تفسير سوره طلاق (4)

اعوذ بالله من الشيطان الرجيم

الله الذي خلق سبع سموات و من الارض مثلهن يتنزل الامر بينهن لتعلموا ان الله على كل شى‏ء قدير و ان الله قد احاط بكل شى‏ء علما ⁽¹⁾ .

اين آيه كريمه آخرين آيه سوره مباركه طلاق است.اشاره‏اى به مساله خلقت و جريان اراده و حكمت الهى در كار خلقت است.مى‏فرمايد:الله،خدا همان كس است كه هفت آسمان آفريد،و از زمين مانند آنها را،امر الهى بين آنها فرود مى‏آيد،براى اينكه شما بدانيد كه خدا بر هر چيزى تواناست و خدا به هر چيزى از نظر علم و دانش احاطه دارد،يعنى علم خداوند محيط به هر چيز است.

مساله هفت آسمان و هفت زمين

در اين آيه به چيزى اشاره شده است كه در آيات ديگر قرآن هم آمده است ولى در هر جايى قسمتى از مطلب.در قرآن مساله هفت آسمان مطرح است،يعنى نص قرآن مجيد است كه هفت آسمان وجود دارد.در اين جهت نص است،و آيا هفت زمين هم وجود دارد،اين جهت اگر چه به آن صراحت نيست ولى ظاهر همين آيه(تنها اين آيه است كه به هفت زمين اشاره كرده است)اين است كه هفت زمين هم وجود دارد.بعد اين مساله است كه امر الهى ميان اين آسمانهاست كه فرود مى‏آيد،كه اين ضمنا اشاره‏اى است به اينكه آسمانها به يك اعتبار و به يك معنا محل حاملهاى امر الهى يعنى ملائكه و فرشتگان هستند.اين از جمله مسائلى است كه مكرر مورد سؤال قرار مى‏گيرد و افرادى مى‏پرسند،البته از مسائلى نيست كه تازه مورد سؤال قرار گرفته باشد،از صدر اسلام مسائل هفت آسمان خصوصا با قرينه هفت زمين و خصوصا با بعضى آيات ديگرى كه در زمينه آسمان است،مورد سؤال بوده است كه يكى از آن آيات اين آيه است.دو آيه نظير همديگر است كه يكى در سوره‏«و الصافات‏»است و ديگرى در سوره مى‏فرمايد: انا زينا السماء الدنيا بزينة الكواكب ⁽²⁾ يعنى ما نزديكترين آسمانها را با ستارگان مزين كرده‏ايم.و در يك آيه ديگر دارد كه و لقد زينا السماء الدنيا بمصابيح ⁽³⁾ ما نزديكترين آسمانها را با مصباحها(چراغها)مزين كرده‏ايم كه ظاهر قضيه مثل اين است كه ما بگوييم:اين سقف را با چراغ مزين كرده‏ايم، و معنايش اين است كه اين چراغها در زير اين سقف قرار گرفته است.اين هم از قديم الايام مورد سؤال بوده است كه:يعنى چه كه ما نزديكترين آسمانها را به اين چراغها مزين كرده‏ايم؟(بدون شك مقصود از چراغها ستارگان هستند).

در اينجا قرآن از اين نظر بيانى دارد كه نه با هيئت قديم وفق مى‏دهد و نه با هيئت جديد، يعنى به طور صد در صد نه با اين وفق مى‏دهد نه با آن.

نظر هيئت قديم

اما از نظر هيئت قديم.هيئت قديم شكل خاصى داشت كه به طور قطع امروز منسوخ و باطل شده است و آن اين است كه قائل به نه آسمان بود(نه كرسى فلك نهد انديشه زير پاى-تا بوسه بر ركاب قزل ارسلان زند)كه آنها را نه فلك مى‏گفتند،و فلك اول يا آسمان اول عبارت بود از فلكى كه به عقيده هيئت قديمى-كه آن را«هيئت بطلميوسى‏»مى‏گويند-ماه در آن فلك و آسمان اختصاصا قرار داشت و غير از ماه هيچ چيز ديگرى در آنجا قرار نداشت. آسمان دوم محيط به آسمان اول و چسبيده به آن بود(مى‏گفتند مثل لايه‏هاى پياز كه به يكديگر چسبيده است،و بين آسمانى و آسمانى خلئى وجود ندارد و محال است وجود داشته باشد)و در همه اين آسمان فقط يك ستاره وجود دارد كه عطارد است.آسمان سوم باز محيط بر آسمان دوم و چسبيده به آن است و در تمام آن هم فقط يك ستاره وجود دارد كه آن زهره است.در آسمان چهارم همين طور يك ستاره وجود دارد كه خود خورشيد است.در آسمان پنجم يك ستاره كه آن مريخ است،و در ششم مشترى،و در هفتم زحل،و در آسمان هشتم همه ستارگان ثوابت،و در آسمان نهم هيچ ستاره‏اى وجود ندارد.

