((مردان و زنانى كه (داراى صفاتى مى باشند كه از جمله ) صبر كننده هستند... خدا براى آنها آمرزش و پاداشى بزرگ آماده كرده است )).
توضيح : در اين آيه عده اى از صفات شايسته مردان و زنان را ياد نموده و در آن ميان ، از صبر هم نام مى برد، و در مجموع ، آنان را به مغفرت و پاداش ‍ عظيمى وعده مى دهد.
للذين اتقوا عند ربهم جنات تجرى من تحتها الانهار خالدين فيها و ازواج مطهرة و رضوان من الله والله بصير بالعباد الذين يقولون ربنا اننا آمنا فاغفرلنا ذنوبنا وقنا عذاب النار الصابرين والصادقين و القانتين و المنفقين و المستغفرين بالاسحار⁽⁹³²⁾
((براى كسانى كه تقوا ورزند، پيش خدا بهشت ها مهياست كه از زير آنها نهرها در جريان است ، و همچنين (براى آنها در بهشت ) همسران پاكيزه خواهد بود، و خشنودى خدا از آن ايشان است ، خدا به حال بندگان آگاه است ، آنان كه مى گويند، ايمان آورديم گناهان ما را بيامرز، و ما را از عذاب آتش نگهدار.
اينان صبر كنندگان و راستگويان و اطاعت ورزان و انفاق كنندگان و در سحرها استغفار كنندگانند)).
سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار⁽⁹³³⁾
((سلام بر شما كه صبر نموديد، چه نيكوست جايگاه شما در آخرت )).
و جزاهم بما صبروا جنة و حريرا⁽⁹³⁴⁾
((در برابر صبر، آنان را بهشت و حرير پاداش داد)).
اولئك يجزون الغرفة بما صبروا و يلقون فيها تحية و سلاما⁽⁹³⁵⁾
((آنانند كه در برابر صبر غرفه به ايشان پاداش داده مى شود و با تحيت و سلام مواجه مى گردند)).
اولئك يؤ تون اجرهم مرتين بما صبروا⁽⁹³⁶⁾
((آنانند كه در برابر صبر، پاداش خود را دو بار دريافت مى دارند)).
و اصبر فان الله لا يضيع اجرالمحسنين ⁽⁹³⁷⁾
((صبر كن كه همانا خداوند اجر نيكوكاران را ضايع نمى كند)).
و اصبر و ما صبرك الا بالله ⁽⁹³⁸⁾
((صبر كن ، كه صبر تو نيست جز به كمك خدا)).
انه من يتق و يصبر فان الله لا يضيع اجرالمحسنين ⁽⁹³⁹⁾
((هر كس تقوا ورزيده و صبر كند خدا اجر و مزد نيكوكاران را تباه نمى سازد)).
الذين صبروا و على ربهم يتوكلون ⁽⁹⁴⁰⁾
(در وصف مؤمنان عامل به اعمال شايسته ((آنانكه صبر كرده و بر پروردگار خود توكل نمودند)).
نعم اجر العاملين الذين صبروا و على ربهم يتوكلون ⁽⁹⁴¹⁾
((چه نيكو است پاداش عمل كنندگان ، آنانكه صبر كرده و بر پروردگار خود توكل نمودند)).
والله مع الصابرين ⁽⁹⁴²⁾
((خدا با صبر كنندگان است )).
واصبروا ان الله مع الصابرين ⁽⁹⁴³⁾
((صبر كنيد، كه همانا خدا با صبر كنندگان است )).
والله يحب الصابرين ⁽⁹⁴⁴⁾
((خدا صبر كنندگان را دوست دارد)).
و ان عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عوقبتم به ولئن صبرتم لهو خير للصابرين ⁽⁹⁴⁵⁾
((اگر خواستيد (از كسى كه بر شما ستم و ظلم كرده ) انتقام بگيريد، بايد به همان اندازه باشد كه او بر شما ظلم كرده ، و اگر صبر كرده (و از انتقام ) چشم پوشى كنيد، همان براى صبر كنندگان بهتر (از انتقام ) است )).
و ان تصبروا خير لكم والله غفور رحيم ⁽⁹⁴⁶⁾
((اگر صبر كنيد براى شما بهتر است و خدا آمرزنده و مهربان است )).
