مشابه آن به كار رفته است- اساساً مربوط به حوزه بحث نزول الفاظ قرآن بر هفت حرف نيست، بلكه مربوط به تفسير قرآن و معناى آن مى‏باشد. اينك به ذكر هر دو قسم آن پرداخته مى‏شود:

بخش اول: يعنى بخشى كه مى‏تواند همانند روايات اهل سنت در حوزه سبعة احرف، مورد استناد واقع شود و مؤيدى براى روايات اهل سنت باشد، تنها يك روايت است كه مرحوم صدوق در خصال، آن را چنين روايت مى‏نمايد:

حدثنا محمد بن على بن ماجيلويه قال: حدثنا محمد بن يحيى العطار، عن محمد بن أحمد، عن أحمد بن هلال، عن عيسى بن عبداللَّه الهاشمي، عن أبيه، عن آبائه قال: قال رسول‏اللَّه: أتانى آتٍ مِنَ اللَّهِ فقال: إنَّ اللَّهَ يأمُرُك أن تقرأَ القرآنَ على‏ حرفٍ واحدٍ. فقلت: يا ربِ‏ّ! وسّعْ علىَّ. فقال: إنّ اللَّه يأمُرك أن تقرأَ القرآنَ على‏ حرفٍ واحدٍ. فقلت: يا ربّ! وسّعْ على اُمّتي. فقال: إن اللَّهَ يأمُرك أن تقرأَ القرآنَ على‏ حرفٍ واحدٍ. فقلتُ: يا ربِ‏ّ! وسّعْ على‏ امّتي. فقال: إنّ اللَّه يأمُرْك أنْ تقرأ القرآنَ على سبعةِ احرف.

پيامبر(ص) فرمود: فرستاده‏اى از نزد خداوند آمد و فرمود: خداوند به تو امر مى‏كند كه قرآن را بر حرف واحد بخوانى. بدو گفتم: پروردگارا بر من توسعه بده. آن فرستاده گفت: خداوند امر مى‏كند كه قرآن را بر حرف واحد بخوانى. من گفتم پروردگارا بر امت من توسعه بده. آن فرستاده گفت: پروردگار امر مى‏كند كه قرآن را بر يك حرف بخوانى. سپس من گفتم: پروردگارا بر امت من توسعه بده. او گفت: خداوند امر مى‏كند كه قرآن را بر هفت حرف بخوانى.(1)

بخش دوم: رواياتى كه گرچه در آنها واژه سبعة احرف يا مشابه آن به كار رفته است، ولى مربوط به حوزه‏هاى ديگرى مى‏باشد و اساساً نمى‏تواند در بحث نزول الفاظ قرآن بر هفت حرف -آن چنان كه اهل سنت مدعى آن هستند و طبرى در تفسيرش، نيز براى آن رواياتى را ارائه مى‏نمايد- مورد استناد باشند. آنها سه روايت ديگرند كه بدين‏قرارند:

1 . عن الصدوق، حدثنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الوليد قال: حدثنا محمد بن الحسن الصفار، عن العباس بن معروف، عن محمد بن يحيى الصيرفي، عن حماد بن عثمان قال: قلت لأبي‏عبداللَّه(ع): إنّ الأحاديث تختلف عنكم قال: فقال: إنّ القرآنَ نزل على سبعةِ أحرفٍ و أدنى ما للإمام‏أنْ‏يفتى على سبعة وجوه ثم قال: هذا عطاؤنا فَامْنُن أو أمسِك بغيرحساب؛

حماد بن عثمان مى‏گويد: به امام صادق(ع) گفتم كه احاديث از شما مختلف نقل مى‏شود. سپس امام فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده و كمترين وجه براى امام اين است كه بر هفت وجه فتوا بدهد. سپس فرمود: اين بخشش ماست به هر كس مى‏خواهى ببخش و از هر كس مى‏خواهى امساك كن.(2)

2 . عن محمد بن الحسن الصفار قال: حدثنا الفضل، عن موسى بن القاسم، عن أبان، عن ابن أبي‏عمير، أو غيره، عن جميل بن دراج، عن زرارة، عن أبي‏جعفر(ع) قال: تفسيرُ القرآن على سبعة أحرف (و فى نسخة: أوجه) منه ما كان و منه ما لم يكن بعد ذلك تعرفه الأئمة؛

امام باقر(ع) مى‏فرمايد: تفسير قرآن بر هفت حرف است (و در نسخه ديگرى، هفت وجه است) كه بخشى از آن بيان شد و بخشى از آن بيان نشده است كه آن را تنها ائمه مى‏دانند.(3)

3 . روى أبو عبداللَّه محمد بن ابراهيم النعمانى مرسلاً، عن أميرالمؤمنين: أُنزل القرآنُ على سبعةِ أقسامٍ. كل منها شافٍ كافٍ و هى أمر و زجر و ترغيب و ترهيبٌ و جدل و مثل و قصص؛

نعمانى، مرسلاً از امير المؤمنين(ع) نقل مى‏كند كه حضرت فرمود: قرآن بر هفت قسم نازل شده است كه هر قسمى از آنها كافى و شافى است و آنها امر و زجر و ترغيب و ترهيب و جدل و مثل و قصص هستند.(4)

بررسى سندى حديث سبعة احرف نزد علماى شيعه

براى تبيين جايگاه روايات مذكور نزد علماى شيعه و بررسى اعتبار آنها، نخست‏رجال و راويان در سند آنها مورد بررسى واقع مى‏شود. با توجه به آن‏چه‏گذشت، تنها يك روايت از مجموعه روايات حديثى شيعه، مى‏توانست در موضوع نزول الفاظ قرآن بر هفت حرف، مؤيدى بر روايات اهل سنت باشد كه سند آن چنين است:

صدوق، عن محمّد بن ماجيلويه قال: حدثنى محمّد بن يحيى العطار، عن محمد بن أحمد، عن أحمد بن هلال، عن عيسى بن عبداللَّه الهاشمي، عن أبيه (عبداللَّه بن محمد)، عن آبائه (محمد بن عمر بن على بن‏ابي‏طالب) قال: قال رسول‏اللَّه(ص): أتانى .....