آنگاه وقتى مى‏خواستند آيات قرآن را به اين هيئت تطبيق كنند مى‏گفتند:اولا چرا قرآن گفته است هفت آسمان،و حال آنكه هيئت مى‏گويد نه آسمان،و ثانيا چرا قرآن مى‏گويد ما نزديكترين آسمانها را به ستارگان مزين كرده‏ايم و حال آنكه نزديكترين آسمانها فقط ماه در آن هست و باقى آسمانها هم هر كدام يك ستاره،و آن آسمانى كه همه ستارگان ثوابت در آن هست آسمان هشتم است نه نزديكترين آسمانها.

از آن مشكلتر مساله هفت زمين بود كه به هيچ شكلى قابل حل و توجيه نبود چون در آن هيئت،زمين ما يگانه زمين موجود بود،كه آن يگانه زمين موجود هم در مركز عالم قرار داشت و باقى[ستارگان]در دور آن بودند.آن وقت اين مساله خيلى مشكل مى‏شد.

نظر هيئت جديد

هيئت جديد به آسمان به آن معنا كه قدما قائل بودند به هيچ شكل قائل نيست،كه اساسا آسمانى به آن معنا وجود داشته باشد.به حسب هيئت جديد آنچه وجود دارد فقط خود ماه و خورشيد و ستارگان هستند كه در فضا معلق‏اند بدون آنكه در آسمانى نصب شده باشند و آسمانى آنها را در خود قرار داده باشد.ما جز يك عده كرات معلق در فضا چيز ديگرى نداريم.

منتها در هيئت جديد يك مساله ديگر مطرح است:حال كه اين ستارگانى كه ما مى‏بينيم معلق در فضا هستند،آيا هر چه بالاتر برويم به جايى مى‏رسيم يا نمى‏رسيم؟آيا اين فضا لا يتناهى است و يا متناهى؟آيا اين جهان ما در جايى پايان مى‏پذيرد،يا اساسا پايان پذيرى در كار نيست؟معلوم است كه علوم جديد كه بر اساس ابزارها و مشاهدات حسى كار مى‏كند،از نظر علمى و مشاهدات حسى نمى‏تواند بيان كند كه فضا متناهى است‏يا غير متناهى،فقط مى‏تواند بگويد:تا كنون به جايى نرسيده‏ايم،چون حواس انسان و لو اينكه با قوى‏ترين ابزارها كار كند بالاخره محدود و متناهى است.ولى در عين حال در همين امروز هم از نظر فرضيات علمى و فلسفى دو نظريه وجود دارد.يك نظريه مى‏گويد كه اين فضا محدود است.درست است كه مثلا ماه و خورشيد و ستارگان آن طور كه قديميها خيال مى‏كردند نيست،ولى فضا در نهايت امر محدود است.با اين حسابهاى كوچك ما،هر چه ما حساب كنيم و جلو برويم فضا بسيار بسيار وسيع است.مثلا بشر به اين حد رسيده است كه نور كه در هر ثانيه پنجاه هزار فرسخ(سيصد هزار كيلومتر)حركت مى‏كند،ستارگانى هستند كه فاصله‏شان با زمين آنقدر دور است كه نور بايد ميليونها سال سير كند تا از آنجا به زمين برسد.شايد صد ميليون سال نور بايد سير كند تا به زمين برسد،يعنى ممكن است‏ستاره‏اى در جايى از عالم باشد كه از آنجا به زمين نور افشانى كند،خودش ممكن است صد ميليون سال پيش متلاشى شده و از بين رفته است،نورش تازه حالا به ما مى‏رسد.

