بخش نهم محكم و متشابه

موضوعات اساسى در اين بخش عبارتند از:

1. محكم و متشابه و نقش آن در تفسير و علوم قرآنى؛

2. نظريّات ارائه‏شده از سوى قرآن‏شناسان در تعيين مصاديق محكم و متشابه؛

3. فلسفه وجود متشابهات در قرآن؛

4. نمونه‏هايى از آيات متشابهات؛

5. تأويل قرآن و امكان يا عدم امكان علم به آن.

برخى از منابع مهم در اين بخش:

الميزان، ج‏3؛ التمهيد، ج‏3؛ علوم القرآن عند المفسّرين، ج‏3 و كتاب‏هايى كه در خصوص محكم و متشابه باهمين عنوان تأليف گرديده است.

محكم و متشابه

مقدمه

قرآن مجيد كتابى ويژه و داراى امتيازات و اختصاصاتى است كه آن را از ساير كتب جدا مى‏سازد. بهره‏گيرى از اين كتاب آسمانى و دريافت معارف بلند و محتواى ارزشمند آن نيز متوقف بر برخوردارى از مجموعه‏اى از امور است كه هريك به نحوى در فهم صحيح قرآن نقش داشته و بيگانگى از آن امور برابر با دورى از محتواى اين كتاب مقدس است. از جمله اين موارد، آشنايى با محكم و متشابه در قرآن است. اين مسأله داراى چنان اهميت و ارزشى است كه هر مفسر قرآن كريم در جاى جاى اين كتاب الهى، توجه به آن را براى خود لازم دانسته و غفلت از آن را موجب پيدايش انحراف در تفسير قرآن مى‏داند. قرآن به عنوان يك مجموعه به هم پيوسته و يك‏دست -كه به تصريح خود هيچ‏گونه اختلاف و ناهماهنگى در آياتش وجود ندارد- به دو بخش محكم و متشابه تقسيم مى‏گردد. بعضى از آيات، آيات مادر، اساسى و مرجع هستند و بخشى ديگر نيازمندِ ارجاع به دسته اول. از اين روست كه نظر استقلالى به آيات دسته دوم در تفسير قرآن انسان را به كلى از مسير صحيح فهم قرآن منحرف مى‏سازد و ناخواسته در جهتى مخالف با كتاب خدا قدم برمى‏دارد. ترديدى نيست كه بسيارى از فرقه‏ها و نحله‏ها و انشعابات، كه در حوزه امت بزرگ اسلام و دين مبين به وجود آمده، در اثر پيروى از آيات متشابه بوده است.

پيدايش مذاهب فاسدى چون مجسّمه يا مجبره يا مفوّضه، بر پايه همين دسته از آيات و بدون ملاحظه آيات محكم بوده است. اين امر متأسفانه از صدر اسلام تاكنون ادامه داشته و در هر زمان به اقتضاى شرايط زمانى و مكانى، گروهى بوده‏اند كه با تمسك به چنين آياتى بدعت‏آفرينى كرده و آيات نورانى قرآن مجيد را دستاويزى براى رسيدن به اميال و هواهاى نفسانى خود آن هم در قالب و چهره دينى و قرآنى قرار داده‏اند. شايد به همين جهت است كه موضوع محكم و متشابه از ديرباز مورد توجه مفسران و قرآن‏شناسان بوده و آراى گوناگون و مختلف مفسران از صحابه و تابعين و پس از آنان كه در اين زمينه ابراز شده، شاهدى بر اين امر است. علاوه بر تفاسير مفسّران شيعه و سنى كه اين بحث را در ذيل آيه محكم و متشابه مطرح نموده‏اند، گروه بى‏شمارى از مفسران و آگاهان علوم قرآنى آن را در ضمن مباحث علوم قرآنى بلكه در رساله‏ها و كتب مستقلى مطرح و عرضه نموده‏اند.(1)

از آن‏چه ذكر شد اهميت و جايگاه ويژه اين بحث به خوبى روشن مى‏شود. نيز در ضمن بحث‏هاى آينده معلوم مى‏گردد كه با درك صحيح از محكمات و متشابهات قرآن مجيد، بهترين شيوه تفسيرى قرآن، تفسير قرآن به قرآن است؛ چرا كه ارجاع آيات متشابه به آيات محكم و بهره‏گيرى از اين آيات براى فهم صحيح از آيات متشابه، يكى از مصاديق تفسير قرآن به قرآن است و در ساير موارد نيز استفاده از آيات داراى مفاهيم روشن براى رفع ابهام از بعضى ديگر از آيات و يا تبيين حدود و ثغور آن آيات، بسيار راهگشا و مؤثر است. آرى؛ اين امر مستلزم تبحّر و تمحّض در قرآن است؛ يعنى عقابان بلندپرواز را رسد كه در آسمان بلند معارف قرآن به پرواز درآمده به لطايف و ظرايف آن دست يابند.

احاديث متعدد و فراوانى كه هم از طريق شيعه و هم از طريق اهل سنت در زمينه نهى از تفسير به رأى وارد شده نيز قابل تأمل است. مفاد و مضمون اين احاديث چنين است كه: هركس قرآن را به رأى و نظر خويشتن تفسير نمايد، جايگاهش در آتش خواهد بود.(2) از اين دسته روايات بر مى‏آيد كه نظر استقلالى به آيات قرآن و اعتماد به‏خود آيه، بدون رجوع به آيات ديگر، طريقى ناتمام و نارس براى فهم قرآن است و قرآن بايد از طريق خود تفسير گردد.(3)

در پايان اين مقدمه و براى بيان محورى بودن شناخت محكم و متشابه در قرآن به ذكر چند حديث اكتفا مى‏كنيم.

1. فى العيون عن الرضا(ع): «مَن ردّ متشابهَ القرآن إلى مُحكمِهِ هُدِيَ إلى صراطٍ مستقيمٍ....»(4)

2. فى تفسير النعمانى بإسناده إلى إسماعيل‏بن جابر قال: «سمعتُ أباعبدِاللَّه جعفربن محمد الصادق(ع) يقولُ: ... واعلموا - رَحِمَكم اللَّهُ - إنّه مَن لمْ‏يعرِفْ كتابَ اللَّهِ عزَّوجلَّ الناسخ من المنسوخ والخاصَّ منَ العامِّ والمحكمَ منَ المُتشابهِ والرُخَص من العزائم... فليس بعالمٍ بالقرآن ولا هو من أهلِه.»(5)

3. وفى نهج‏البلاغه عن علي(ع): «... يشهد بعضُه على‏ بعضٍ وينطقُ بعضُه بِبعضٍ؛(6) بعضى از آيات قرآن بر بعض ديگر شهادت مى‏دهد و برخى آيات، آيات ديگر را روشن مى‏سازد.»