در بررسى نگارنده، وثاقت راويان ذيل ثابت نشده است:

1 . احمد بن هلال: او ابو جعفر عبرتائى متولد 180 و متوفاى 267 مى‏باشد. اكثر اقوال در مورد وى، حكايت از عدم اثبات وثاقت وى مى‏كند. شيخ طوسى در مورد وى مى‏گويد: <او اهل غلو، و در دين و اعتقاد مورد اتهام است.»(5) و در تهذيب در مورد او مى‏گويد: <روايات او مورد عمل نيست.»(6) در استبصار نيز مى‏گويد: <او فاسد المذهب است و احاديثى كه تنها او نقل كرده باشد، مورد توجه نيست.»(7)

شيخ صدوق در مورد او مى‏گويد: <او از ناصبين است و روايات او مورد تمسك نيست.»(8)

نجاشى: <در مورد او نكوهش‏هايى از امام عسكرى(ع) شنيده شده است.(9) علامه ابن داود: <روايات او مقبول نيست.»(10)

صاحب معالم: <ضعف او روشن است.»(11)

اردبيلى: <او از غلات است و روايات او مقبول نيست.»(12)

مامقانى: <حق اين است كه روايات او پذيرفته شده نيست.»(13)

آية اللَّه خوئى: <بدون ترديد او از جهت اعتقاد، فاسد بوده است.»(14)

2 . عيسى بن عبداللَّه الهاشمى: او مردد بين دو نفر است كه حكم به وثاقت او را مشكل نموده است. آية اللَّه خوئى: <ظاهراً او مردد بين دو نفر است كه ظاهر كلام شيخ و برقى هم چنين است ... و به وثاقت آن نمى‏توان حكم نمود.»(15)

3 . عن أبيه (عبداللَّه بن محمد): علامه مامقانى در وثاقت او، ترديد مى‏نمايد و مى‏گويد: <گرچه امامى است، ولى مجهول و از نظر وثاقت ناشناخته است.»(16)

4 . عن آبائه (عمر بن على بن أبي‏طالب): مامقانى در مورد وى توقف مى‏كند و مى‏گويد: <شناخت و وثاقت او براى من حاصل نشده است.»(17) و آيةاللَّه خوئى مى‏گويد: <زيرا صدوق رواياتى را از او به على بن ابى‏طالب(ع) مى‏رساند، ولكن اثر وضع و جعل در روايات او، آشكار است.»(18)

با تأمل در سندِ تنها روايت مؤيد بر سخن اهل سنت در سبعة احرف، مى‏توان گفت كه از مجموع هفت نفر راوى در سلسله سند آن، وثاقت چند نفر از آنها، براى همه يا جمعى از علما ثابت نشده است. دو نفر از آنها مورد تضعيف واقع شده‏اند كه آنان، احمد بن هلال و عمر بن على (آبائه) مى‏باشند. لذا حديث مذكور از جهت سند، معتبر به حساب نمى‏آيد. ضمن آن كه اساساً روايت مذكور هيچ دلالتى بر نزول قرآن بر هفت حرف ندارد، بلكه در آن بحث از قراآت برهفت حرف است.

روايات بخش دوم نيز اگرچه مربوط به نزول الفاظ قرآن بر هفت حرف نمى‏شوند و به حوزه ديگرى تعلّق دارند، و در كلمه سبعة احرف از نظر لفظى به هم شبيهند، از سند قوى برخوردار نيستند. زيرا در روايت اول محمد بن يحيى صيرفى وجود دارد كه او نيز مجهول است. علاّمه مامقانى در مورد او مى‏گويد: <حال او مجهول است.»(19)

در روايت دوم هم، سند به صورت مردّد بيان شده است: <عن ابن‏ابي‏عمير أو غيره». و ترديد در سند خود موجب نقص در سند است. در روايت سوم هم سند مرسل است كه موجب ضعف آن شده است، چون در آن آمده است: <محمد بن إبراهيم النعمانى مرسلاً عن أميرالمؤمنين».

لذا روايات بخش دوم نيز از قوت سندى برخوردار نيستند، و اگر از جهت سند، داراى قوت هم بودند، مربوط به نزول و قرائت آيات قرآن بر هفت حرف نمى‏شوند. بلكه به محتوا و معناى قرآن ناظرند.

در مورد اعتبار سند روايت نزول الفاظ قرآن بر سبعة احرف، مرحوم محدث نورى مى‏گويد:

اگر كسى بگويد: معناى روايت صدوق چيست كه مى‏فرمايد... <خدا تو را (پيامبر) امر مى‏فرمايد كه بر هفت حرف بخوانى» مى‏گويم: بر ظاهر آن روايت نمى‏توان عمل كرد.... و در ضعف آن همين مقدار بس كه صدوق و ناقل آن، بر آن عمل نكرده‏اند. زيرا صدوق در كتاب عقايدش بيان مى‏دارد كه قرآن بر حرف واحد نازل شده است.(20)

دانشمند شيعه، مرحوم محمد جواد نجفى بلاغى نيز در تفسيرش مى‏گويد: <روايات دال بر نزول قرآن بر هفت حرف، سست و بى اعتبار و ضعيف است.»(21) آيةاللَّه خوئى هم مى‏گويد: <اصل روايت (سبعة احرف) ثابت نشده و از طريق عامه نقل شده و آن روايتى مجعول است.»(22) آية اللَّه معرفت نيز مى‏نويسد: <روايات نزول قرآن بر هفت حرف، مروىّ از اهل بيت هستند، لكن اسانيد آن، از نظر وثاقت ثابت نشده است.»(23)

بررسى دلالتى حديث سبعة احرف نزد علماى شيعه

هم‏چنان كه بيان شد، تنها يك روايت در منابع شيعه موجود است كه مى‏توانست در حوزه ادعاى اهل سنت، مبنى بر نزول الفاظ قرآن بر سبعة احرف، مطرح باشد و روشن شد كه آن روايت از نظر سند براى علماى شيعه، اعتبارى و ارزشى نداشت و آن حديث يا مجعول است و يا برگرفته از روايات اهل سنت مى‏باشد، و يانقل به معنا، در حدّ غير قابل قبول، در آن رخ داده است. از اين جهت دلالت محتواى آن، قابل استناد نخواهد بود و نمى‏توان بر اساس آن، معتقد به هفت حرف در الفاظ قرآن شد.