والذين صبروا ابتغاء وجه ربهم و اقامواالصلاة و انفقوا مما رزقناهم سرا و علانية و يدرؤ ن بالحسنة اولئك لهم عقبى الدار جنات عدن يدخلونها و من صلح من ابائهم و ازواجهم و ذرياتهم و الملائكة يدخلون عليهم من كل باب سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار⁽⁹⁴⁷⁾
((آنانكه براى تحصيل رضاى پروردگار خود صبر كرده و نماز بپا داشته اند و از آنچه به آنان داده ايم در آشكار و پنهان انفاق نموده و بدى را با خوبى دفع كردند، براى آنان است دار آخرت ، بهشت هاى عدن كه آنها و صالحان از پدران و فرزندانشان به آنها داخل مى شوند.
فرشتگان از هر در بر آنان وارد شوند (و به آنان مى گويند) سلام بر شما باد در برابر آنكه صبر كرديد، چه خوب است جايگاه شما در آخرت )).
انواع صبر
نوع اول : صبر بر اجتناب و دورى گزيدن از معاصى و محرماتى است كه نفس ،تمايل به آنها دارد.
قرآن مى گويد:
انه من يتق و يصبرفان الله لا يضيع اجر المحسنين ⁽⁹⁴⁸⁾
صبر در اين مرحله مبارزه درونى با ريشه هاى گناه ، و عوامل آن در روحانيت انسان است كه بدينقرار مى باشد:
1 - صبر بر جلوگيرى از اميال جسمانى :
در حديث مى خوانيم :
ان رسول الله (صلى الله عليه و آله ) كان يقول : حفت الجنة بالمكاره و حفت النار بالشهوات ⁽⁹⁴⁹⁾
((پيامبر گرامى اسلام مى فرمود: بهشت آميخته شده است با ناخواستنى ها و ناملايمات يعنى كارهائى كه انسان بايد انجام دهد تا به بهشت برود معمولا با طبع انسان سازگار نيست و جهنم و آتش با ملايمات و شهوات آميخته شده است )).
2 - صبر بر مبارزه با اميال قلبى :
قرآن مى فرمايد:
و اما من خاف مقام ربه و نهى النفس عن الهواى فان الجنة هى الماوى ⁽⁹⁵⁰⁾ ((هر كس از حضور در پيشگاه الهى بترسد و از هواى نفس ، خويشتن را باز دارد همانا بهشت جايگاه اوست )).
3 - صبر بر خوددارى از غضب :
در حديثى از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) مى خوانيم :
من كف غضبه عن الناس كف الله عنه عذابه ⁽⁹⁵¹⁾
((هر كس جلو غضبش را در مقابل مردم بگيرد، خداوند جلو عذابش را نسبت به او مى گيرد)).
و در حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام ) آمده است :
((الغضب مفتاح كل شر))⁽⁹⁵²⁾ ((غضب كليد هر بدى است )).
منشاء غضب چنانكه در برخى از احاديث نيز تذكر داده شده ، خود بزرگ بينى و زورگوئى به ديگران ، و به حساب نياوردن و كوچك شمردن مردم است .
4 - صبر بر كمبود مالى و مبارزه با طمع : حتى در شرائطى كه شخص فاقد ساده ترين لوازم زندگى باشد نبايد دست به حرام بيالايد، و به جاى آن به تلاش در كار و فعاليت براى بدست آوردن منافع بيشتر از راههاى حلال و مشروع بيفزايد.
قرآن از چشم دوختن به زندگى تجملاتى طبقه غرق در رفاه نهى كرده و چنين مى فرمايد:
((ولا تمدن عينيك الى ما متعنا به ازواجا منهم زهرة الحيوة الدنيا لنفتنهم فيه و رزق ربك خير و ابقى ⁽⁹⁵³⁾
((به متاع ناچيزى كه به گروهى در دنياى فانى براى امتحان داده ايم ، چشم مگشا كه رزق خداى تو بسيار بهتر و پاينده تر است )).
و نيز مى فرمايد:
وجعلنا بعضكم فتنة اتصبرون و كان ربك بصيرا⁽⁹⁵⁴⁾
((برخى از شما را براى برخى ديگر مايه امتحان قرار داديم كه صبر مى كنيد يا نه ؟ پروردگار تو بيناست )).