در عين حال برخى از دانشمندان بزرگ زمان ما بر اساس بعضى از قرائن و دلائل فلسفى و رياضى،باز جدا طرفدار اين هستند كه عالم در مجموع ابعاد خودش محدود است.يكى از كسانى كه اين نظريه را دارد و پافشارى كرده است و خلاف نظريه‏اى را هم كسى نتوانسته ثابت كند همين دانشمند معروفى بود كه در چند سال پيش فوت كرد و نظريه نسبيت را در جهان آورد،يعنى اينشتين.نظريه او همان نظريه محدود بودن ابعاد عالم است كه مى‏گويد اينچنين نيست كه[عالم]نامتناهى باشد و هر چه ما پيش برويم عالمى باشد شبيه اين عالم، در نهايت امر(حال نهايتش چقدر است مطلب ديگرى است،ممكن است فاصله‏اش چند ميليارد سال نورى باشد)اين عالم ما محدود است و كروى الشكل هم هست.

بعد مساله زمينها مطرح مى‏شود كه زمين يعنى چه؟آيا هر كره‏اى را ما زمين مى‏گوييم؟يا زمين آن كره‏اى است كه در آن كره استعداد و شرايط حيات و زندگى وجود داشته باشد.اين هم جزء مجهولات علم است.حتى راجع به نزديكترين كرات هم هنوز اطلاع دقيقى از نظر علمى در دست نيست،براى اينكه اين ستارگانى كه جزء منظومه شمسى هستند،همانهايى كه قدما براى هر كدام يك فلك قائل بودند(عطارد و زهره و مريخ و مشترى و زحل و غيره)، همينها كه نسبت به ستارگان ديگر بسيار بسيار به ما نزديك هستند،هنوز بشر نتوانسته است بفهمد كه آيا آنها زمينى هستند مانند اين زمين،يعنى شرايط مساعدى براى زندگى دارند يا ندارند.البته هر چند وقت‏يك بار اطلاعات و قرائنى ارائه مى‏كنند ولى هنوز صد در صد جنبه علمى پيدا نكرده است و معلوم نيست قضيه از چه قرار است.

در اينجا يك مشكل از مشكلاتى كه آيات قرآن به حسب هيئت قديم داشت به سادگى حل مى‏شود،و آن مشكلى است كه قرآن مى‏گويد:نزديكترين آسمانها را به ستارگان مزين كرده‏ايم. اگر اين جور باشد معلوم مى‏شود كه آنچه را كه قرآن آسمان مى‏داند ما فوق همه اين ستارگان است،اين ستارگانى كه چندين ميليون سال نورى با ما فاصله دارند،چون قرآن مى‏گويد: نزديكترين آن آسمانها به اين ستارگان مزين هستند.آن وقت معنى مزين بودن چيست؟

سخن پيامبر صلى الله عليه و آله

حديثى هست كه يهوديهاى مدينه از پيغمبر اكرم معناى اين مطلب را سؤال كردند،فرمود: چگونه سقف را با چراغ مزين مى‏كنند؟و حتى پيغمبر اكرم تصريح كرد به اينكه همه ستارگان نسبت به نزديكترين آسمانها حكم قنديلى را دارند كه از سقف آويخته شده باشد(كه آن وقت با علم قديم قابل توجيه نبود).پس معلوم مى‏شود آن نزديكترين آسمانها از دورترين ستارگان به ما دورتر است،يعنى آن نزديكترين آسمانها مافوق همه اين ستارگان است كه هنوز بشر تا به آنجا برسد از نظر علمى خيلى فاصله دارد.

به اين شكل مساله آسمانها شكل ديگر و معنى ديگر به خودش مى‏گيرد،يعنى نه تنها با هيئت قديم به هيچ شكل منطبق نيست،يك امرى مى‏شود ماوراء هيئت جديد كه هيئت جديد هنوز در اين زمينه ساكت است،يعنى نمى‏تواند نظر بدهد كه آيا در ماوراء دورترين ستارگان چه خبر است.بعد هفت آسمان است.هنوز از نظر علمى كسى به خود آن نزديكترين آسمانها نرسيده تا به ما بعد آن برسد،ولى قرآن خبر داده است كه هفت آسمان است.بعد مى‏رسيم به هفت زمين،كه مقصود از هفت زمين چيست؟در هفت زمين احتمالاتى داده‏اند. گفتيم به حسب هيئت قديم كار هفت زمين خيلى مشكل بود،يعنى توجيه كردنش جز تعبد راه ديگرى نداشت.در هيئت جديد گفته‏اند هفت زمين شايد مقصود همين سياراتى باشد كه در منظومه شمسى به دور زمين شايد مقصود همين سياراتى باشد كه در منظومه شمسى به دور خورشيد مى‏چرخند،يعنى همين عطارد و زهره و مريخ و مشترى و زحل و دو ستاره ديگر كه اخيرا كشف كردند:اورانوس و نپتون،شايد اينها هستند كه مانند زمين ما خصلت زمينى دارند(شايد همين طور باشد).