لذا مرحوم صدوق (ناقل روايت) نيز گرچه آن را روايت نموده است، خود بدان معتقد نشده و بر اساس آن عمل نكرده است. زيرا در روايت آمده است: <إنّ اللَّه يأمرك ان تقرأ القرآن على سبعة أحرف»، اگر صدوق آن را معتبر مى‏دانست و بدان معتقد مى‏شد، مى‏بايد قرائت قرآن را بر هفت حرف بداند. در حالى كه او چنين اعتقادى ندارد و مانند ديگر علماى شيعه، قرآن را بر حرف واحد دانسته و مى‏گويد:

اعتقاد ما بر آن است كه قرآنى كه بر پيامبر(ص) نازل شده است، همان مابين‏الدفتين است... و امام باقر(ع) فرمود: قرآن واحد و از نزد واحداست.(24)

هدف صدوق از ذكر روايت، بيان واژه سبعه بوده است كه آن را در مجموعه روايات سبعه، وارد نموده است و اگر از نظر او روايتى صحيح و قابل اعتبار بود، مى‏بايست در ديگر كتاب‏هاى خود، به ويژه كتاب حديثى خود، مى‏آورد؛ زيرا مربوط به مسأله مهمى مانند قرائت قرآن مى‏شد؛ قرآنى كه متن و لفظ آن، اساس فقه و فهم احكام است و اگر متن آن بر هفت حرف باشد، چه بسا فتواى علما بر اساس هر حرفى با حرف ديگر متفاوت مى‏گرديد.

علاوه بر آن، روايت مذكور، هيچ دلالتى بر ادعاى اهل سنت در نزول الفاظ قرآن بر هفت حرف ندارد؛ زيرا در روايت، تصريحى بر نزول قرآن بر هفت نشده است؛ بلكه اجازه قرائت بر هفت حرف را بيان مى‏دارد (انّ اللَّه يأمرك ان تقرأ القرآن على سبعة أحرف). از همه مهم‏تر، روايت مذكور، در صورت صحت سند، معارض با روايت صحيحه امام صادق(ع) مى‏باشد (ولكنّه نزل على حرف واحد من عند الواحد). در چنين تعارضى، روايت صحيحه امام صادق(ع) مقدم مى‏باشد و مرحوم مجلسى هم، گرچه روايت صدوق را نقل كرده، ولى آن را قبول نداشته و به تضعيف آن پرداخته است. در بررسى اقوال علما، نظر ايشان خواهد آمد.

سه روايت ديگر هم كه از نظر دلالت، مربوط به ساحت و حوزه ديگرى در مورد قرآن بودند، در صورت صحتِ سند، مربوط به متن و محتوا و بطن و تفسير قرآن مى‏باشند.

از متن هر سه روايت آشكار است كه آنها مربوط به متن و محتواى قرآن هستند؛ به‏ويژه روايتى كه تصريح دارد تفسير قرآن بر هفت حرف يا هفت وجه است. در روايت اول هم، بحث از فتواى امام بر اساس قرآن است كه در واقع برداشت از متن و تفسير قرآن مى‏باشد. و در روايت سوم به سبعة اقسام مى‏پردازد كه مصاديق آنها، همان اوامر و نواهى قرآن و ترغيب و جدل و قصص و ... است كه همه از مصاديق محتواى قرآن هستند، نه الفاظ آن.

لذا علماى شيعه بر اساس هيچ يك از سه روايت مذكور، معتقد به نزول الفاظ قرآن بر هفت حرف نشده‏اند و چه بسا برخى از روايات اهل سنت هم در صورت صحت سند، مربوط به محتوا و تفسير قرآن است كه پيامبر(ص) فرموده است: <قرآن داراى هفت بطن است.» اگر دانشمندان اهل سنت، چنين مطلبى را بپذيرند يا پذيرفته باشند، ديگر بين علماى شيعه و اهل سنت، در مسأله نزول قرآن، اختلافى وجود ندارد و مسأله نزول قرآن بر سبعة احرف، اين مقدار، معركه آرا نخواهد شد و دانشمندان و مستشرقان غربى نيز بر قرآن، خرده نمى‏گرفتند.

مرحوم مجلسى در كتاب بحار الانوار نيز بابى را تحت عنوان: <إن للقرآن ظهراً و بطناً» گشوده است و روايت اول و دوم را به ضميمه رواياتى ديگر، در آن‏جا ذكر مى‏نمايد كه همه آنها دلالت بر آن دارد كه قرآن داراى ظهر و بطن است و بطن آن داراى بطون متعدد مى‏باشد. به تعدادى از آنها اشاره مى‏شود.

1 . فَخَرَجَ الرجلُ فقالَ لى أبُو جعفر(ع): هذا تفسيرُها فى ظَهْرِ القرآن، أفلا أخبرك بِتفسيرِها فى بطنِ القرآن؟ قلتُ: و للقرآن بطنٌ و ظهرٌ؟ فقال(ع): نعم، إنّ لكتابِ اللَّه ظاهراً و باطناً؛

فردى از محضر حضرت باقر(ع) خارج شد و گفت: امام باقر براى من (پس از تفسير آيه) فرمود، اين تفسير ظاهر قرآن است. آيا مى‏خواهى تو را به تفسير بطن آن نيز خبر دهم؟ گفتم: مگر براى قرآن ظهر و بطن است؟ امام(ع) فرمود: آرى؛ كتاب خدا داراى ظاهر و باطن است.(25)

2 . عن جابر يزيد الجُعفى قال: سألتُ أباجعفر(ع) عَنْ شي‏ءٍ منَ التفسير فأجابَنى ثم سألتُه عنه ثانياً فأجابَنى بجوابٍ آخر. فقلتُ: جُعلتُ فِداك كنتُ أجبتنى فى هذِهِ المسألة بجوابٍ غير هذا، قبلَ اليوم؟ فقال: يا جابرُ! إنّ للقرآن بطناً و للبطن بطنٌ؛

جابر يزيد جعفى مى‏گويد: از امام باقر(ع) در مورد تفسير قرآن سؤال كردم. حضرت به من پاسخ داد. سپس (در مرحله ديگر) از حضرت همان را سؤال نمودم. حضرت (راجع به همان مورد) پاسخ ديگرى را به من داد. گفتم: فدايت شوم، روز قبل در همين مسأله جواب ديگرى فرموديد. حضرت فرمود: اى جابر! قرآن داراى بطن است و براى هر بطنى از آن بطن ديگرى است.(26)