اين آيه بيانگر آن است كه انسان در رابطه با انسانهاى ديگر، با توجه به اختلافاتى كه از نظر ثروت و فقر و بهبودى و بيمارى و داشتن مزاياى گوناگون طبيعى يا اجتماعى و فقدان آنها، با ديگران دارد، مورد آزمايش و امتحان قرار مى گيرد، كه آيا در اين شرائط، با نفس طغيانگر خود چگونه كنار مى آيد، و آيا در اثر كمبودى كه در خود احساس مى كند به حقوق ديگران تجاوز مى كند، يا خويشتن دارى نموده و صبر مى ورزد؟ و آيا در اثر دارا بودن امكانات بيشتر از ديگران از توانائى خود سوء استفاده نموده ، بيچارگان را پايمال مى كند؟ يا به آنان با بهره گيرى از آنچه خدا به او ارزانى داشته يارى و كمك مى نمايد.
در حديثى از نبى اكرم (صلى الله عليه و آله ) نيز آمده است كه فرمود:
طوبى للمساكين بالصبر وهم الذين يرون ملكوت السموات و الارض ⁽⁹⁵⁵⁾
((خوشا بر مساكينى كه صبر كنند؛ آنهائى كه ملكوت آسمانها و زمين را مى بينند يعنى مى دانند كه فقير بودن يا غنى بودن كسى بر اساس مشيت الهى است -)).
و در حديث ديگرى از امام سجاد (عليه السلام ) چنين مى خوانيم :
رايت الخير كله قد اجتمع فى قطع الطمع عما فى ايدى الناس ⁽⁹⁵⁶⁾
((همه خير را ديدم كه در قطع طمع ا زآنچه در دست مردم است اجتماع كرده است )).
5 - صبر بر خوددارى از تعصبات :
تعصبات قومى ، ملى ، نژادى ، فاميلى ، گروهى ، اختلاف زبان و رنگ و غيره ، كه موجب تبعيضات جاهلانه است از نظر اسلام به كلى مطرود و محكوم است .
قرآن كريم بطور كلى همه تبعيضات را لغو و تنها ملاك فضيلت و برترى انسانها را بر يكديگر، تقوا اعلام نموده و فرموده است .
يا ايها الناس انا خلقناكم من ذكر وانثى و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عندالله اتقيكم ان الله عليم خبير⁽⁹⁵⁷⁾
((اى مردم ما شما را از يك مرد و يك زن آفريده و به شعبه ها و فرقه هاى مختلفى تقسيم كرديم تا همديگر را بشناسيد؛ كه همانا گرامى ترين شما نزد خدا، با تقواترين شما است و خدا از حال شما كاملا آگاه است )).
و در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) چنين آمده : پيامبر اكرم فرمود:
من كان فى قلبه حبة من خردل من عصبية بعثه الله يوم القيامة مع اعراب الجاهلية ⁽⁹⁵⁸⁾
((هر كس به قدر دانه خردلى در دل او عصبيت باشد، خدا او را در روز قيامت با اعراب جاهليت محشور مى سازد)).
اساس سياست استكبارى قدرتهاى جهانخوار، كه اسلام را دشمن شماره يك خود مى دانند، بر اين نهاده شده ، كه از قوميت و مليت و اختلاف زبان و نژاد و غيره ، به عنوان نيرومندترين ابزار براى ايجاد تفرقه ميان مسلمانان جهان استفاده كنند.
سرفرازى و اعتلاى مسلمانان جهان ، و برخوردارى آنها از استقلال ، و آزادى از بندهاى استعمار و استثمار، و رهائى از چنگال استكبار جهانخواران ، تنها در سايه وحدت كامل ميان آنها، و خط بطلان كشيدن بر هر گونه تعصبات قومى و ملى و نژادى و غيره ، امكان پذير است .
آيه فوق الذكر منشور رسمى اسلام در برابر تبعيضات گوناگون است كه همه انسانها را اعم از سياه و سپيد وغيره در كنار هم از حقوق مساوى بهره مند ساخته و امتيازات واهى را الغاء و همه را در برابر قانون يكنواخت قرار داده است .
6 - صبر بر حق ، آنجا كه حق بر زيان انسان باشد:
در حديثى از امام باقر (عليه السلام ) مى خوانيم كه فرمود:
((آنگاه كه مرگ پدرم على بن الحسين (عليه السلام ) فرا رسيد، مرا به آغوش گرفته گفت : فرزندم تو را وصيت مى كنم به آنچه پدرم مرا به آن وصيت كرد و گفت : كه پدرش نيز ائو را بدان وصيت نموده بود: فرزندم بر حق صبر كن اگر چه تلخ است ))⁽⁹⁵⁹⁾ .