روايتى از حضرت رضا عليه السلام

ولى در اينجا مفسرين روايتى از حضرت رضا عليه السلام نقل كرده‏اند كه اين روايت را در همه تفاسير نقل كرده‏اند.آن روايت به هفت زمين يك شكل و معنى ديگر مى‏دهد،معلوم مى‏شود كه زمينها غير از اين شكل زمينى است كه ما ابتدا تصور مى‏كنيم.وقتى كه از حضرت همين آيه را سؤال كردند،مى‏گويند كه اول انگشتانشان را در هم كردند و بعد فرمودند: آسمان و زمين به يكديگر محبوك است،يعنى به يكديگر وابسته است.راوى گفت:يعنى چه آسمان و زمين به يكديگر وابسته است؟وابستگى ندارد،خدا آسمان را بدون هيچ عمودى و بدون هيچ پايه‏اى برقرار كرده است.مگر خدا نمى‏فرمايد كه الله الذى رفع السموات بغير عمد ترونها خداست كه آسمانها را بدون عمودى كه ببينيد برافراشته است.امام فرمود:قرآن مى‏گويد: بغير عمد ترونها بدون عمودى كه شما ببينيد فهناك عمد و لكن لا ترونها پس اينجا عمود هست ولى شما نمى‏بينيد،يعنى عمودهايى كه آسمان و زمين را به يكديگر وابسته كرده است،آجر يا سيمان و يا آهن نيست كه كسى بخواهد ببيند،وابستگى آسمان و زمين با نيروهايى است غير مرئى،كه اين منطبق مى‏شود با همين نيروى جاذبه و قوانينى كه الآن قائل‏اند.بعد داد و فرمود:اين زمين را مى‏بينيد؟آسمان اول آن است كه بالاى زمين قرار گرفته است مانند يك قبه‏اى.بعد فرمود:زمين دوم بالاى آسمان اول است.(از روايت،من به طور صريح نتوانستم بفهمم كه مقصود اين است كه يك زمينى بالاى آسمان اول است‏يا بالاى آسمان اول خودش براى يك موجوداتى زمين آنهاست؟)آسمان دوم به منزله قبه‏اى بر آسمان اول است،يعنى اين جور نيست كه هيئتى‏ها مى‏گويند كه آسمانها به يكديگر چسبيده‏اند مثل پوست پياز.همين طور كه آسمان اول بر زمين مانند يك قبه است،آسمان دوم بر آسمان اول مانند يك قبه است،و بالاى آسمان دوم خود يك زمينى است.بعد همين آيه را خواند،فرمود:اين است معنى قرآن كه مى‏فرمايد: الله الذى خلق سبع سموات و من الارض مثلهن يتنزل الامر بينهن .

پس اين نظريه قرآن نظريه‏اى است كه هيئت قديم آن را تاييد نمى‏كند و بلكه تضاد و تناقض هم با آن دارد،هيئت جديد هم تاييد نمى‏كند،ولى با اين بيانى كه عرض كرديم قرآن در حدودى بحث كرده است كه از حدود هيئت جديد بيرون است،يعنى بحثى است در زمينه ماوراء همه ستارگان،و قلمرو هيئت جديد هنوز داخل ستارگان است و به نهايت‏ستارگان هم نرسيده است.

آسمانها قرارگاه ملائكه

آثار و روايات اسلامى بفهميم كه ⁽⁴⁾ آسمانها به نحوى قرارگاه ملائكه هستند.

2- صافات/26

3- ملك/5

3- [چند ثانيه‏اى از سخنان استاد شهيد روى نوار ضبط نشده است.]