3 . عن فضيل بن يسار، قال: سألتُ أبا جعفر(ع) عنْ هذهِ الروايةِ: ما من القرآنِ آية إلّا و لها ظهرٌ و بطنٌ فقال: ظهرُه تنزيلُه و بطنُه تأويلُه، مِنْه ما قَدْ مضى‏ و منه ما لمْ يكُن؛

فضيل بن يسار مى‏گويد: از امام باقر(ع) در مورد اين روايت كه: هيچ آيه از قرآن نيست مگر آن كه داراى ظهر و بطن است، سؤال نمودم. حضرت فرمود: ظهر آن تنزيل آن است و بطن آن مربوط به تأويل آن است كه برخى از آن بيان شده و برخى هم بيان نشده است.(27)

خبر واحد بودن حديث سبعة احرف

حديث سبعة احرف، نزد شيعه، نه تنها متواتر نيست -آن چنان كه علماى اهل‏سنت، مدّعى شده‏اند- بلكه خبر واحدى است كه از ضعف سندى هم برخوردار است. چگونه ممكن است روايتى نبوى باشد و پيامبر(ص) آن را روايت نموده باشد و به تواتر نزد اهل سنت، نقل شده باشد، ولى نزد شيعه در حد خبر واحد باشد و آن هم خبرى ضعيف به حساب آيد و با توجه به عدم تصريح آن روايت بر نزول قرآن بر هفت حرف و دارا بودن ضعف سندى و سست و بى اعتبار بودن محتواى آن از نظر ناقل و راوى آن يعنى شيخ صدوق، مى‏توان، مدعى شد كه اساساً حديثى بر نزول الفاظ قرآن بر سبعة احرف، حتى در حدّ خبر واحد هم در جوامع حديثى شيعه وجود ندارد.

اگر پيامبر(ص) سخنى مبنى بر نزول الفاظ قرآن بر هفت حرف را فرموده بود، حتماً آن همه صحابى شيعه، به ويژه امامان معصوم(ع) از پيامبر(ص) نقل مى‏فرمودند و در جوامع حديثى شيعه ثبت مى‏شد. در حالى كه ده‏ها روايت نبوى در حد استفاضه و تواتر، از پيامبر(ص) وجود دارد كه هم اهل‏سنت و هم شيعه به نقل و روايت آن پرداخته‏اند، ولى از حديث سبعة احرف و نزول قرآن بر هفت حرف، حتى يك روايت معتبر هم وجود ندارد. بلكه روايت صحيحه و معتبره‏اى از ائمه(ع) بر نفى چنين سخنى از پيامبر(ص) وجود دارد كه در فصل پنجم بررسى شد. آيا نمى‏توان نتيجه گرفت كه پيامبر(ص) چنين سخنى را نفرموده است و چنين روايتى، دست ساز مى‏باشد؟

ملاك وثاقت حديث نزد علماى شيعه

از نظر عالمان حديث شناس، هر روايتى و حديثى، تنها به جهت انتساب آن به‏معصومين، ممكن است قابل اعتماد نباشد؛ چه بسا روايتى در جوامع حديثى نيزنقل‏شده باشد، اما ارزش عملى ندارد و صاحبان جوامع حديثى با اهداف خاصى‏به نقل آن پرداخته‏اند. البته برخى از صاحبان جوامع حديثى اهل سنت، رواياتى را نقل‏كرده‏اند كه از نظر خود آنها، روايت صحيح مى‏باشد؛ مانند صحيح‏بخارى و مسلم كه مدعى هستند احاديثى كه آنها روايت نموده‏اند، كاملاً مورد اعتمادند و نسبت آنها به پيامبر(ص) قطعى است، كه البته چنين ادعايى در همه موارد قابل قبول نيست.

لكن عالمان شيعه، كه اقدام به جمع‏آورى روايات حديثى نموده‏اند، چنين ادعايى، را ندارند. بلكه هدف آنها جمع‏آورى رواياتى بوده است كه منسوب به پيامبر(ص)است‏و چه بسا ممكن است در بين آنها روايات جعلى هم -گرچه بسيار محدود- وجود داشته باشد. البته محدثان بزرگ شيعه، يعنى كلينى و شيخ طوسى و شيخ‏صدوق، اقدام به جمع‏آورى رواياتى نموده‏اند كه حداكثر اعتبار را دارا هستند و به نظر خودشان، روايت صحيح است؛ گرچه ممكن است از ديدگاه ديگر محدثان، قابل نقد باشد.

از نظر دانشمندان شيعه، كتب اربعه، گرچه داراى ارزشمندترين سخنان معصومين است و مجموعه‏هاى بسيار ارزشمندى است كه در تفسير و احكام فقهى و... مورد استناد واقع مى‏شوند، امّا ادعايى مبنى بر صحت تمام آنها وجود ندارد. لذا با معيارهاى حديث‏شناسى، آنها را بررسى مى‏نمايد و هيچ گاه روايتى تنها به جهت ذكر آن در كتب اربعه، مورد پذيرش واقع نمى‏شود. بلكه ملاك‏هاى وثاقت روايت در مورد آنها با تمام دقت‏هاى لازم لحاظ مى‏شود و سپس بر اساس آنها حكم يا فتوا صادر مى‏شود. چه بسا روايتى در برخى از جوامع حديثى آمده باشد؛ ولى ضعيف شمرده شود و يا از نظر برخى از فقيهان و مفسران، قابل استناد واقع نباشد. زيرا محدثان بزرگى هم‏چون مجلسى و حر عاملى كه اقدام به تدوين مجموعه‏هاى حديثى ارزشمند، نموده‏اند، هدفى جز ضبط و جمع‏آورى احاديث و جلوگيرى از محو آنها نداشته‏اند.

جعل حديث در قرن اول و دوم و سوم وجود داشته است؛ به‏ويژه كه معاويه، پنهان و آشكارا علمدار اين حركت زشت در تاريخ بوده است.