نوع دوم : صبر بر رنج و تلخى عمل به وظائف و اداى واجبات ، آنجا كه بر خلاف ميل نفس بوده و نفس گريز پا و راحت طلب ، از آن احساس تلخى كند
قرآن به پيامبر گرامى چنين خطاب مى كند:
رب السموات والارض و ما بينهما فاعبده و اصطبر لعبادته ⁽⁹⁶⁰⁾
((پروردگار آسمانها و زمين و آنچه را كه د رميان آنهاست عبادت كن ، و در عبادت او صبر و شكيبائى نما)).
توضيح : اصطبار بر حسب قواعد ادبى از باب افتعال است ، و در آن معنى پذيرش مندرج است كه دلالت بر تحمل نموده و تاءكيد بر صبر و شكيبائى است .
ولنجزين الذين صبروا اجرهم باحسن ما كانوا يعملون ⁽⁹⁶¹⁾
((آنان را كه صبر نمايند بطور حتم بهتر از آنچه انجام دادند پاداش خواهيم داد)).
والذين امنوا و عملوا الصالحات لنبوئنهم من الجنة عرفا تجرى من تحتها الانهار خالدين فيها نعم اجر العاملين الذين صبروا و على ربهم يتوكلون ⁽⁹⁶²⁾
((كسانى را كه ايمان آورده و اعمال شايسته انجام دهند، در غرفه هائى از بهشت كه نهرها از زير آنها جارى است براى هميشه جايگزين خواهيم ساخت ، آنانكه صبر نموده و بر پروردگار خود توكل نمايند)).
الذين صبروا و عملوا الصالحات اولئك لهم مغفرة و اجر كبير⁽⁹⁶³⁾
((آنانكه صبر و شكيبائى ورزيده و اعمال صالح انجام دادند، براى آنانست آمرزش و پاداشى بزرگ )).
فاصبر لحكم ربك ولا تطع منهم اثما او كفورا⁽⁹⁶⁴⁾
((بر طاعت فرمان پرودگارت صبر كن و گناهكاران و كافران از آنان را اطاعت مكن )).
تفسير: خطاب به پيامبر گرامى است كه در ايفاى وظيفه سنگين رسالت بر رنجهائى كه از ناحيه كفار و مشركين به آن حضرت مى رسد صبر و تحمل كند و گفته شده كه مراد از ((آثم ))، عتبة بن ربيعه و مراد از ((كفور)) وليد بن مغيره بوده است .
وجعلنا منهم ائمة يهدون بامرنا لما صبروا و كانوا باياتنا يوقنون ⁽⁹⁶⁵⁾
((چون صبر كرده و به آيات ما باور داشتند از ميان آنان پيشوايانى قرار داديم كه به دين ما هدايت و رهبرى مى نمايند)).
اين نوع از صبر، كه صبر بر مبارزه با عوامل باز دارنده از اطاعت الهى است اقسام گوناگونى دارد:
1 - صبر بر مبارزه با ترس و سائر عوامل سستى اراده .
2 - صبر بر مبارزه با كاهلى و تنبلى و راحت طلبى ، در دعاى ابوحمزه ثمالى كه از حضرت سجاد (عليه السلام ) نقل مى كند چنين آمده :
اللهم انى اعوذبك من الكسل والفشل والهم والجبن
((پروردگارا به تو از تنبلى و سستى و غم و ترس پناه مى برم )).
3 - صبر بر مشقتها و سختى ها و خستگى ها.
آيات زير نيز در مورد صبر بر مشقت بجاى آوردن دعا و نماز به درگاه الهى آمده است :
واصبر نفسك مع الذين يدعون ربهم بالغدوة والعشى يريدون وجهه ⁽⁹⁶⁶⁾
((خويشتن را بر صبر و شكيبائى (به رنج طاعت خدا) وادار، به همراه مردمى كه در سحرگاه و شامگاه خدا را مى خوانند و رضاى او را مى طلبند)).
و امر اهلك بالصلاة و اصطبر عليها⁽⁹⁶⁷⁾
((اهل خود را به نماز امر كن و بر اداى نماز صبر كن و تحمل نما)).