فصل اول محكم و متشابه

هُوَ الَّذِى أَنْزَلَ عَلَيْكَ الكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الكِتابِ وَأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمّا الَّذِينَ فِى قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الفِتْنَةِ وَابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وَما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلّا اللَّهُ وَالرّاسِخُونَ فِى العِلْمِ يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَما يَذَّكَّرُ إِلّا أُولُوا الْأَلْبابِ؛(7)

اوست كسى كه اين كتاب را بر تو فرو فرستاد. پاره‏اى از آن، آياتِ محكم ج=صريح و روشن‏ج است. آنها اساس كتابند؛ و جپاره‏اى‏ج ديگر متشابهند. اما كسانى كه در دل‏هايشان انحراف است براى فتنه‏جويى و طلب تأويل آن، از متشابه پيروى مى‏كنند؛ با آن‏كه تأويلش را جز خدا و ريشه‏داران دانش كسى نمى‏داند. جآنان كه‏ج مى‏گويند: ما بدان ايمان آورديم، همه جچه محكم و چه متشابه‏ج از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان كسى متذكّر نمى‏شود.

آيه فوق، آيات قرآن را به دو گروه محكمات و متشابهات با ويژگى‏هاى خاص آنها تقسيم مى‏كند.

قبل از هر چيز لازم است با دو واژه «محكم» و «متشابه» آشنا شويم:

تعريف محكم و متشابه

1. محكم: راغب در مفردات گويد:

ريشه حَكَمَ به معناى «مَنَعَ» است. و به همين جهت در زبان عرب به لجام اسب «حَكَمة» اطلاق مى‏گردد (زيرا لجام، حيوان را از حركت و تمرّد بازمى‏دارد).

بنابراين در اين ماده نوعى معناى مانعيّت و نفوذناپذيرى نهفته است. وقتى مى‏گوييم: قاضى «حُكْم» كرد؛ يعنى قضيه قبل از حكم او داراى تزلزل بود و پس از حُكم، حالت ثبات و استحكام به خود گرفت. «مُحكَم»بودن چيزى بدين معناست كه عامل خارجى نمى‏تواند در آن نفوذ نمايد و به قول راغب: «مُحكم، چيزى است كه نه‏از جهت لفظ و نه از حيث معنا شبهه‏اى در آن وارد نگردد.» اين ويژگى در يك كلام، هنگامى پديد مى‏آيد كه كلام در افاده معنا، هيچ‏گونه ابهامى و ايهامى نداشته باشد و به‏روشنى تمام بر مقصود خويش دلالت نمايد.

2. متشابه: راغب گويد:

شُبهه، آن است كه به جهت وجود شباهت بين دو چيز، يكى از ديگرى تميز داده نشود (چه شباهت عينى باشد و چه معنوى). متشابه در قرآن كلامى است كه به دليل مشابهت لفظى يا معنوى‏اش به چيز ديگر، تفسير آن مشكل گرديده است. فقها مى‏گويند متشابه چيزى است كه ظاهرش خبر از باطنش نمى‏دهد و گوياى مرادش نمى‏باشد.

«اشتباه» نيز به جهت مشابهت دو يا چند چيز به يكديگر رخ مى‏دهد.

بنابراين متشابه -در اصطلاح قرآن- لفظى است كه احتمال چندين معنا در آن وجود دارد؛ به همين جهت در آن شك و شبهه ايجاد مى‏گردد، وهمان‏گونه كه امكان تأويل صحيح آن وجود دارد، احتمال تأويل فاسد نيز در آن مى‏رود و همين احتمال باعث گشته است تا منحرفان در صدد تأويل آن متناسب با اهداف خويش برآيند.(8)

گرچه در آيه مورد بحث، آيات به دو گروه «محكم و متشابه» تقسيم شده‏اند؛ امّا در جاى ديگر همين دو عنوان، وصفِ كل قرآن نيز قرار گرفته‏اند: كتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُه ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَدُنْ حَكيمٍ خبير.(9)

و در جاى ديگر:

اللَّه نَزَّل أحسنَ الحديث كتاباً متشابهاً مَثانى.(10)

مراد از اِحكام آيات قرآن -در آيه فوق- به قرينه تفصيلى آيات، كه در همان آيه ذكر گرديده است، وضعيّت آيات قبل از نزول تدريجى و تفصيلى و آيه به آيه است. قرآن در مرحله قبل از نزول تدريجى از حقيقتى واحد و ثابت برخوردار بوده كه تجزيه و تكثّر آيات (تفصيل) در آن راه نداشته است و به هنگام نزول تدريجى از مرحله احكام به مرحله تفصيل و تكثّر، تغيير حالت داده است.(11)

اطلاق وصف تشابه براى كل آيات در سوره زمر بدين معناست كه قرآن كتابى است كه همه آياتش با يكديگر هماهنگ است. كتاب متشابه، يعنى كتابى كه در آن تضاد و اختلاف و اعوجاج راه ندارد، بلكه بر مجموعه آن نوعى مشابهت و يك‏نواختى و هماهنگى حاكم است و همگى يك هدف را دنبال مى‏كنند.(12)

پس از بررسى دو اصطلاح «محكم و متشابه» به آيه اصلى بازمى‏گرديم. در اين آيه، آيات محكمات، «اُمّ‏الكتاب» معرفى شده‏اند. اُمّ از ريشه أَمَّ يَؤُمُّ به معناى قَصَدَ يَقْصُدُ است. از آن جهت كه فرزند به مادر متوجه مى‏شود و قصد او را مى‏كند، «اُمّ» مى‏گويند. اُمّ به معناى مرجع و مقصد است و ام‏الكتاب، يعنى آياتى كه براى آيات ديگر مرجع واقع مى‏شود. محكمات به تصريح قرآن آيات مادر، مرجع و اساسى هستند؛ با اين ويژگى كه خود هيچ ابهامى نداشته، برطرف‏كننده ابهام و تشابه از آيات متشابهند. ازهمين آيه مى‏توان استفاده نمود كه گرچه بخشى از آيات قرآن «متشابه» مى‏باشند؛ اما با ارجاع متشابهات به آيات محكم، از اين دسته از آيات نيز رفع تشابه مى‏گردد و مفهوم آنها نيز در سايه آيات محكمات معلوم مى‏شود؛ به عبارت ديگر گرچه بخشى از قرآن را آيات متشابه تشكيل مى‏دهد (بخش اندك) امّا تشابه آيات، ذاتى و هميشگى نيست؛ زيرا قرآن خود، راه تبيين متشابهات را تعيين كرده، و در حقيقت راهكار رفع تشابه را نمايانده است.

تعيين محكم و متشابه (آرا و نظريات)

به طور كلى در زمينه محكم و متشابه نظريات ذيل اظهار شده است:(13)

1. متشابهات عبارت از حروف مقطّعه‏اى هستند كه در اوايل بعضى از سور نازل شده‏اند و مابقى محكماتند.

2. محكمات حروف مقطّعه‏اند و غير آنها آيات متشابهند.

3. آيات مبيّن در قرآن محكم و آيات مجمل، متشابهات قرآنند.

4. آيات ناسخ، محكم و آيات منسوخ، متشابهند.

5. محكمات، آياتى هستند كه دلايلى روشن و واضح دارند. اما بازشناسى متشابهات نياز به تأمل و تدبر دارد.

6. محكم عبارت است از: هر آيه‏اى كه آگاهى به آن -با برهان خفى يا جلى- ممكن باشد؛ به خلاف متشابه؛ مثل علم به زمان قيامت و....

7. آيات الاحكام، محكمات قرآن و مابقى متشابهاتند.

8. آيات محكمات، تأويل واحدى دارند؛ در حالى كه آيات متشابه، وجوه متعددى از تأويل در آنها محتمل است.

9. تقسيم آيات بر محكم و متشابه مختص به آيات قصص است؛ آياتى كه در آن اخبار پيامبران و امت‏هايشان به صورت روشن، تبيين شده محكمات، و آن دسته از آيات كه با تكرار در سور متعدد الفاظ و محتواى آن در مورد سرگذشت پيامبران مشتبه شده، متشابهاتند.

10. آيات متشابه، آياتى هستند كه نياز به توضيح و بيان دارند؛ برخلاف محكمات.

11. آياتى كه در قالب خبريه هستند، متشابهات و انشاءاتِ قرآن محكماتند.

12. آيات صفات (خواه صفات خداوند و خواه صفات انبيا) آيات متشابه و بقيه محكماتند.

13. آيات قابل فهم و درك براى انسان، محكمات و آياتى كه عقل انسان قادر به فهم آنها نيست متشابهاتند.

14. آياتى كه ظاهر آنها مراد است، محكمات و آياتى كه خلاف ظاهر آنها مراد است، متشابهات قرآنند (مشهور مفسران متأخر همين قول را انتخاب كرده‏اند.)

15. محكم آيه‏اى است كه در تأويل آن اتفاق نظر وجود داشته باشد؛ به خلاف متشابه.

بيان نظريات فوق صرفاً جهت اطلاع است. درباره نارسايى‏هاى اين انظار و آرا، علّامه طباطبائى در الميزان به تفصيل سخن گفته است. به نظر مى‏رسد با توجه به تعريفى كه از محكم و متشابه ارائه گرديد، اشكالات وارد بر بعضى از نظريه‏هاى ذكرشده روشن بوده نيازى به طرح آن نباشد.

گزيده مطالب

1. آيات قرآن به دو دسته محكمات و متشابهات تقسيم مى‏شود. اين تقسيم‏بندى را قرآن به صراحت ذكر نموده است.

2. آيات محكمات، آيات مادر و مرجع در قرآن كريم هستند.

3. استفاده از آيات متشابه، منوط به ارجاع آنها به آيات محكمات است.

4. «محكم» آيه‏اى است كه در افاده معناى خويش هيچ‏گونه ابهام و ايهامى نداشته باشد و راه ورود به هرگونه شبهه و اشتباه را ببندد.

متشابه در اصطلاح قرآن به آيه‏اى اطلاق مى‏شود كه احتمال چندين معنا در آن وجود دارد و به همين جهت در آن شك و شبهه ايجاد مى‏شود.

5. برخى از آرا و نظريات در مورد تعيين محكمات و متشابهات در قرآن، باتعريف ارائه‏شده انطباق ندارند. مثل آن‏كه گفته‏اند: متشابهات، حروف مقطّعه هستند؛ يا آيات مجمل، متشابهاتند، و يا آيات منسوخ و يا آن‏چه غير از آيات‏الاحكام است و....

6. پيدايش برخى از مذاهب انحرافى در اسلام به جهت پيروى از متشابهات قرآن بوده‏است.

فصل دوم حكمت وجود متشابهات در قرآن

وجود متشابهات در قرآن‏كريم بهانه برخى خرده‏گيرى‏ها بر اين كتاب مقدس شده است. آنان مى‏گويند قرآن مدعى است كه قول فصل است، فرقان و تميزدهنده حق از باطل است، هيچ‏گونه باطلى در آن وجود ندارد؛ در حالى كه آيات متشابه آن آياتى هستند شبهه‏انگيز، ديرياب و مشكل‏آفرين. فرقه‏ها و مذاهب گوناگون اسلامى هريك براى اثبات حقّانيت خويش به همين قرآن استدلال كرده آياتى از قرآن را مورد استناد خويش قرار مى‏دهند. دليل اين امر چيزى جز وجود متشابهات در قرآن نيست. آيا اگر اين كتاب تمامش محكمات بود با اهداف تبيين‏شده از سوى خود قرآن سازگارتر نبود؟ و اصولاً فلسفه و حكمت وجود متشابهات در قرآن چيست؟

امام فخر رازى در تفسير خود پنج وجه در اين مورد بيان كرده‏است:

1. ثواب اخروى: وقتى قرآن متشابهاتى داشته‏باشد، مردم براى فهم آن زحمت مى‏كشند و اين زحمت باعث پاداش اخروى آنها مى‏شود.

2. جلب مخالفان: مردم در زندگى روش‏ها و مسلك‏هاى مختلفى دارند، اگر قرآن به صورت صريح و محكم در برابر آنها قيام مى‏كرد، باعث تنفر و انزجار آنها مى‏شد و از همان اول مى‏گفتند اين كتاب مخالف ماست.

3. تقويت جنبه عقلانى مردم: مردم ناچارند براى فهميدن متشابهات قرآن، تأمّل و تدبّر نمايند و از اين جهت، عقل آنان ورزيده و فربه مى‏شود.

4. فراگرفتن علوم ديگر: افراد براى فهم متشابهات ناچارند علوم ديگرى را ازقبيل لغت، نحو و جز اينها بياموزند تا به مراد آيه پى ببرند.

5. استفاده هركس به اندازه توان خويش: هركس به اندازه استعداد خود بتواند از آيات قرآن استفاده برد.

در تفسير المنار، رشيدرضا پس از سخيف‏شمردن وجوه مذكور،(14) سه وجه ديگر را از استادش «شيخ محمد عبده» نقل مى‏كند؛ از جمله اين‏كه وجود متشابهات خود جنبه آزمايشى و امتحانى دارد: اگر قرآن تماماً محكمات بود همه كسانى كه در ظاهر ايمان آورده بودند، ناچار آن را قبول مى‏كردند؛ ولى قسمتى از آن به صورت متشابه نازل شد تا وسيله امتحان باشد.

روشن است كه هيچ‏يك از موارد پيش‏گفته نمى‏تواند بيانگر حكمت متشابهات در قرآن باشد. بعضى از موارد يادشده، نه‏تنها پاسخى را ارائه نمى‏دهند، بلكه به ضعف و وهن كلام خدا مى‏انجامند. ما به جهت وضوح بطلان اين اقوال از بحث در زمينه ابطال آنها خوددارى مى‏كنيم.

فيلسوف بزرگ، ابن‏رشد اندلسى در پاسخ به علّت وجود متشابهات مى‏گويد:

مردم سه گروهند: علما و دانشمندان؛ عامه مردم كه بهره‏اى از علم و دانش نبرده‏اند، و گروهى بين اين دو گروه قرار مى‏گيرند كه نه در سطح علمى دانشمندان هستند و نه در مجموعه عوام. همين گروهند كه «تشابه» برايشان پديد مى‏آيد و خداوند آنان را نكوهيده است؛ زيرا دانشمندان، درشرع مقدس تشابهى به‏وجود نمى‏آورند و مى‏دانند هر آيه را چگونه به‏وجه صحيح مورد نظر شرع ارجاع دهند. عموم مردم هم كه اساساً آگاهى از اين شكوك و ايرادات ندارند و به همان ظاهر آيات بسنده مى‏كنند.(15)

وى اضافه مى‏كند:

تعاليم شرعى همانند غذايى است كه براى اكثر بدن‏ها (نوع افراد) نافع و سودمند است و چه‏بسا براى اقليتى ايجاد ضرر نمايد و به همين جهت قرآن به اين نكته اشاره نموده است: وما يُضِلُّ به إِلَّا الفاسقين‏(16) اين تشابه براى اندكى از مردم در تعداد كمى از آيات قرآن كه متضمّن اعلام از چيزهاى ماوراى حسى است رخ مى‏دهد. قرآن از امر غيرمحسوس و غيبى به يك امر حسى، كه از همه امور حسّىِ ديگر به آن امر غيبى نزديك‏تر است و شباهت بيشترى دارد، تعبير مى‏كند. برخى از مردم همين مثال محسوس را اخذ مى‏كنند و دچار شك و ترديد مى‏شوند.(17)

سخن بالا، در آن جا كه برخى از موارد تحقّق تشابه را بيان مى‏كند، قابل قبول به‏نظر مى‏رسد. علاّمه طباطبائى در تبيين علّت وجود متشابه در قرآن در يك بيان تفصيلى به اين نتيجه مى‏رسد كه، اساساً اشتمال قرآن بر آيات متشابه امرى واجب و ضرورى بوده است و جز اين امكان نداشته است.

وى مى‏گويد:

القاى مفاهيم و معانى به انسان جز از طريق معلومات ذهنيى كه در طول زندگى وى برايش فراهم گرديده، ممكن نخواهد بود. اگر فردى مأنوس با امور حسى باشد القا از طريق محسوسات، و اگر به معانى كلى نايل گشته‏باشد، از همان طريق، به ميزان نيل به معانى صورت خواهد گرفت.

از طرفى هدايت دينى اختصاص به گروهى خاص از مردم ندارد؛ بلكه همه گروه‏ها و تمامى طبقات را در بر مى‏گيرد. اختلاف سطح افكار مردم از يك‏سو و عموميت امر هدايت براى همه از سوى ديگر باعث شده است كه بيانات قرآن در قالب امثال صورت گيرد؛ بدين صورت كه آن دسته از معانى و مفاهيمى كه انسان به آنها آشناست و ذهنش با آنها معهود است انتخاب مى‏شود تا از رهگذر اين معانى، آن‏چه را نمى‏داند برايش تبيين‏نمايد.(18)

به عبارت ديگر:

الفاظ قرآن، مثل‏هايى براى معارف حق الهى مى‏باشند و از آن جهت كه فهم عموم مردم جز محسوسات را درك نمى‏كند و دسترسى به معانى كلى ندارد، اين معارف در قالب مثل‏ها و امور مادى عرضه مى‏گردند. در اين صورت اگر درك مردم در دريافت معارف الهى در همان مرحله حسى جمود پيدا كند، براى چنين افرادى بيانات و امثال قرآن، حقايق جلوه مى‏كند و مثال، ممثَّل به نظر مى‏رسد و در اين صورت منظور و مقصود آيات از بين رفته است. اگر مردم در درك معانى، جمود بر مثال‏ها ننمايند و با تجريد مثال‏هاى بيان‏شده خود را به معانى و مفاهيم مجرّد از حس و محسوسات منتقل نمايند، در اين صورت هم ميزان تجريد و الغاى خصوصيات مثال‏ها براى همه يكسان نيست و در نتيجه در انتقال از اين مثال‏هاى محسوس به معانى مجرد، تفاوت‏هايى پديدار مى‏گردد.(19)

به هرحال از آن‏جا كه انتقال مفاهيم عالى و معنوى قرآن به انسان‏ها جز از طريق الفاظ و عبارات امكان‏پذير نمى‏باشد، اين الفاظ مادى نمى‏توانند دربرگيرنده همه آن محتوا و معنا باشد. به همين جهت، تشابه پديد مى‏آيد و دليل آن همان است كه معانى در قالب اين الفاظ نمى‏گنجند.

بعضى از قرآن‏پژوهان در پاسخ به همين اشكال كه چرا قرآنى كه مَثَل اعلاى فصاحت و روشنى و صراحت است، داراى متشابهات شبهه‏انگيز و ديرياب است؟ گفته‏اند:

قرآن در قالب و بر وفق موازين كلام طبيعى انسانى نازل شده است و در كلام بشرى از ساده‏ترين تعابير روزمرّه گرفته تا عالى‏ترين تعبيرات و عبارات ادبى و هنرى، انواع صورت‏هاى مجازى و استعارى و تمثيلى و كنايى را دارد و هرجا كه مجاز باشد لامحاله تشابه و متشابه پيش مى‏آيد.(20)

بنابراين در يك نتيجه‏گيرى نهايى با توجّه به القاى دقيق‏ترين معانى در قالب الفاظ مادى از يك سو و استفاده قرآن از تعابير رايج لفظى نظير مجاز، استعاره، تمثيل و كنايه از سوى ديگر، وجود آيات متشابهات كه چيزى حدود دويست آيه‏(21) از كل قرآن را تشكيل مى‏دهند، امرى غير قابل اجتناب و ضرورى بوده است و در حقيقت اگر جز اين بود جايى براى سؤال و ابهام وجود داشت.

گزيده مطالب

1. ابن‏رشد مى‏گويد: تشابه تنها براى اندكى از مردم در تعدادى از آيات كه متضمن اعلام امور غيبى و غيرحسى هستند رخ مى‏دهد، و علت آن تعبير از امور غيبى به امور حسى است.

2. به عقيده علامه طباطبائى چون هدايت دينى براى همه مردم است و آنان از نظر سطح فكرى متفاوتند، بعضى فقط قادر به درك محسوسات و برخى ديگر قادر به معانى كلى و مجرد مى‏باشند. در هر صورت القاى مفاهيم الهى و معارف بلند قرآنى در قالب الفاظ مادى و بيان ممثّل در قالب مثال موجب تشابه مى‏گردد و اين امر اجتناب‏ناپذير است.

3. بعضى وجود تشابه در قرآن را از اين جهت امرى طبيعى دانسته‏اند كه قرآن همانند ساير كلام‏هاى طبيعى بشر، براى تبيين معارف خويش از ساده‏ترين تعابير تا عالى‏ترين عبارات ادبى، هنرى را در خود جاى داده است و از انواع مجازات، استعاره‏ها، تمثيل‏ها و كنايه‏ها استفاده نموده و در كاربرد چنين امورى به ناچار تشابه رخ مى‏دهد.

4. به نظر مى‏رسد نظريه فوق تكميل‏كننده نظريّه علامه طباطبائى بوده و بتوان وجود متشابهات را به يكى از اين دو امر نسبت داد. در اين صورت وجود متشابهات نه‏تنها اشكالى نخواهد داشت، كه خود از جهت لطافت و ظرافت تعابير قرآنى، امتياز به شمار مى‏آيد.

فصل سوم نمونه‏هايى از متشابهات‏(22)

به‏طور قطع روشن‏ترين نمونه‏ها و مصاديق آيات متشابه را در قرآن، بايد در ميان آيات مربوط به صفات و افعال خداوند جست. اين مجموعه از آيات در كنار آيات ديگرى كه به هدايت و ضلالت انسان ناظرند و يا مسائلى نظير وحى و موجودات غيبى را بيان مى‏كنند، امر را براى عده‏اى مشتبه ساخته است.

شايد بتوان گفت كه از همان قرن نخست تا به امروز در برخورد با اين‏گونه از آيات، برداشت‏هاى متفاوتى پديدار گشته كه بعضاً انحرافى بوده و به پيدايش فرقه‏هاى گوناگون انجاميده است. در يك بررسى كوتاه و صرفاً براى آشنايى با علل پديدارى اين فرقه‏ها، كه مستندات هريك، شمارى از آيات قرآن كريم بوده است، اين آيات را مرور مى‏نماييم و همين‏جا يادآور مى‏شويم كه مذاهب انحرافى به وجود آمده در برداشت از آيات قرآن دو مسأله را از ياد برده بودند: يكى آن‏كه در برخورد با آيات (به عنوان مثال آيات مربوط به هدايت) ضرورى است كه آيات ديگر در همان زمينه را نيز مورد توجه قرار داده و از مجموع آيات به نتيجه رسيد.

ديگر آن‏كه علاوه بر بررسى همه‏جانبه آيات قرآن در يك زمينه خاص، بايد اين‏گونه آيات را با محكمات قرآن سنجيده و با آيات مادر منطبق نمود.

احتمال ديگرى كه در مورد برخى از هواداران مذاهب انحرافى، نظير مجسّمه يا جبريّه و امثال آنان مى‏رود، اين است كه گرايش ابتدايى به تجسيم يا جبر در آنان وجود داشته و در هنگام برخورد با قرآن طبعاً آنان متوجه آياتى گرديده‏اند كه به ظاهر دلالت بر جسمانيت خداوند، يا جبر مى‏كرده است، و چون با چنين پيش‏فرضى به قرآن روى آورده‏اند، در مقام توجيه آيات دسته مقابل برآمده و در نتيجه به انحراف كشيده شده‏اند.

مرورى بر آيات متشابه

الف) اوصاف الهى

1. ثم استوى إلى السماء وهى دخان؛(23) سپس آهنگ آفرينش آسمان كرد و آن بخارى بود.

2. ثم استوى على العرش؛(24) آن‏گاه بر عرش استيلا يافت.

3. الرحمن على العرش استوى؛(25) خداى رحمان كه بر عرش استيلا يافته است.

از آيات فوق به غلط برداشت «جا و مكان» براى خداوند شده است.

آياتى كه از «دست خدا» سخن گفته‏اند:

4. وقالت اليهودُ يداللَّه مغلولةٌ غُلَّتْ أَيْديهم وَلُعِنوا بما قالوا بَلْ يداهُ مبسوطتان؛(26)

و يهود گفتند: «دست خدا بسته است.» دست‏هاى خودشان بسته‏باد و به سزاى آن‏چه گفتند، از رحمت خدا دور شدند. بلكه هر دو دست او گشاده است.

5. يدُاللَّه فوقَ أيديهم؛(27) دست خدا بالاى دست‏هاى آنان است.

6. وَأَنَّ الفَضْلَ بيد اللَّه يُؤتيه من يَشاء(28)؛ و فضل در دست خداست؛ به هركس بخواهد آن را عطا مى‏كند.

آيه ديگر، آيه رؤيت است:

7. وجوهٌ يومئذٍ ناضرةٌ إلى ربّها ناظرة؛(29) در آن روز صورت‏هايى شاد و مسرور است و به پروردگارش مى‏نگرد!

آيات مربوط به اثبات «عين»!

8. واصبر لحكم ربّك فانّك بِأَعْيُنِنا؛(30) و در برابر دستور پروردگارت شكيبايى پيشه‏كن كه تو خود در حمايت مايى.

9. اصْنَعِ الفُلكَ بِأَعْيُنِنا وَوَحْيِنا؛(31) زير نظر ما و به وحى ما كشتى را بساز.

آيات مربوط به اثبات «وجه»!

10. وَللّه المشرقُ والمغربُ فأَينما تُوَلَّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّه؛(32) و مشرق و مغرب از آن خداست؛ پس به هر سو رو كنيد، آن‏جا روى به خداست.

11. كُلُّ مَنْ عليها فانٍ ويبقى‏ وَجهُ ربّك؛(33) هر چه بر زمين است فانى‏شونده است. وذات باشكوه و ارجمند پروردگارت باقى خواهد ماند.

آيه راجع به «آمدن خداوند»!

12. وجاء ربّك والملك صَفّاً صَفّاً؛(34) و جفرمان‏ج پروردگارت و فرشته‏ها صف درصف آيند.

اندكى تأمل در آيات گذشته و توجه به آيات ديگر كه آيات محكمات هستند، هرگونه ابهام را از آيات برطرف مى‏سازد و توهّم جسمانيّت را كه خداوند از آن منزّه است، از ذهن دور مى‏نمايد.

خداوندى كه مى‏فرمايد: لاتُدرِكُهُ الأَبْصار وهو يُدْرِك الأبصار وهو اللّطيف الخبير؛(35) چشم‏ها او را درنمى‏يابند و اوست كه ديدگان را درمى‏يابد و او لطيف آگاه است. و نيز قرآنى كه در مورد خداوند مى‏گويد: ليس كَمِثْلِهِ شى‏ءٌ وَهُوَ السَّميع الْبَصير؛(36)

چيزى مانند او نيست و اوست شنواى بينا، زمينه هرگونه تشبيه خداوند به انسان و موجودات مادى را از بين برده است.

منظور از «عرش و كرسى» نيز، كه در قرآن ذكر گرديده‏اند، تدبير و اداره امور هستى است. در روايات نيز به دو صورت ذكر گرديده است: علم و همه موجودات غير از خداوند. و شايد منظور، تدبير فراگير الهى، كه منبعث از علم و قدرت اوست، باشد.(37)

ب) افعال الهى

آياتى كه به ظاهر دلالت بر جبر و اختيار مى‏نمايند و هدايت و ضلالت انسان‏ها را به خدا نسبت داده و مشيّت الهى را منشأ ايمان و كفر و سعادت و شقاوت به حساب مى‏آورند:

1. فإنّ اللَّه يُضِلُّ مَنْ يشاء ويَهْدى‏ مَنْ يَشاء.(38)

2. يُضِلُّ به كثيراً ويَهْدى به كثيراً.(39)

3. فَيُضِلُّ اللَّهُ من يَشاءُ ويَهْدى‏ مَنْ يَشاء.(40)

4. ما كانوا لِيُؤمنوا إِلاَّ أَنْ يَشاء اللَّه.(41)

5. ولو شاء اللَّهُ ما أَشْركوا.(42)

6. فريقاً هَدى‏ وفريقاً حَقَّ عليهم الضَّلالَة.(43)

7. مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهتَدى‏ وَمَنْ يُضْلِل فأُولئك هم الخاسرون.(44)

8. يَهْدى‏ مَنْ يشاء إِلى‏ صراطٍ مستقيم.(45)

9. وَما تَشاوُونَ إِلّا أَنْ يشاء اللَّه.(46)

و در مورد نفى فعل و عمل از انسان:

10. فَلَمْ تَقْتُلوهُم ولكنَّ اللَّهَ قَتَلَهُم وَما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ ولكنّ اللَّه رَمى‏؛(47) و شما آنان را نكشتيد بلكه خدا آنان را كشت و چون جريگ‏ج به سوى آنان افكندى، تو نيفكندى، بلكه خدا افكند.

براى روشن‏شدن معناى اين آيات كه برخى با استناد به آنها قائل به جبر گرديده‏اند، توجه به آيات ذيل ضرورى است:

1. كلاّ إِنّها تذكرةٌ فَمَنْ شاء ذكَرَه.(48)

2. إِنّ هذه تذكرةٌ فمن شاء اتَّخذ إِلى رَبِّه سبيلا.(49)

3. وَقُلِ الحقّ من رَبّكم فمن شاء فَلْيُؤْمِن ومَنْ شاء فليَكْفُر.(50)

4. إِنّا هديناه السّبيل إِمّا شاكراً وإِما كَفُوراً.(51)

5. فَمن اهْتَدى فَلِنَفْسِهِ ومَنْ ضَلَّ فإِنّما يَضِلُّ عليها.(52)

6. لا إِكراهَ فى الدّين.(53)

7. لِيَهْلك مَنْ هلك عَنْ بَيّنةٍ ويَحْيى‏ مَنْ حَىَّ عن بيّنةٍ.(54)

در كنار آيات فوق، آياتى وجود دارد كه جزا و پاداش الهى را منوط بر اعمال اختيارى خود انسان مى‏كنند:

8. وَأَنْ ليس لِلانسانِ إِلّا ما سَعى وأَنَّ سعيَه سَوْفَ يرى.(55)

9. اليوم تُجْزى‏ كُلُّ نَفْسٍ بما كَسَبَتْ لاظُلْمَ اليوم.(56)

10. كُلُّ نفسٍ بما كَسَبَتْ رَهينَة.(57)

11. لها ما كَسَبَتْ وعليها ما اكْتسَبَتْ.(58)

12. إِنّا لانُضيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً.(59)

13. الّذى خَلَقَ المَوْتَ والحيوةَ لَيبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً.(60)

14. مَنْ جاء بالحسنةِ فله عَشرُ أَمثالها.(61)

اينها نمونه‏هايى از آياتى است كه هدايت و ضلالت انسان‏ها را مربوط به خود آنها دانسته و زندگى و مرگ را صحنه و ميدان آزمايش آنها معرفى نموده است؛ تا هركه بخواهد ايمان آورد و هركه نخواهد به اختيار خويش كافر شود.

در آيات دسته اول كه به ظاهر انسان‏ها نقشى در هدايت و ضلالت خود ندارند و اين خداوند است كه به مشيت خود آنها را هدايت و يا گمراه مى‏گرداند، منظور توفيق و عنايت الهى است براى كسانى كه مستعدّ دريافت فيض و رحمت خداوندند، و نيز خذلان و حرمان براى آنان‏كه از ياد خدا اعراض نموده‏اند.

البته برخى، از آيات دسته دوم استفاده «تفويض» و اختيار مطلق نموده‏اند كه به آنان «مفوّضه» گفته مى‏شود. اين گروه نيز به خطا رفته‏اند؛ زيرا در جمع‏بندى ميان آيات دسته اول و آيات دسته دوم و با توجه به روايات رسيده از اهل بيت(ع)، انديشه دينى و قرآنى نه جبر مطلق و نه اختيار مطلق را بيان مى‏كند؛ بلكه حقيقت همان أَمرٌ بين الأَمرين است.(62)

گزيده مطالب

1. روشن‏ترين مصاديق آيات متشابه را در آيات مربوط به اوصاف و افعال الهى بايد جست‏وجو نمود.

2. عدم بررسى همه جانبه آيات از يك سو و عدم ارجاع آيات متشابهات به آيات محكمات، كه تبيين‏كننده متشابهند، مهم‏ترين دليل گرفتارشدن به متشابهات و پديدآمدن فرقه‏هاى انحراف در دين بوده است.

3. احتمال ديگر در زمينه علت برداشت انحرافى از آيات وجود پيش‏فرض‏هايى بوده است كه با آن به سراغ آيات قرآن رفته‏اند و در نتيجه هر گروه به سمت آياتى متوجه گرديده‏اند كه گرايش و زمينه قبلى به آن داشته‏اند.

4. در اوصاف الهى، ظاهر برخى از آيات كه در آنها اثبات عرش و كرسى، يد، وجه، رؤيت و آمدن براى خداوند است ايجاد تشابه نموده است؛ در حالى كه با اندك توجهى، بطلان توهّم جسمانيت خداوند روشن مى‏شود.

5. در زمينه افعال الهى و اعمال انسان‏ها، ظواهر برخى از آيات كه همه چيز را به مشيّت الهى مربوط مى‏داند، و اين كه اوست كه هدايت مى‏كند و يا گمراه مى‏نمايد و...، باعث انحراف و اشتباه بعضى گرديده كه به جبر قائل گشته‏اند. آيات فراوان ديگرى نيز وجود دارد كه به روشنى انسان را موجودى مختار دانسته و سعادت و شقاوت را به خود او نسبت مى‏دهد و در يك جمع‏بندى و با توجه به روايات دينى، مسأله امر بين الامرين مورد توجه قرار مى‏گيرد.

فصل چهارم تأويل

آخرين بحث در بخش محكم و متشابه بحث «تأويل» است. «تأويل» كه مصدر باب تفعيل است از ريشه اَوْل به معناى رجوع و بازگشت است.

اين واژه در اصطلاح يكى از محورى‏ترين اصطلاحات تفسيرى و قرآنى است كه از ديرباز مورد توجه قرآن‏شناسان و مفسران بوده و در مورد آن سخنان متعددى مطرح شده است. لفظ تأويل هفده بار در قرآن مجيد به كار رفته كه يك مورد آن به‏هنگام تقسيم قرآن به محكم و متشابه، يعنى آيه هفت سوره آل‏عمران است. دراين‏آيه خداوند بيان مى‏كند كه منحرفان براى فتنه‏جويى و در جست‏وجوى تأويل‏متشابهات، به دنبال آيات متشابهات مى‏روند.(63) دو بحث مهمّ در اين جا وجوددارد: يكى آن‏كه تأويل چيست؟ ديگر آن‏كه: آيا علم به تأويل مختص خداونداست؟

الف) تأويل چيست؟

علامه طباطبائى مى‏گويد:

مشهور در بين قدما اين بوده است كه تأويل را همان تفسير، و مراد از كلام مى‏دانسته‏اند؛ در حالى كه متأخّران گفته‏اند: منظور از تأويل معناى مخالفِ با ظاهر لفظ است و اين عقيده چنان شايع گشته كه تأويل بعد از آن‏كه از جهت لغوى به معناى مطلق ارجاع يا مَرْجع بوده، حقيقت ثانوى در معناى مخالف با ظاهر لفظ گرديده است.(64)

علامه پس از نقل اقوال گوناگون و ردّ همه آنها چنين نتيجه مى‏گيرد:

حق در تفسير تأويل اين است كه بگوييم: تأويل واقعيتى است كه مستند بيانات قرآن، اعم از حكم، حكمت يا موعظه قرار مى‏گيرد. تأويل براى همه آيات قرآن چه محكمات و چه متشابهات وجود دارد و از قبيل مفاهيم و معانى نيست كه الفاظ دلالت بر آن داشته باشند؛ بلكه تأويل از امور عينى است و فراتر از آن است كه قالب‏هاى الفاظ آن را فراگيرد. آن امور و حقايق عينى را فقط براى تقريب به اذهان ما به قيد الفاظ و كلمات و عبارات مقيّد نموده است. اين الفاظ همانند مثل‏هايى هستند كه با آوردن آنها انسان به معناى مورد نظر نزديك مى‏شود. قرآن در تمام موارد استعمال لفظ تأويل، همان واقعيت عينى خارجى را در نظر گرفته است.(65)

موارد استعمال و كاربرد تأويل از جمله در دو داستان حضرت موسى و خضر(66) و نيز در داستان حضرت يوسف و جز آن، شاهد بر اين مدعاست.(67) به‏عنوان مثال در آغاز سوره يوسف، جريان خواب وى بدين صورت نقل مى‏گردد: إذ قال يوسفُ لأبيهِ ياأَبَتِ إنّى رأيتُ أَحدَعَشَرَ كوكَباً والشمسَ والْقَمرَ رأيتُهم لى‏ ساجدين.(68) پس از گذشت سال‏ها و اتفاقات فراوانى كه مى‏افتد، تأويل اين رؤيا در پايان سوره اين‏گونه گزارش مى‏شود: ورَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى العرشِ وَخَرُّوا له سُجّداً وقال يا أَبَتِ هذا تأويلُ رؤياى من قبل قَدْ جَعَلَها رَبّى‏ حَقّا.(69) در اين‏جا آن‏چه يوسف در خواب ديده است به سجده پدر، مادر و برادرانش بازمى‏گردد. اين تأويل و رجوع از قبيل رجوع مثال به ممثَّل و واقعيت خارجى است.

در مقابل نظريه علّامه طباطبائى، استاد معرفت عقيده دارد كه تأويلِ اصطلاحى در دو معنا به كار رفته است:

1. توجيه متشابه. خواه اين متشابه، كلام متشابهى باشد؛ يا عملى كه به شبهه و ريب انجامد.

اين قسم از تأويل مختص به آيات متشابه است.

2. معناى ثانوى كلام، كه از آن به بطن تعبير مى‏گردد؛ در مقابل معناى اوّلى كه از آن به «ظَهر» تعبير مى‏شود. تأويل به اين معنا اختصاصى به آيات متشابه نداشته بر همه قرآن سايه مى‏گستراند.

به عقيده استاد معرفت، اگر تأويل را عين خارجى بگيريم، مصداق را با تأويل خلط نموده‏ايم. استعمالات تأويل در قرآن در سه بخش قرار دارند كه به يكى از دو معناى پيش‏گفته دلالت دارند:

1. تأويل رؤيا در هشت مورد كه منظور معناى ثانوى كلام، يعنى باطن است.

2. مآل و مرجع امر در پنج مورد.

3. توجيه متشابه در چهار مورد.(70)

ب) آيا علم به تأويل مختص خداوند است؟

اين سؤال نيز با توجه به ذيل آيه هفت سوره آل‏عمران مطرح گرديده است. حتى در مورد قراءت و تلاوت آيه نيز اختلاف مهمّى در گرفته است كه به قول بعضى مهم‏ترين و معنادارترين اختلاف قراءت در سراسر قرآن است. اختلاف بر سر وقف‏كردن يا نكردن بعد از كلمه «اللَّه» در وما يعلم تأويله الّا اللَّه است.(71)

بر اساس قول به «وقف» علم به تأويل مختص به خداوند است و مطابق قول به عطف، علم تأويل مختص به خداوند نيست، بلكه راسخان در علم هم علم به تأويل دارند.

گرچه اين بحث از گذشته تا به امروز همواره وجود داشته است، امّا بيشتر از آن‏كه‏فايده عملى داشته باشد، جنبه علمى آن مورد نظر بوده است؛ زيرا از نظر نحوى و ادب عربى هر دو قول وقف و عطف جايز است و اشكال ادبى بر هيچ يك نمى‏توان وارد ساخت. بهترين شاهد بر اين امر طرفداران هريك از اين دو نظريه هستند كه در ميان آنها بزرگان ادب عرب نيز ديده مى‏شوند.

قائلان به قراءت وقف تقريباً همه از اهل سنّتند؛ از جمله ابىّ‏بن كعب، ابن‏مسعود، حسن بصرى، مالك، فراء، اخفش، جبايى معتزلى، طبرى، ميبدى، امام فخر رازى و...، قائلان به قراءت عطف هم از ميان اهل سنّت هستند و هم اكثريت قريب به اتفاق شيعه. از اهل سنّت: مجاهد، نحّاس نحوى، عكبرى نحوى، قاضى عبدالجبّار، زمخشرى، ابن ابى‏الحديد، بيضاوى، زركشى، آلوسى و شيخ محمد عبده.(72)

عدم ترتب فايده عملى بر اين بحث، از آن روست كه كسانى چون علامه طباطبائى كه به نظر آنان قول به عطف را از آيه نمى‏توان استفاده نمود، در عين حال بر اين عقيده‏اند كه علم به تأويل به دلايل ديگر از جمله با كمك آيات ديگر و روايات به خداوند محصور و محدود نمى‏شود.

دليل عقلى روشن بر اين‏كه راسخان در علم، تأويل آيات متشابه را مى‏دانند، اين‏است كه قرآن به زبان مردم و براى هدايت آنان نازل گرديده است و اگر عالمان و راسخان در علم از تأويل قرآن بازبمانند، قرآن در زمينه آيات به صورت معمّاى لاينحلّ درمى‏آيد؛ در حالى كه قرآن خود به تدبّر و تعقل در آياتش دستور داده است.

عجيب‏تر آن‏كه اگر علم به تأويل مختص به خداوند باشد، پس پيامبر و امامان هم از آن محروم خواهند بود؛ يعنى پيامبرى كه مهبط وحى است، تأويل آيات آن را نمى‏داند!

گزيده مطالب

1. قدما، تأويل را به معناى تفسير و متأخران به معناى مخالف با ظاهر لفظ دانسته‏اند.

2. به عقيده علامه طباطبائى، تأويل، حقايق و واقعياتى است كه مستند تمام بيانات قرآن كريم قرار مى‏گيرند، و كاربرد اين واژه در قرآن نيز نشان مى‏دهد كه «تأويل» از قبيل مفاهيم و معانى نمى‏باشد. بنابراين تمام قرآن، چه محكمات و چه متشابهات داراى تأويل هستند.

3. بعضى بر اين عقيده‏اند كه تأويل دو معناى اصطلاحى دارد: توجيه متشابه، و معناى ثانوى كلام كه از آن به «بطن» تعبير مى‏گردد در مقابل معناى اولى (ظهر).

4. اين‏كه آيا علم به تأويل مختص به خداوند است، يا خير، بيشتر جنبه علمى دارد تا عملى؛ زيرا دلايل روشنى -صرف‏نظر از دلالت يا عدم دلالت خود آيه- بر عدم اختصاص علم به تأويل به خداوند وجود دارد.

5. اكثريت علماى اهل سنت قائل به «وقف»، يعنى اختصاص علم به تأويل به خداوند، و اكثريت دانشمندان شيعه قائل به «عطف» يعنى عدم اختصاص علمِ به تأويل به خداوند، گرديده‏اند.

پرسش

1. به چه دليل يكى از مهم‏ترين عوامل پيدايش مذاهب انحرافى، آيات متشابه بوده است؟

2. محكم و متشابه را تعريف كنيد.

3. چند نظريه را در مورد تعيين محكم و متشابه در قرآن ذكر نماييد.

4. به نظر علامه طباطبائى، علت وجود متشابهات در قرآن چيست؟

5. آيا مى‏توان دليل ديگرى براى وجود متشابهات ذكر نمود؟

6. پنج نمونه از آيات متشابهات را كه از آنها برداشت انحرافى صورت گرفته است، بيان‏كنيد.

7. تأويل يعنى چه؟

8. قرآن تأويل را در چه معانى به كار برده است؟

9. آيا علم به تأويل مختص خداوند است؟

پژوهش

1. در مقايسه ميان دو بحث از مباحث علوم قرآنى، يعنى ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه، كدام يك از اهميت بيشترى برخوردارند؟ به چه دليل؟

2. آيا مى‏توانيد دليل ديگرى براى وجود متشابهات در قرآن ذكر نماييد؟

3. آياتى در قرآن مجيد در زمينه قضا و قدر وجود دارد كه از آنها نيز برداشت انحرافى صورت گرفته‏است. چند نمونه را بيان كنيد.

4. تحقيقى در زمينه «علم به تأويل» ارائه نماييد.

پى‏نوشتها:‌

1 . به عنوان نمونه مى‏توان از كتب زير نام برد: تفسير المحكم والمتشابه، سيدمرتضى علم‏الهدى (436-355ق.)؛ حقائق التأويل فى متشابه التنزيل، سيد رضى (406-359ق.)؛ كتاب فى محكم القرآن و متشابهه، سوربن عبدالله اشعرى (م 300ق.)؛ متشابه القرآن، قاضى عبدالجباربن احمد همدانى (415-359ق.)؛ متشابه القرآن، على‏بن حمزه كسائى (م 183ق.)؛ متشابهات القرآن، صدرالمتألهين، محمدبن ابراهيم شيرازى (1050-979ق.). ر.ك: دكتر سيد عبدالوهاب طالقانى، علوم قرآن و فهرست منابع، ج‏1، ص‏391 به بعد.

2 . من فسّرالقرآن برأيه فليتبوَّأ مقعده من النار (الميزان، ج‏3، ص‏75) و يا: من تَكَلَّم فى القرآنِ برأيه فَأَصابَ فَقَدْ اَخْطَأ ويا: الرّأى فى كتاب اللَّه كفرٌ. (امام رضا(ع))

3 . ر.ك: الميزان، ج‏3، ص‏80-76.

4 . همان، ص‏68؛ تفسير صافى، ج‏1، ص‏319.

5 . الميزان، ج‏3، ص‏80.

6 . نهج‏البلاغه، خ‏131.

7 . آل‏عمران (3) آيه 7 .

8 . التمهيد، ج‏3، ص‏9.

9 . هود(11) آيه‏1.

10 . زمر(39) آيه‏23.

11 . ر.ك: الميزان، ج‏3، ص‏20.

12 . أفلايتدبّرون القرآن ولو كانَ من عند غير اللَّه لوجدوا فيه اختلافاً كثيراً.

13 . ر.ك: مجمع‏البيان، ج‏1، ص‏699 و ج‏2، ص 700؛ الميزان، ج‏3، ص‏32 - 40.

14 . المنار، ج‏3، ص‏167 و 168.

15 . التمهيد فى علوم القرآن، ج‏3، ص‏16 و 17.

16 بقره (2) آيه 26.

17 . التمهيد، ج 3، ص 16 و 17.

18 . الميزان، ج‏3، ص‏60 و 61.

19 . ر.ك: همان، ج‏3، ص‏62.

20 . قرآن‏پژوهى، ص‏736 و 737.

21 . ر.ك: التمهيد، ج‏3، ص‏14.

22 . ر.ك: التمهيد، ج‏3، ص 82 به بعد.

23 . فصلت (41) آيه 11.

24 . فرقان (25) آيه 59؛ سجده (32) آيه 4.

25 . طه (20) آيه 5.

26 . مائده (5) آيه 64.

27 . فتح (48) آيه 10.

28 . حديد (57) آيه 29؛ آيه 45 سوره «ص» معناى «يد» در اين آيات را روشن مى‏كند: «واذكر عبادنا ابراهيمَ واسحاقَ ويعقُوبَ اوُلىِ الأيدى والأبصار» كه «اَيدى» به معناى نيرو و قدرت است.

29 . قيامت (75) آيه 23.

30 . طور (52) آيه 48.

31 . مؤمنون (23) آيه 27.

32 . بقره (2) آيه 115.

33 . رحمن (55) آيه 27.

34 . فجر (89) آيه 22.

35 .انعام (6) آيه 103 .

36 . شورى (42) آيه 11.

37 . ر.ك: التمهيد، ج‏3، ص‏122 - 126.

38 . فاطر (35) آيه 8.

39 . بقره (2) آيه 26.

40 . ابراهيم (14) آيه 4.

41 . انعام (6) آيه 111.

42 . همان، آيه 107.

43 . اعراف (7) آيه 30.

44 . همان، آيه 178.

45 . بقره (2) آيه 142.

46 . انسان (76) آيه 30.

47 . انفال (8) آيه 17.

48 . عبس (80) آيه 12؛ مدّثر (74) آيه 55.

49 . مزّمل (73) آيه 19.

50 . كهف (18) آيه 29.

51 . انسان (76) آيه 3.

52 . زمر (39) آيه 41.

53 . بقره (2) آيه 256 .

54 . انفال (8) آيه 42.

55 . نجم (53) آيه 40.

56 . غافر (40) آيه 17.

57 . مدثر (74) آيه 38.

58 . بقره (2) آيه 286.

59 . كهف (18) آيه 30.

60 . ملك (67) آيه 2.

61 . انعام (6) آيه 160.

62 . توضيح بيشتر در اين زمينه را بايد در كتب اصول عقايد در بحث «جبر و اختيار» جست‏وجو نمود.

63 . فأمّا الذين فى قلوبهم زيغٌ فيتّبعونَ ما تشابَه منه ابتغاء الفتنه وابتغاءَ تأويله.

64 . الميزان، ج‏3، ص‏44.

65 . همان، ص‏49.

66 . كهف (18) آيه 78.

67 . ر.ك: الميزان، ص‏25 و 26.

68 . يوسف(12) آيه 4.

69 . همان، آيه‏100.

70 . ر.ك: التمهيد، ج‏3، ص‏28 - 34.

71 . گفتار بهاءالدين خرمشاهى در قطره‏اى از دريا، ص‏77.