لذا هر حديثى، بامعيارهاى ارزشيابى، مورد سنجش قرار مى‏گيرد و پس از دارابودن ملاك‏هاى صحت، مورد استناد واقع مى‏شود. چنين اقدامى در مورد حديث سبعة احرف در نزد شيعه هم شده است. ملاك‏ها و معيارهاى ارزيابى به اختصار چنين است:

وثاقت راوى

منظور از وثاقت راوى، آن است كه راويان در حديث، از نخستين نفر كه از معصوم(ع) نقل مى‏نمايد، تا آخرين نفر، مورد شناسايى قرار گيرند تا معلوم گردد كه مسلمان، حديث شناس و مورد اعتمادند. هم‏چنين بايد در ضبط حديث از حافظه و دقت كافى برخوردار باشند. پس از بررسى‏هاى لازم اگر راويان كاملاً مورد اعتماد بودند و آن‏چه را نقل مى‏نمايند، بدون كم و كاست و با دقت بود، آن روايت به شرط دارا بودن ديگر شرايط، مورد قبول خواهد بود.

اگر در سلسله روايتى حتى يك نفر، وضّاع باشد، آن روايت از اعتبار كافى برخوردار نخواهد بود؛ مگر آن كه مؤيداتى بر صحّت آن وجود داشته باشد. به همين خاطر و براى تشخيص حال راويان، علم رجال به‏وجود آمده است.

تظافر روايت

از ديگر ملاك‏هاى بررسى اعتبار و عدم اعتبار روايت، تظافر آن است. زيرا اگر راويانِ آن روايت در هر طبقه به‏حدى باشند كه توافق آنان بركذب محال باشد، روايت از حدّ تظافر گذشته و به تواتر رسيده است.

محتواى روايت

از ديگر ملاك‏ها در اعتبار روايت، متن و محتواى آن است. بايد ديد آيا با متن قرآن در تعارض است يا خير؟ آيا با ملاك‏هاى عقلى بديهى و مسلم، سازگارى دارد يا نه؟ آيا با ديگر روايات مطمئن و پذيرفته شده، همراه است يا نه؟ بررسى چنين امرى در انحصار متخصصان آن علم مى‏باشد.

عمل مشهور

از ديگر ملاك‏ها در اعتبار روايت، عمل مشهور است. چه بسا روايتى از جهت راويان آن پذيرفته شده و در حد تظافر است، ولى مشهور علما به ويژه دانشمندان و فقهاى قرون پيشين، يعنى آنان كه به مبدأ وحى نزديك‏تر بوده‏اند، طبق آن عمل ننموده‏اند. و بسا روايتى كه از رجال قوى و مورد اعتمادى برخوردار نبوده است و عمل مشهور موجب جبران نقص آن شده است.

بررسى ملاك‏هاى وثاقت روايت، در حديث سبعة احرف

حال با توجه به آن‏چه گذشت، مى‏توان روايت سبعة احرف را با ملاك‏هاى مذكورمحك زد، تا بر اساس آنها ارزيابى مجددى از آن انجام گيرد. نخست، از نظر وثاقت راويان آن بايد گفت: با توجه به آن‏چه در بررسى سندى گذشت، هيچ يك از راويان روايت سبعة احرف نزد شيعه، موثق نيستند. برخى مجهول و برخى تضعيف شده‏اند.

اما از نظر تظافر روايت نيز، پس از بررسى در جوامع حديثى شيعه روشن گشت كه حديث مذكور، در صورت صحت سند، خبر واحد بوده، و نه تنها تظافرى در مورد آن وجود نداشت، بلكه همان خبر واحد هم در معرض بى‏اعتبارى بود.

از نظر محتوا درباره آن مى‏توان گفت كه روايت سبعة احرف، از محتواى معقول و مقبولى برخوردار نيست. چون با روايت صحيحه امام صادق(ع) و امام باقر(ع) در تعارض بود و از نظر عقلى هم تصور سبعة احرف در مورد الفاظ قرآن، پذيرفتنى نيست و به اضطراب در نص قرآن مى‏انجامد.

از نظر آخرين ملاك يعنى عمل مشهور بر طبق آن نيز، چنين اتفاقى در مورد حديث سبعة احرف نزد علماى شيعه نيفتاده است. بلكه مشهور و همه علماى شيعه به نزول الفاظ قرآن بر حرف واحد معتقدند. بنابراين اگر رواياتى درنزد اهل سنت و يا در جوامع حديثى شيعه بر سبعة احرف باشد، مربوط به متن و بطون قرآن است، نه الفاظ و نص ظاهرى آن، لذا حديث سبعة احرف هيچ يك از ملاك‏هاى قوت را در خود ندارد، بلكه همه دلايل از ضعف آن حكايت مى‏كنند.

حديث جعلى سبعة احرف در كتب اربعه نيست

محدثان بزرگ شيعه، يعنى محمد بن يعقوب كلينى و محمد بن على بن بابويه قمى و محمد بن حسن طوسى، در كتاب‏هاى حديثى خود، حديث سبعة احرف را روايت نكرده‏اند. زيرا از نظر كلينى و صدوق و شيخ طوسى حديث سبعة احرف در مورد الفاظ قرآن، مجعول است، و سند صحيح و دلالت قابل قبولى ندارد. ديگر اين‏كه با روايت امام صادق(ع) مبنى بر نزول قرآن بر حرف واحد، تعارض دارد. لذا آن بزرگان كه سعى داشته‏اند تا در كتب خود، روايات معتبر را ثبت نمايند، از درج آن خوددارى نموده‏اند.

اگر هم آن روايت در بحار الانوار به نقل از خصال صدوق، آمده است، به جهت تحفّظ آن بزرگان بر ضبط احاديثى بوده است كه در دسترس آنها بوده است.

شيوه آن مؤلفان بزرگوار آن بوده است كه همه احاديث مطرح را گردآورند و قضاوت را براى محققان باز گذارند.

مبحث دوم: ديدگاه علما و دانشمندان شيعه در حديث سبعة احرف

علماى شيعه از گذشته تاكنون، در موضوع نزول قرآن بر هفت حرف، اعتقادى روشن و بدون هيچ گونه ابهامى دارند؛ اعتقادى كه مستند به روايت صحيحه امام‏صادق(ع) و شواهد تاريخى قابل قبول عقلا مى‏باشد. بر خلاف ديدگاه علماى اهل‏سنت، كه قابل تأييد نقلى و عقلى نبود و زمينه شبهات مستشرقان را نيز فراهم آورده بود.