توضيح : چنانچه گفتيم كلمه ((اصطبر)) به معنى تحمل و صبر آورده شده و بر حسب هياءت و ماده هر دو بر آن دلالت دارد.
صبر در آيه ذيل هم به روزه تفسير شده است :
((يا ايها الذين امنوا استعينوا بالصبر والصلوة ان الله مع الصابرين ⁽⁹⁶⁸⁾
((اى مردم با ايمان از صبر و نماز يارى جوئيد، همانا خدا با صابران است .))
4 - صبر بر فداكارى بر صرف مال و كاهش دارائى در مورد واجبات مالى .
5 - صبر بر فداكارى با جان
ان الله اشترى من المؤمنين انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة ⁽⁹⁶⁹⁾
((خدا از مؤمنان ، جان و مال آنها را در برابر بهشت خريدارى كرده است )).
يا ايها الذين آمنوا اصبروا و صابروا ورابطو واتقوا الله لعلكم تفلحون ⁽⁹⁷⁰⁾
((اى مردم با ايمان ، صبر كنيد و در مبارزه با دشمنان دين صابر بوده و از مرزها نگهبانى كنيد و از خدا بترسيد اميد است كه رستگار شويد)).
توضيح : ((صابروا)) از باب مفاعله است كه طبق قواعد در جائى به كار مى رود كه عملى ميان دو فرد انجام گيرد، از اين نكته استفاده مى شود، كه مراد از آن صبر بر رنجهائى است كه در برخورد ميان دو فرد بوجود مى آيد، و هر كدام از سوى ديگرى مورد تهديد و هدف حمله هاى او قرار مى گيرد.
((اربطوا)) نيز از مرابطه به معنى پاسدارى و نگهبانى از مرزها است كه در اين آيه ، مراد نگهبانى از مرزهاى مسلمانان ، با كفار است .
ام حسبتم ان تدخلوا الجنة ولما يعلم الله الذين جاهدوا منكم و يعلم الصابرين ⁽⁹⁷¹⁾
((آيا گمان مى كنيد كه به بهشت وارد مى شويد، ولى هنوز خدا جهادگران و صبر كنندگان از شما را نشناخته است ؟)).
تفسير: منظور از شناخت ، شناخته شدن در عمل است ، والا، علم خدا بر همه چيز احاطه دارد)).
قال الذين يظنون انهم ملاقواالله كم من فئة قليلة غلبت فئة كثيرة باذن الله والله مع الصابرين ⁽⁹⁷²⁾
((آنانكه ايمان به لقاء رحمت خدا و ثواب آخرت داشتند گفتند چه بسا گروه كمى كه بر گروه انبوهى پيروزى يافتند و خدا با صبركنندگان است )).
ثم جاهدوا و صبروا ان ربك من بعدها لغفور رحيم ⁽⁹⁷³⁾
((جهاد نمودند و صبر كردند كه همانا پروردگار تو بعد از آن ، آمرزنده و مهربان است )).
و ان تصبروا و تتقوا لا يضركم كيدهم شيئا⁽⁹⁷⁴⁾
((اگر صبر نموده و تقوا پيشه ساختيد، حيله آنان هيچ ضررى به شما نمى رساند)).
بلى ان تصبروا و تتقوا و ياءتوكم من فورهم هذا يمددكم ربكم بخمسة الاف من الملائكة مسومين ⁽⁹⁷⁵⁾
((آرى اگر مشركان به همين زودى بر شما يورش آوردند و شما صبر نموده و تقوا را پيشه خود ساختيد پروردگارتان شما را به پنج هزار ملك مدد مى كند كه نشان (پيروزى ) بر خويشتن دارند)).
6 - صبر بر گرسنگى ، تشنگى ، بى خوابى ، سردى ، گرمى و ساير سختى ها كه احيانا در انجام فرائض مواجه با آنها مى گردد.
7 - صبر بر لطمه ديدن حيثيت و وجهه مردمى در راه خدا، آنجا كه رضاى خدا با رضاى مردم تعارض كند. بايد توجه داشت كه عزت و ذلت بدست خداست .
قرآن مى فرمايد:
و تعز من تشاء و تذل من تشاء بيدك الخير انك على كل شى ء قدير⁽⁹⁷⁶⁾
((پروردگارا هر كس را بخواهى عزيز مى دارى ، و هر كس را بخواهى ذليل و خوار مى سازى خير بدست توست و تو بر همه چيز توانائى )).