در ميان علماى شيعه، برخى، اساساً ديدگاه اهل سنت و حديث نزول قرآن بر هفت حرف را متعرض نشده‏اند، بلكه به بيان ديدگاه شيعه، و ذكر روايت امام‏صادق(ع) مبنى بر نزول قرآن بر حرف واحد، اكتفا نموده‏اند؛ مانند شيخ صدوق در كتاب الاعتقادات. برخى نيز نخست متعرض حديث سبعة احرف و ديدگاه اهل‏سنت شده آن را نقد كرده‏اند. و در نهايت نيز ديدگاه خويش را بيان داشته‏اند كه به اختصار به كلام جمعى از ايشان اشاره مى‏شود:

ثقة الاسلام كلينى

محمد بن يعقوب كلينى از محدثان عاليمقام شيعه، (م 329 ه.ق) معتقد به نزول قرآن بر حرف واحد است و در كتاب فضل القرآن، دو روايت صحيح از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) را مبنى بر نزول قرآن بر حرف واحد مى‏آورد. در تمام كتاب كافى، اثرى از روايت سبعة احرف نيست.

شيخ صدوق

محمد بن على بن الحسين بن بابويه قمى، شيخ صدوق، از علماى جليل القدر شيعه، معتقد به نزول قرآن بر حرف واحد است. وى در باب <اعتقاد در مورد جايگاه قرآن» روايت صحيحه‏اى را از امام باقر(ع) ذكر مى‏كند و مى‏گويد:

اعتقاد ما آن است كه قرآنى كه بر پيامبر(ص) نازل شد، همان مابين‏الدفتين است ... و امام باقر(ع) فرمود: <قرآن واحد و از نزد واحد است.»(28)

شيخ صدوق گرچه در خصال، روايت سبعة احرف را آورده است، اما هدف او، درج تمامى رواياتى بود كه در آنها واژه سبعه آمده است؛ هر چند به نظر او صحيح‏نباشد.

شيخ طوسى

شيخ الطائفه ابى‏جعفر محمد بن الحسن الطوسى، (م 460 ه.ق) از علماى بزرگ و صاحب مقام شيعه و از متقدمان مى‏باشد كه صاحب دو كتاب از كتب اربعه است. وى‏در مقدمه كتاب تفسيرى خود، در مورد نزول قرآن بيان مى‏دارد:

بدانيد كه معروف در ميان اصحاب ما (شيعيان) و رايج در بين اخبارشان، اين است كه قرآن بر حرف واحد و بر نبى واحد نازل شده است؛ الّا اين كه علماى شيعه بر جواز قراآت متداول بين مردم، اجماع نموده‏اند.(29)

شيخ طوسى سپس مى‏افزايد:

مخالفين (اهل سنت) از پيامبر روايت نموده‏اند كه قرآن بر هفت حرف نازل شده و همه آنها شافى و كافى است .... و خدشه در آنها(با توجه به روايت قطعى شيعه بر حرف واحد) ضرورتى ندارد.(30)

ايشان، روايت سبعة احرف را به علت جعلى بودن آن، در كتاب‏هاى حديثى خود درج نمى‏نمايد؛ بلكه در مقدمه تفسير خود به جهت بيان ديدگاه خويش در مورد قرآن به آن اشاره و به نفى آن مى‏پردازد.

شيخ طبرسى

امين الاسلام، شيخ طبرسى، از علماى بزرگ قرن پنجم هجرى، و صاحب تفسير ارزشمند مجمع البيان، در مقدمه تفسير خود، در فن دوم متعرض حديث سبعة احرف مى‏شود و بيان مى‏دارد:

ظاهر از مذهب اماميه آن است كه بر جواز قراآت متداول بين قرّا اجماع نموده‏اند ... و شايع و رايج در روايات شيعه آن است كه قرآن بر حرف واحد بوده است.(31)

فيض كاشانى

مرحوم ملامحسن فيض كاشانى (م 1091 ه.ق) از جمله بزرگانى است كه در مقدمه كتاب تفسير خود به‏نام الصافى فى تفسير القرآن در مقدمه هشتم، بيان مى‏دارد:

نزد عامه شهرت يافته است كه پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل‏شده و همه آنها كافى و شافى است.... و از طريق خاصه هم در خصال از حمّاد روايت شده كه مى‏گويد: <به امام صادق(ع) عرض كردم: احاديث ازشما مختلف نقل مى‏شود. امام(ع) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده و كمترين چيز براى امام آن است كه بر هفت وجه فتوا بدهد....» و راه‏جمع‏بين روايات آن است كه بگوييم قرآن داراى هفت قسم از آيات وهفت بطن است ... و اما حمل حديث (سبعة احرف) بر هفت وجه ازقرائت ... دليلى به همراه ندارد. زيرا در روايت كافى به اسناد از زراره ازامام‏باقر(ع) آمده است كه حضرت فرمود: قرآن واحد و از نزد واحداست؛ ولكن اختلاف از ناحيه روات حاصل شده است و به اسناد فضيل كه به امام صادق(ع) مى‏گويد: مردم مى‏گويند، قرآن بر هفت حرف نازل شده است، حضرت مى‏فرمايد: دروغ مى‏گويند دشمنان خدا، قرآن برحرف واحد و از نزد واحد است. و معناى اين حديث همان معناى حديث قبلى است و مقصود از هر دو، يكى است و آن اين كه قرائت صحيح، واحد است.(32)

علامه محمد باقر مجلسى

محدث بزرگوار شيعه، مرحوم مجلسى، (م 1110 ه.ق) تنها روايتى را كه در احاديث شيعه، بر هفت حرف در الفاظ قرآن دلالت دارد، در كتاب خود مى‏آورد. ايشان عقيده خود را اين گونه باز مى‏گويد:

خبر(روايت صدوق مبنى بر قرائت سبعة احرف) ضعيف است و با اخبار فراوانى كه خواهد آمد، مخالف است، و آن را بر قراآت سبعه حمل كرده‏اند كه چنين حملى درست نيست؛ زيرا قرّاى سبعه پس از پيامبر، متولد شدند... و بدون ترديد ما مجازيم تا بر اساس قراآت مشهور قرائت نماييم. زيرا بر آن، اخبار مستفيضه‏اى وجود دارد تا آن كه امام زمان(عج) ظهور نمايد و قرآن را براى ما بر اساس حرف واحد و قرائت واحد، آشكار كند. خداوند درك محضر ايشان را روزى ما نمايد.(33)

لذا ايشان اعتقادى بر حديث سبعة احرف در مورد الفاظ قرآن ندارد و معتقد است نزول قرآن واحد و داراى قرائت واحد است. آرى؛ قرآن به لحاظ گستردگى معنا، داراى بطون و معانى متعددى است و ايشان در كتاب القرآن در باب: <إنّ للقرآن ظهراً و بطناً» روايات متعددى را ذكر مى‏نمايد كه دلالت دارد بر اين كه قرآن داراى بطون متعدد است.

محقق بحرانى

فقيه محدث، شيخ يوسف بحرانى، (م 1186 ه.ق) صاحب تأليف ارزشمند الحدائق الناضرة فى أحكام العترة الطاهرة در كتاب الصلاة، در موضوع قرائت بيان مى‏دارد كه اساس و عمده در روايات شيعه، آن است كه قرآن بر حرف واحد و داراى قرائت واحد است و مى‏گويد:

عمده همان است كه در اخبار ما رواياتى است كه تواتر قراآت را مردود مى‏داند. زيرا ثقه‏الاسلام كلينى در كافى از امام باقر(ع) نقل مى‏نمايد كه حضرت فرمود: قرآن واحد و از نزد واحد نازل شده است و اختلاف از ناحيه روات است.(34)

ايشان معتقد است كه حديث سبعة احرف از مرويات عامه است و در روايات‏شيعه هم تنها يك روايت موافق با روايات آنهاست كه ظاهر آن با ديگر روايات شيعه منافات دارد و سزاوار است كه حمل بر تقيه شود و آن همان روايت خصال صدوق است.(35)

محقق متتبع سيد محمد جواد حسينى عاملى

ايشان (م 1226 ه.ق) در شرح قواعد علاّمه در بحث قرائت مى‏گويد:

<معروف در مذهب اماميه آن است كه قرآن بر حرف واحد است؛ آن‏چنان‏كه در تبيان و مجمع البيان آمده است.»(36)

شيخ محمد حسن نجفى

فقيه عاليقدر شيعه، مرحوم شيخ محمد حسن نجفى، (م 1266 ه.ق) صاحب كتاب جواهر الكلام فى شرح شرائع الاسلام، معتقد است:

تواتر (قراآت) را نمى‏پذيريم ... بلكه معلوم نزد ما (شيعه) خلاف آن است(عدم تواتر قراآت) زيرا شهرت مذهب ما (شيعه) بر آن است كه قرآن‏بر حرف واحد و بر نبى واحد نازل شده است، و اختلاف در آن (قراآت) از ناحيه روات است. كما اين كه غير واحدى از بزرگان بر آن معترف هستند.(37)

علامه كبير فقيه همدانى

مرحوم علامه حاج آقا رضا همدانى، (م 1322ه.ق) در كتاب الصلاة، قراآت و صحت آنها را مورد بررسى قرار داده است و معتقد است كه قرآن واحد و داراى نص واحد است و انتساب قراآت متعدد به پيامبر(ص) صحيح نيست و حديث سبعة احرف، نمى‏تواند در مورد الفاظ قرآن صحيح باشد. اگر پيامبر(ص) چنين روايتى را فرموده باشد، مربوط به محتوا و معانى قرآن است و محرّفان آن را تحريف نموده و حمل بر الفاظ قرآن نموده‏اند. از نظر ايشان، چه‏بسا تكذيب امام صادق(ع) مبنى بر تحريف آن باشد؛ يعنى آنان حديث سبعة احرف را پس از تحريف در مورد الفاظ قرآن، رونق داده‏اند كه زمينه تعدد قراآت را فراهم آورده و امام(ع)، حمل بر الفاظ و تحريف آنها را تكذيب نموده است.(38) لذا از نظر ايشان تعدد قراآت ناشى از اجتهاد و رأى قرّا بوده‏است. او مى‏گويد:

حق آن است كه ثابت نشده است كه پيامبر(ص) چيزى از قرآن را با چند شكل (قرائت) خوانده باشد، بلكه عكس آن ثابت شده است.... زيرا قرآن واحد و از نزد واحد است؛ آن چنان كه اخبار معتبره مروى از اهل‏بيت وحى و تنزيل بر آن حكايت دارد، مانند روايت ثقةالاسلام كلينى.(39)

محدث نورى

ايشان نيز معتقد است كه نزول قرآن واحد بوده و كلمات و الفاظ آن متعدد نيستند و اختلاف قراآت ناشى از سوء حفظ قرّا و مصاحف عثمانى است و مى‏گويد:

مهم اثبات نزول قرآن بر نسق و نظم واحد است و ابطال نزول بر وجوه عديده(سبعة) در تلاوت است و منشأ اين اختلافات (يعنى اختلاف در قراآت) سوءِ حفظ و كم توجهى و ... به‏دلايل ذيل مى‏باشد ... دومين دليل: اخبار فراوانى است كه از آنها روشن مى‏شود كه اختلافات منسوب به پيامبر(ص) نيست، بلكه برخى از آنها منسوب بر آراى قرا و اجتهاد و اهل عربيت است....(40)

ايشان در مورد روايت صدوق در خصال در همراهى با ادعاى اهل سنت مبنى بر قرائت سبعة قرآن، معتقد است، روايت مذكور، مجعول و دست‏ساز است ومى‏گويد:

اگر بگويى كه معناى روايت صدوق در خصال چيست ... كه خداوند تو را امر مى‏كند كه قرآن را بر هفت حرف بخوانى؟ پاسخ آن است كه: ظاهر روايت مذكور، قابل عمل نيست و ... و از دست سازهاى دشمنان خداست.(41)

عالم مجاهد، شيخ محمد جواد بلاغى

ايشان نيز معتقد است كه قرآن بر حرف واحد است و حديث سبعة احرف بى‏اعتبار است و مى‏گويد:

پنجمين (دليل) كه فصل الخطاب هم هست، روايتِ از طرق شيعه در كافى است ... كه قرآن واحد و از نزد واحد است.(42)

فقيه معاصر سيد محسن طباطبايى حكيم

ايشان هم تواتر قراآت را مخدوش مى‏داند و معتقد است كه قرآن بر حرف واحد و داراى قرائت واحد است و بيان مى‏دارد:

ادعاى مذكور (تواتر قراآت) مورد انكار جمعى از بزرگان است. لذا از شيخ (طوسى) در تبيان گزارش شده است: معروف ... آن است كه قرآن بر حرف واحد و بر نبى واحد نازل شده است ... و در صحيحه فضيل: ... لكن قرآن بر حرف واحد و از نزد واحد نازل شده و از اين سبب برخى از نصوصى كه متضمن نزول قرآن بر هفت حرف است، بايد بر وجه ديگرى حمل شود كه منافات با آن (روايت فضيل) نداشته باشد.(43)

آية اللَّه ميرزا ابوالحسن شعرانى

عالم بزرگوار شيعه، كه از معاصران است، در مقدمه تفسير منهج الصادقين، تأليف ملا فتح اللَّه كاشانى، مى‏گويد: <حديث (سبعة احرف) از اخبار آحاد است و راجع به قرآن حجّيت ندارد.»(44)

علامه طباطبايى

مفسر عاليقدر شيعه علامه محمد حسين طباطبايى نيز در ذيل آيه شريفه هفت، سوره آل عمران در بحث محكم و متشابه قرآن و اين كه قرآن داراى مراتبى از معانى است، به حديث سبعة احرف اشاره مى‏نمايد و معتقد است كه حديث مذكور با توجه به ذيل آن مربوط به اقسام خطاب و انواع بيان است؛ يعنى ربطى به الفاظ قرآن و قراآت آن ندارد. ايشان مى‏فرمايد:

در حديث مروى از طريقين از پيامبر آمده است كه حضرت(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است. در اين‏جا بايد گفت: حديث مذكور گرچه با اختلاف الفاظ، نقل شده است، ليكن معناى آن در همه يك‏سان است .... و آن‏چه امر را آسان مى‏نمايد آن است كه در متن آن روايات، تفسير سبعة احرف آمده است و بايد بر آن اعتماد نمود... و از حضرت‏على(ع) نقل شده كه فرمود: خداوند قرآن را بر هفت قسم نازل نموده است، و همه آنها شافى و كافى است، و آن امر و زجر و ترغيب و ترهيب و جدل و مثل و قصص است و متعين، حمل سبعة احرف بر اقسام خطاب و انواع بيان است.(45)

آية اللَّه خوئى

اين عالم بزرگوار شيعه (م 1405 ه.ق) اعتقادى به حديث سبعة احرف نداشته آن را حديثى مجعول مى‏داند. در كتاب الصلاة از مستند العروة از ايشان نقل شده است:

تواتر قراآت از قرّا، ثابت نشده است، چه برسد به پيامبر(ص)، بلكه به طرق آحاد حكايت شده است .... و برخى از ناآگاهان گمان برده‏اند كه مقصود از روايت پيامبر(ص) همان قراآت است؛ ... يعنى قرآن بر هفت حرف نازل شد، در حالى كه آن اشتباه روشنى است. به‏درستى كه اصل روايت ثابت نشده و فقط از طريق عامه روايت شده است، در حالى كه روايتى ضعيف و مجعول است. هم‏چنان كه امام صادق(ع) آن را تكذيب نموده‏اند.(46)

ايشان در البيان هم مى‏گويد: <روايت نزول قرآن بر هفت حرف، به معناى صحيحى بر نمى‏گردد و بايد طرد شود.»(47)

حجة الاسلام و المسلمين دكتر حجّتى

از فضلاى حوزه و مدرسان بزرگوار علوم قرآن در دانشگاه. در كتاب تاريخ قرآن مى‏نويسند:

روايت نزول قرآن بر هفت حرف با بيش از چهل تفسيرى كه درباره آن بيان شده ... به هيچ وجه از نظر شيعه قابل استناد و قبول نيست ... به خصوص كه با روايت صحيحه امام صادق(ع) كه مى‏فرمايد: نزل القرآن على حرف واحد من عند الواحد، هم منافات دارد.(48)

آية اللَّه مير محمدى

آية اللَّه مير محمدى نيز در بحث سبعة احرف در كتاب تاريخ و علوم قرآن، معتقداست:

مراد از هفت حرف، معانى متعددى است كه در كلمات و آيات قرآنى است؛ ولى مردم جز اندكى از آنها را، درك نمى‏كنند.(49)

علامه جعفر مرتضى

ايشان از جمله محققان در زمينه علوم قرآن معتقد است:

حديثى كه به منزله دليل و مجوزى براى اختلاف قراآت شده است، صحت ندارد .... اولاً: از دو امام باقر و صادق(ع) روايت شده است كه هر دو، روايت نزول قرآن بر هفت حرف را تكذيب نموده‏اند....(50)

چكيده سخن

با توجه به روايت امام باقر(ع) و امام صادق(ع) مبنى بر اين كه الفاظ قرآن داراى نزول واحد و از نزد واحد است و اختلاف قراآت ناشى از راويان است و تكذيب نزول قرآن بر سبعة احرف،(51) و با توجه به اين روايت نبوى كه <اگر قرآن، آن چنان كه نازل شده بود، قرائت مى‏شد، دو نفر با هم اختلاف پيدا نمى‏نمودند» روشن مى‏شود كه قرآن بر الفاظ واحد نازل شده و پيامبر(ص) هم همواره به تصحيح قراآت پرداخته‏اند. بنابراين نزول الفاظ قرآن بر سبعة احرف، سخنى نادرست و مجعول است. البته پيامبر گرامى(ص) روايت نزول قرآن بر سبعة معانى را قطعاً فرموده است و قرآن قطعاً داراى مراتبى از معناست، ليكن محرّفانى به تحريف آن پرداخته و آن را در مورد الفاظ قرآن رواج داده‏اند. هدف آنان نيز، توجيه قراآت مختلف بوده است.

حديث سبعة احرف هم كه در روايات اهل سنت وارد شده است و بر آن ادعاى تواتر كرده‏اند، نه تنها تواتر آن اثبات نشده است، بلكه با حديث ثلاثة احرف و... در تعارض است. گذشته از همه اينها، اين حديث از جهت سند و دلالت با مشكلات بسيارى روبه‏روست. از همين روست كه دانشمندان شيعى ضمن انكار حديث سبعة احرف، براين عقيده پاى مى‏فشارند كه:

قرآن بر حرف واحد و از سوى خداى واحد، با نزولى واحد، نازل شده است.

والحمد للَّه ربّ العالمين.

پى‏نوشتها:‌