8 - صبر و فشار بر نفس ، به دوست داشتن اولياى خدا، آنجا كه هواى نفس ‍ مقتضى عداوت با آنان باشد.
9 - صبر و فشار بر نفس ، به دشمن داشتن دشمنان خدا، آنجا كه نفس ‍ اقتضاى دوستى دارد.
امام صادق (عليه السلام ) فرمود:
ان من اوثق عرى الايمان ان تحب فى الله و تبغض فى الله و تعطى فى الله و تمتع فى الله ⁽⁹⁷⁷⁾
((از استوارترين دستاويزهاى ايمان ، آنست كه براى خدا دوست بدارى و براى خدا دشمن بدارى ، و براى خدا عطا كنى ، و براى خدا از عطا خوددارى نمائى )).
نوع سوم : صبر بر مصائب
انسان در مراحل زندگى با رنج و تعب فراوانى روبرو مى گردد و آماج مصائب گوناگونى واقع مى شود، كه اين خود، آزمونى است كه نيروى ايمان انسانها را اندازه گيرى كرده ، و تاب و توان و استقامت روحى افراد با ايمان را كه صبر ناميده مى شود در معرض نمايش در مى آورد)).
قرآن به تاءكيد اعلام مى كند كه هر انسانى با گرفتارى به برخى از آنها به آزمايش كشيده خواهد شد.
صبر مانند بوته زرگرى ناخالصيها را جدا مى سازد، انسانهاى با ايمان را محكمتر و مقاومتر مى كند، اما انسانهاى فاقد ايمان كه خود را محصور در زندگى مادى مى بينند و به ماوراء زندگى دنيوى نمى انديشند آنگاه كه به پرتگاه رسيدند سقوط مى كنند، قرآن مى گويد:
ولنبلونكم بشى ء من الخوف و الجوع و نقس من الاموال والانفس ‍ والثمرات و بشرالصابرين الذين اذا اصابتهم مصيبة قالوا انا لله و انا اليه راجعون اولئك عليهم صلوات من ربهم و رحمة و اءولئك هم المهتدون ⁽⁹⁷⁸⁾
((البته شما را به چيزى از ترس و گرسنگى و كمبود در اموال و جانها و ميوه ها خواهيم آزمود (تو اى پيامبر) صبركنندگان را بشارت ده ، آنانكه هنگام روى آوردن مصيبت مى گويند ما از آن خدا هستيم و بازگشت ما به سوى اوست .
بر آنان است صلوات (توجهات الهى ) و رحمت از ناحيه پروردگار، و آنانند هدايت يابندگان )).
تفسير: در تفسير اين آيه ناچاريم دو مطلب را گوشزد كنيم .
1 - اگر چه گفته شده است كه روى سخن در اين آيه با اصحاب پيامبر است كه در يارى او با حوادث نامبرده در آيه مواجه شدند. ولى طبرسى مفسر بزرگ در مجمع البيان در تفسير اين آيه گويد اگر گفته شود كه روى سخن در اين آيه با همه انسانها است نيز صحيح است .
در اصول كافى باب صبر حديث ((21)) با سند صحيح از حضرت صادق (عليه السلام ) روايت مى كند كه : الذين اذا اصابتهم مصيبة را تلاوت نموده و فرمود: اين آيه در مورد هر كسى است كه خداوند تبارك و تعالى نعمتى را از او باز پس گرفته باشد.
2 - صلوات ، جمع صلات به معنى درود و در اصل به معنى توجه به انعطاف است كه از ناحيه خدا به معنى عنايت و لطف و بركت مى باشد.
ليس البر ان تولوا وجوهكم قبل المشرق و المغرب ولكن البر من امن بالله واليوم الاخر والملائكة والكتاب والنبيين واتى المال على حبه ذوى القربى واليتامى والمساكين وابن السبيل والسائلين و فى الرقاب و اقام الصلوة واتى الزكوة والموفون بعهدهم اذا عاهدوا والصابرين فى الباءساء والضراء و حين الباءس اولئك الذين صدقوا و اولئك هم المتقون ⁽⁹⁷⁹⁾
((خوبى اين نيست كه روى خود را به سوى شرق و غرب كنيد، خوبى از آن است كه به خدا و روز قيامت و ملائكه و قرآن و پيامبران ايمان داشته و در راه محبت خدا، به خويشان و يتيمان و مسكينان و در راه ماندگان و سائلان و براى آزادى بندگان ، بذل مال كند، و نماز بپا داشته و زكات دهد و آنانكه هرگاه عهد كنند به آن وفا كنند و در حال فقر و مرض و هنگام جهاد صبر مى كنند. آنانند راستگويان و پرهيزكاران )).
تفسير: به نظر مى رسد كه منظور از رو به سوى مشرق و مغرب كردن عبادت بى مغز و محتوى است كه به اين قبله و آن قبله (مانند قبله يهود و قبله نصارا) بدون داشتن ايمان به خدا و انبياء و آراستگى به صفاتى است كه در آيه از آنها ياد شده است ، روى آورند.
ما اصاب من مصيبة الا باذن الله ومن يؤ من بالله يهد قلبه والله لكل شى ء عليم ⁽⁹⁸⁰⁾
((هيچ مصيبتى جز به اذن خدا نمى رسد. هر كس به خدا ايمان آورد دل او را هدايت كند، خدا به هر چيز داناست )).
ولربك فاصبر⁽⁹⁸¹⁾
((براى پروردگار خود صبر كن )).
تفسير: خطاب به پيامبر عظيم الشاءن است كه بر اذيت و آزارهائى كه از ناحيه مشركين به آن حضرت مى رسيد صبور و شكيبا باشد.
فاصبر كما صبر اولواالعزم من الرسل ولا تستعجل لهم ⁽⁹⁸²⁾
((صبر كن (اى پيامبر) همانگونه كه پيامبران اولواالعزم صبر كردند و براى (مجازات ) آنان (كه به تو ستم روا مى دارند) شتاب مكن )).
فاصبر على ما يقولون و سبح بحمد ربك ⁽⁹⁸³⁾
((بر آنچه مى گويند صبر كن و به حمد و ثناى پروردگار خود تسبيح و تقديس كن )).
فاصبر على ما يقولون و سبح بحمد ربك قبل طلوع الشمس و قبل غروبها و من اناى الليل فسبح و اطراف النهار لعلك ترضى ⁽⁹⁸⁴⁾
((بر آنچه مى گويند صبر كن و تسبيح و تقديس نما به حمد و ثناى پروردگارت پيش از طلوع آفتاب و غروب آن و در اوقات شب و حوالى روز نيز تسبيح كن اميد است كه خشنود گردى )).
واصبر على ما يقولون واهجرهم هجرا جميلا⁽⁹⁸⁵⁾
((بر آنچه مى گويند صبر كن و آنان را به طرز نيكوئى ترك نما)).
تفسير: ((هجر جميل )) يعنى ترك نيكو، خطاب به پيامبر گرامى است كه بر آزار مشركان كه از جهت تبليغ دين خدا به او متوجه مى گشت صبر كند، و با آنان هجر جميل نمايد، ((هجر جميل )) آن است كه در عين متاركه ، از نصيحت و خيرخواهى كوتاهى نكند.
و لمن صبرو غفر ان ذلك لمن عزم الامور⁽⁹⁸⁶⁾
((هر كس صبر كرده (و از آزادى كه به او رسيده ) گذشت كند اين كردار او از امورى است كه بايد انجام گيرد)).
و اصبر على ما اصابك ان ذلك من عزم الامور⁽⁹⁸⁷⁾
((صبر كن بر مصيبتى كه به تو رسد زيرا صبر از امورى است كه بايد انجام گيرد)).
تفسير: در معنى ان ذلك من عزم الامور وجوه مختلفى گفته شده ، بهترين وجه آن است كه ما ذكر كرديم .
و لنصبرن على ما اذيتمونا و على الله فليتوكل المتوكلون ⁽⁹⁸⁸⁾
((ما حتما بر آزارى كه به ما نموديد صبر مى كنيم ، و بر خدا توكل كنندگان توكل كنند)).
انا وجدناه صابرا نعم العبد انه اواب ⁽⁹⁸⁹⁾
((ما او را صابر يافتيم چه بنده خوبى بود، او بسيار توبه كننده بود)).
تفسير: اين آيه درباره حضرت ايوب پيامبر است كه به بلاى دردناكى گرفتار شد، و بر آن صبر و شكيب ورزيد.
در حديثى مى خوانيم :
امام صادق (عليه السلام ) به اسحاق بن عمار فرمود: