اما متون تفصيلى مقرون به ذكر مصادر نقل و راوى و ناقل هر يك از مجموع احاديث ، پس از آنرو كه روى سخن ما در بحث و بررسى اين حديث بيشتر و قبل از همه با اهل تسنن است ، تنها به ذكر ناقلان از اين فرقه و مصادر اختصاصى آنها بسنده ميكنيم.

در پايان اينمقال كافى است بدانيم تنها علامه مجلسى از بزرگان علماو مراجع حديثى و حديث شناسى شيعه ، اين حديث را با چهل سند از طرق اختصاصى شيعه آورده است^{( [1] )}.

واينك ميپردازيم به ذكر قسمتى ازاسناد حديث وراويان وناقلان ازاهل تسنن.

1 ـ « مسند » ابوداود سليمان بن داود طيالسى در گذشته ( 204 ) از عبد الله بن عمر بلفظ: « من مات بغير امام مات ميتة جاهلية ، و من نزع يداً من طاعة جاء يوم القيامة لاحجة له » نيز رجوع شود به كنزالعمال.

2 ـ « مصنف » يا « جامع كبير در حديث » حافظ عبد الرزاق بن همام صغانى يمنى در گذشته ( 211 ) چاپ مجلس علمى پاكستان ، ج 11 ص 330 بشماره 19005 بلفظ: « من فارق الجماعة شبرافمات مات ميتة جاهلية ».

 3 ـ « سنن » سعيد بن منصور خراسانى در گذشته( 227 ) از عامربن ربيعه صحابى بلفظ: « من مات و ليست عليه طاعة مات ميتة جاهلية » ^{( [2] )} به نقل كنزالعمال.

4 ـ « مسند » حافظ ابوالحسن على بن جعد جوهرى درگذشته ( 230 ) 2/850 شماره 2375 چاپ كويت ، از عبد الله بن عامر از پدرش عامربن ربيعه ، بلفظ: « من مات وليست عليه طاعة مات ميتة جاهلية ، و من خلعها بعد عقدها اياها لقى الله ولا حجة له. ».

5 ـ « طبقات الكبرى » محمدبن سعد كاتب واقدى درگذشته ( 230 ) ج 5 ص 107 چاپ ليدن و ص 144 چاپ بيروت ، ذيل شرح حال عبد الله بن مطيع بلفظ: « من مات و لابيعة عليه مات ميتة جاهلية » به روايت از عبد الله بن عمر. نيز مراجعه شود به كنز العمال 1 / 103 شماره 463.

6 ـ « مصنّف » حافظ ابن أبى شيبه ، أبوبكر عبد الله بن محمد ، درگذشته ( 234 ) ج 15 ص 24 شماره 19005 بلفظ: « من فارق الجماعة شبراً فمات مات ميتة جاهلية ».

 وص 38 شماره 19047 از عبد الله بن عامر از پدرش بلفظ: « من مات ولا طاعة عليه مات ميتة جاهلية ، ومن خلعها بعد عقده اياها فلاحجة له » و نيز بلفظ: « من مات و ليست عليه طاعة ، مات ميتة جاهلية »

وص 52 شماره 19090 بلفظ: « من ترك الطاعة و فارق الجماعة فمات ، فميتتة جاهلية ، ومن خرج تحت راية عمية يغضب لعصبية او ينصرعصبة او يدعوا الى عصبة ، فقتل فقتلته جاهلية ».

نيزمراجعه شود به كنز العمال ( 6/65 شماره 14861 ).

7 ـ « المعيار والموازنة » علامه متكلم ابوجعفر اسكافى درگذشته ( 240 )ص24بلفظ: « من مات ولاامام له مات ميتة جاهلية » ازعبدالله بن عامر

8 ـ « نقض العثمانية » نيز از اسكافى ص 11 ـ 12 وبه نقل ابن ابى الحديد 13 / 242 بلفظ فوق.

9 ـ « مسند » احمد بن حنبل درگذشته ( 241 ) ج 2 ص 83 و 154 بلفظ: « من مات و هو مفارق للجماعة مات ميتة جاهلية » و ص 111 بلفظ: « من مات و قد نزع يده من بيعة كانت ميتته ميتة ضلال » از ابن عمر ، و ص296 بلفظ: « من خرج من طاعة و فارق الجماعة مات ميتة جاهلية » از ابوهريره.

و ج 3 ص 446 بخش مسند عامر بن ربيعه بلفظ: « من مات و ليست عليه طاعة مات ميتة جاهلية » به روايت از نامبرده

وج 4 ص 96 بلفظ: « من مات بغيرامام مات ميتة جاهلية » ازمعاوية بن ابى سفيان.

 10ـ « الاموال » حميد بن زنجويه در گذشته ( 251 ) ج 1 ص 81 بشماره 40 چاپ رياض از ابوهريره بلفظ: « من خرج من الطاعة او فارق الجماعة فمات ، فميتتة جاهلية »

وص 82 بشماره 42 بلفظ: « من مات وليست عليه طاعة مات ميته جاهلية ، و ان خلعها بعد عقدها فى عنقه لقى الله و ليست له حجة » از عبدالله بن عامر بن ربيعه از پدرش وشماره 43 از ابن عمر ( در حاليكه روى سخنش به ابن مطيع ـ والى مدينه از طرف عبد الله بن زبير بهنگام قتل عام مردم آن بدست بسر بن ارتاط از جانب يزيد ـ بود گفت: آمده ام آنچه از رسول خدا شنيده ام به تو خبر دهم كه فرمود ): « من مات على غير طاعة مات لاحجة له ومن مات قد نزع يدا من بيعة كان على الضلال »

وناگفته پيداست كه عبد الله بن عمر با انجام اين ملاقات ميخواست از اين حديث به نفع يزيد ( كه مردم مدينه و از جمله بعضى از صحابه رسول الله ( ص ) او را از خلافت خلع كرده بودند ) سوء استفاده كند ، فحشره الله مع يزيد بن معاويه و جده و ابيه.

11 ـ « سنن » امام عبد الله بن عبد الرحمن تميمى سمرقندى دارمى در گذشته ( 255 ) ج 2 ص 241 بلفظ: « ليس من احد يفارق الجماعة شبرا فيموت ، الا مات ميتة جاهلية » از ابن عباس .

12 ـ « صحيح » محمد بن اسماعيل بخارى درگذشته ( 256 )ج 2 ص 13 و درچاپ ديگر مصر ج 9 ص 59 باب فتن از ابن عباس بلفظ: « من خرج من السلطان شبراً مات ميتة جاهلية » و بلفظ: « من فارق الجماعة شبراً فمات ( الامات خ ) ميتة جاهلية ».

13 ـ نيز « تاريخ الكبرى » بخارى 6 / 445 شماره 2943 از عامر بن ربيعه از پدرش بلفظ: « من مات وليست عليه طاعة مات ميتة جاهلية » و در ج 4 ص 54 شماره 1938 بلفظ: « من فارق الجماعة قيد شبر فقد فارق الاسلام ».

 14 ـ « صحيح » مسلم در گذشته ( 261 ) ج 6 ص 21 ـ 22 شماره 1489 بلفظ: « من مات وليس فى عنقه بيعة مات ميتة جاهلية » از عبد اللّه بن عمر و بلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة ، فمات ، مات ميتة جاهلية » ونيز « من فارق الجماعة شبرا فمات فميتته جاهلية ».

ودر ج 8 ص 107 بلفظ: « من لم يعرف امام زمانه فمات ميتة جاهلية » ( ملحقات الاحقاق 13 / 85 )

15 ـ « العلل الوارده فى الاحاديث » ابوالحسن على بن عمر بن احمد بن مهدى بغدادى دارقطنى شافعى ( 305 / 306 ) ج 7 ص 63 بلفظ: « من  مات لغير امام مات ميتة جاهلية » به سه سند از معاويه و دو سند از ابوهريره.

16 ـ « زوائد » احمد بن عمر بزار در گذشته ( 320 ) ج 1 ص 144 و ج 2 ص 143 بلفظ: « من مات و ليس عليه امام فميتته ميتة جاهلية ، و من مات تحت راية عصبية ، فقتلته قتلة جاهلية ».

17 ـ « الكنى والاسماء » حافظ دولابى درگذشته ( 320 ) ج2 ص3 چاپ دائرة المعارف حيدرآباد دكن بلفظ: « من مات و ليس عليه امام جامع فقد مات ميتة جاهلية ، و من خرج من الجماعة فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه » از ابن عمر.

18 ـ « عقد الفريد » ابوعمر ، احمد بن محمدبن عبدربه اندلسى درگذشته ( 327 ) ج 1 ص 9 سطر12 بلفظ: « من فارق الجماعة او خلع يدامن طاعة ، مات ميتة جاهلية ».

19 ـ « صحيح ابن حبان » ، ابوحاتم محمد بن حبان تميمى ، بستى شافعى درگذشته ( 354 ) به شرح « احسان بترتيب صحيح ابن حبان » شماره 44 بلفظ: « من مات وليس له امام مات ميتة جاهلية ».

20 ـ « كتاب المجروحين » نيز از ابوحاتم ج1 ص 280 بلفظ: « من فارق جماعة المسلمين قيد شبر فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه ،

و من مات و ليس عليه امام فميتته ميتة جاهلية ،

و من مات تحت راية عمية يدعوا الى عصبية او ينصر فقتله جاهلية » به روايت ازابن عباس

21 ـ « معجم الكبير » حافظ ابوالقاسم طبرانى درگذشته ( 360 ) ج 10 ص 350 حديث 10687 ( شماره مسلسل ) بلفظ: « من فارق جماعة المسلمين قيد شبر فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه و من مات وليس عليه امام فميتته جاهلية ومن مات تحت رأية عميه يدعوا الى عصبية او ينصر عصبية فقتله جاهلية » به روايت از ابن عباس.

وج 19 ص 388 شماره 910 چاپ بغداد بلفظ: « من مات بغير امام مات ميتة جاهلية » به روايت معاويه ، و به لفظ « من مات وليست عليه طاعة مات ميتة جاهلية » از عامر بن ربيعه ( نيز رجوع شود به كنزالعمال ج6 ص 65 شماره 14861 ).

22 ـ « معجم اوسط » نيزازطبرانى ج 1 ص 175 شماره 227 بلفظ: « من مات و لابيعة عليه مات ميتة جاهلية » وباديگرالفاظ مختلف ذيل كتاب « مجمع الزوائد » بيايد.

23 ـ « الكامل فى ضعفاء الرجال » ابواحمد عبد الله بن محمد ، معروف به ابن عدى جرجانى در گذشته ( 365 ) ج 5 ص 1869 بلفظ: « من مات وليس عليه طاعة ، مات ميتة جاهلية » به روايت عامربن ربيعه.

24 ـ « مستدرك الصحيحين » حاكم نيشابورى در گذشته ( 405 ) ج 1 ص 77 و 117 ازابن عمر بلفظ: « من مات وليس عليه امام جماعة فان موتته موتة جاهلية ».

25 ـ « المغنى » قاضى القضاة معتزلى ، عبد الجبار بن احمد همدانى اسدآبادى درگذشته ( 415 ) جزء متمم عشرين ج 1 ص 116 بلفظ: « من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية ».

26 ـ « نديم الفريد » علامه محقق ابوعلى ، احمد بن محمد بن يعقوب مسكويه ـ كه اصلش ازرى و مقيم ودرگذشته اصفهان بسال ( 421 ) بوده است بلفظ: « من مات ليلة وليس فى عنقه بيعة امام فقد مات ميتة جاهلية ».^{( [3] )}

27 ـ« حلية الاولياء » حافظ ابونعيم اصفهانى درگذشته ( 430 ) ج 3 ص 224 بلفظ: « من مات بغير امام فقد مات ميتة جاهلية ومن نزع يده من طاعة ( يدا من طاعة الله ) جاء يوم القيامة لاحجة له » به روايت از طيالسى.

واضافه كرده است: اين حديث ثابت و مسلّم بوده ، مسلم درحديث خود آنرا از زيد روايت نموده وگفته است: تابعين و اعلام آنرا از زيد نقل كرده اند.

سپس هشت نفرازتابعين رانام برده كه اين حديث راروايت نموده اند.

28 ـ « المنتقى فى الاخبار » مكى بن ابيطالب حموش بن محمد بن مختار اندلسى درگذشته ( 437 ) به شرحى كه در « نيل الاوطار فى شرح منتقى الاخبار » تحت شماره 66 بيايد

 29 ـ « سنن بيهقى » درگذشته ( 458 ) ج 8 ص 156 ـ 157 بلفظ: « من مات وليس فى عنقه بيعة ، مات ميتة جاهلية »

و بلفظ: « من خرج من الطاعة وفارق الجماعة ، فمات ميتة جاهلية » و نقل از بخارى ومسلم.

30 ـ « شعب الايمان » نيزازبيهقى ، به شرح مختصرآن كه تحت شماره 45 بيايد.

31 ـ « المتفق و المفترق » ابوبكر احمد بن على خطيب بغدادى درگذشته ( 463 ) بلفظ: « من نزع يدا من طاعة الله و فارق الجماعة ثم مات ، مات ميتة جاهلية ، ومن خلعها بعد عهدها لقى الله ولا حجة له » از ابن عمر ( كنزالعمال 6/66 شماره 14865 )

32 ـ « جمع بين صحيحين ـ بخارى ومسلم ـ » محمد بن فتوح حميدى درگذشته ( 488 ) بلفظ: « من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية »

( به نقل احقاق الحق قاضى نورالله شوشترى در اوائل بحث امامت ، نيز آيت الله مرعشى در پاورقى احقاق ج 2 ص 306 بواسطه كنزالعمال ( 1/186 چاپ حيدر آباد ) آنرانقل نموده ، اما روايت با كمى اختلاف در عبارت بدون نام حميدى ذكر شده )

33 ـ « شرح المبسوط فى الفقه » شمس الدين سرخسى ( درگذشته  490 ).

34 ـ « شرح السير الكبير شيبانى » نيز از سرخسى ج 1 ص 113 چاپ حيدرآباد 6ـ 1335.

نيز ج 1 ص 167 چاپ 1971 م قاهره بلفظ: « من اتاه من اميره ما يكرهه فليصبر ، فانّ من خالف المسلمين قيد شبر ، ثم مات ، مات ميتة جاهلية »

35 ـ « ربيع الابرار » محمود بن عمر زمخشرى درگذشته ( 538 ) ج 4 ص 221 باب الملك و السطان بلفظ: « من مات و ليس فى عنقه لامام المسلمين بيعة فميتته ميتة جاهلية »

 36 ـ « ملل و نحل » محمد بن عبد الكريم شهرستانى شافعى درگذشته ( 548 ) ج 1 چاپ قاهره ص 172 ذيل « الاسماعيليه » بلفظ: « ان من مات و لم يعرف امام زمانه ، مات ميتة جاهلية » ونيز: « من مات و لم يكن فى عنقه بيعة امام ، مات ميتة جاهلية »

37 ـ « مصباح المضيئ فى خلافة المستضيئ » ابوالفرج ، عبد الرحمن بن على بن محمد الجوزى در گذشته ( 597 ) ج 1 ص 140 ـ 147 چاپ اوقاف عراق بسال 1397 شامل احاديث كليات خلافت از جمله حديث: « من فارق الجماعة شبرًا فمات ، فميتته جاهلية ».

38 ـ « جامع الاصول » ابن اثير جزرى درگذشته ( 606 ) ج 4 ص 456 بلفظ: « من خرج من السلطان شبراً مات ميتة جاهلية » از ابن عباس از طريق بخارى و مسلم

وبلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة فمات ، مات ميتة جاهلية ، و من قتل تحت راية عمية يغضب لعصبية او يدعوا الى عصبية فقتل ، فقتلته جاهلية » به روايت از ابوهريره ، از طريق مسلم ونسائى .

39 ـ « مسائل الخمسون » محمد بن فخر رازى در گذشته ( 606 ) مسئله 47 ص 384 چاپ ـ ضميمه مجموعه رسائل ـ مصر مطبعه علمى كردستان سال 1328 بلفظ: « من مات و لم يعرف امام زمانه فليمت ان شاء يهوديا و ان شاء نصرانيا » ( كتاب « پيرامون معرفت امام » از علامه فقيه صافى گلپايگانى ص 8 )

40 ـ « المغنى فى شرح الخرقى » ابن قدامه ، عبدالله بن احمد مقدسى جماعيلى دمشقى حنبلى درگذشته ( 620 ) ج 10 ص 46 چاپ بيروت ، تحت عنوان « قتال اهل البغى » به روايت انس وبلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة فمات ، فميتته جاهلية »

41 ـ « فتح العزيز على كتاب الوجيز » ابوالقاسم ، عبدالكريم بن محمد قزوينى رافعى درگذشته ( 623 ) به تفصيلى كه در تلخيص الحبير شماره 56 بيايد.

42 ـ « شرح نهج البلاغه » ابن ابى الحديد معتزلى درگذشته ( 656 ) ج 9 ص 155 بلفظ: « من مات بغير امام مات ميتة جاهلية » بااضافه جمله « واصحاب ما همه قائل به صحت ودرستى اين قضيه هستند كه جز با شناخت امامان كسى به بهشت نخواهد رفت.

وج 13 ص 242 بلفظ: « من مات و لا امام له مات ميتة جاهلية » به نقل عبدالله بن عمر ، واضافه ميكند: وى شبانه به در خانه حجاج ( ابن يوسف ثقفى ) رفت تابرخلافت عبدالملك مروان باوى كه ازطرف اوحاكم عراق بود ، بيعت كند ، به اين دليل كه پيامبر فرموده: « من مات و لا امام له مات ميتة جاهلية » ولى روش تحقيرآميز و ذلت آور حجاج نسبت به عبدالله بن عمر آنچنان بود كه بجاى دست پاى خود را از رختخواب بسوى او دراز كرد و گفت: ( جهت بيعت ) دست خود را به پاى من متصل كن. واينچنين بجاى مراسم بيعت گيرى با ابن عمر برخورد مسخره آميز نمود.

43 ـ« شرح صحيح مسلم » حافظ نووى درگذشته ( 676 ) ج 12 ص 240

44 ـ « رياض الصالحين » نيز از نووى ج 1 ص 437 شماره 662 و در چاپ دمشق ص 284 ـ285 شماره 663 بلفظ: « من خلع يدًا من طاعة لقى اللّه يوم القيامة ولا حجة له ، و من مات و ليس فى عنقه بيعة ، مات ميتة جاهلية » رواه مسلم.

وفى روايه له: « من مات وهومفارق للجماعة فانّه يموت ميتة جاهلية »

 وبه شماره 670 بدين عبارت آمده: « من كره من اميره شيئا فليصبر ، فانّه من خرج من السطان شبرا مات ميتة جاهلية » متفق عليه.

45 ـ « مختصرشعب الايمان ـ بيهقى ـ » از ابوجعفر عمر قزوينى درگذشته ( 699 ) ص 106 چاپ مصر بلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة ثم مات ، مات ميتة جاهلية » به روايت از ابوهريره ونقل از مسلم.

46 ـ « الاحسان بترتيب صحيح ابن حبان » امير علاء الدين ، على بن بلبان فارسى حنفى درگذشته ( 739 ) ج 7 ص 49 چاپ بيروت ، بلفظ: « من مات وليس له امام مات ميتة جاهلية » از طريق ابويعلى به روايت از معاويه.

47 ـ « تلخيص المستدرك » حافظ ذهبى درگذشته ( 748 ) ج 1 ص 77 و 117 نقل واقرار به عين آنچه از مستدرك حاكم گذشت نموده.

48 ـ « تفسير » ابن كثير دمشقى درگذشته ( 774 ) ج 1 ص 517 بلفظ: « من مات و ليس فى عنقه بيعة ، مات ميتة جاهلية ».

49 ـ نيز « تاريخ ابن كثير » ج 7 ص 232 بدين شرح كه چون مردم ـ بخاطر كشتار عمومى اهل مدينه يزيد را از خلافت خلع و ساقط كردند عبد الله بن عمر فرزندان واهلبيت خود را جمع نمود و پس از تشهد گفت: ما به حساب بيعت با خدا و رسولش با اين مرد ( يزيد بن معاويه ) بيعت كرديم وشنيديم رسول خدا ميگفت: « من نزع يدًا من طاعة ، فانه يأتى يوم القيامة لاحجة له ، و من مات مفارق الجماعة فانه يموت موتة جاهلية »

پس مبادا كسى از شما يزيد را خلع نمايد ومبادا در اين باره اسراف و تند روى از خود نشان دهد كه مايه جدائى بين من و او خواهد شد.

50 ـ « شرح المقاصد » سعدالدين تفتازانى ( 792 ) ج2 ص275 بلفظ: « من مات ولم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية » واضافه كرده است اين حديث همانند: ( اطيعوا اللّه واطيعوا الرّسول و أولى الأمر منكم )ميباشد.

51 ـ « شرح ـ عقائد نسفى ـ » نيز از محقق تفتازانى چاپ 1302 ، لكن چاپ 1313 كه هفت صفحه آن بدست خيانتكاران حذف و ساقط گرديده فاقد اين حديث ميباشد. ( الغدير 10 / 360 )

52 ـ « مجمع الزوائد » نور الدين هيثمى درگذشته ( 807 ) ج 5 ص 218 بلفظ: « من مات بغير امام مات ميتة جاهلية » به روايت از معاويه وبلفظ: « من مات و ليس فى عنقه بيعة مات ميتة جاهلية »

و ص 219 بلفظ: « و من خرج من الجماعة قيد شبر متعمدا فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه و من مات و ليس لامام جماعة عليه طاعة مات ميتة جاهلية » از معاذ بن جبل به روايت طبرانى وبلفظ: « . . . من أصبح ليس لأمير جماعة عليه طاعة بعثه اللّه يوم القيامة من ميتة جاهلية » از ابودرداء از طريق طبرانى.

و ص 223 بلفظ: « من مات و ليس عليه طاعة مات ميتة جاهلية » به نقل از عامربن ربيعه وطريق احمد بن حنبل ، ابويعلى ، بزار و طبرانى

و ص 224 بلفظ: « من مات و ليس عليه امام ، فميتته جاهلية » به روايت از ابن عباس و طريق بزار و طبرانى در معجم اوسط.

و ص 225 بلفظ: « من مات و ليس عليه امام ، مات ميتة جاهلية » به روايت از معاويه بن ابى سفيان از طريق طبرانى در معجم اوسط.

53 ـ « كشف الاستار عن زوائد البزار على الكتب الستة » نيز از هيثمى ج 2 ص 252 حديث 1635 چاپ مؤسسه رسالت ، بلفظ: « من فارق الجماعة قياس ( او قيد ) شبر فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه ، و من مات و ليس عليه امام فميتته ميتة جاهلية ، و من مات تحت رأية عصبية او ينصر عصبية فقتلته قتلة جاهلية ».

54 ـ « فتح البارى شرح صحيح بخارى » احمد بن محمد بن حجر عسقلانى درگذشته ( 852 ) ج 16 ص 112 بلفظ: « من مات وليس فى عنقه بيعة مات ميتة جاهلية » به روايت از ابن عمر.

55 ـ « مطالب العالية » نيز از ابن حجر عسقلانى ج2ص 228 تحت شماره 2088 بلفظ: « من مات ولا طاعة عليه مات ميتة جاهلية »

56 ـ « تلخيص الحبير فى تخريج احاديث الرافعى الكبير » نيز از ابن حجر عسقلانى ج 4 ص 41 بلفظ: « من خرج عن الجماعة قيد شبر فقد خلع ربقة الاسلام . . . » به روايت از ابن عمر.

وص 42 بلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة ، فميتته جاهلية » به روايت ازابوهريره ( فهارس كتاب فوق ص 289، چ دارالمعرفه بيروت )

57 ـ « جمع الجوامع » يا « جامع الاحاديث » عبدالرحمن سيوطى درگذشته ( 911 ) بشرح مندرج در كنز العمال.

58 ـ « تيسير الاصول » ابن دبيع شيبانى درگذشته ( 944 ) ج3 ص 39 به روايت از ابوهريره بلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة ، فمات ميتة جاهلية » از طريق دو صحيح بخارى ومسلم.

59 ـ « كنزالعمال » حسام الدين متقى هندى درگذشته ( 975 ) ج1 ص 103 شماره 463 چاپ حلب بلفظ: « من مات و لا بيعة عليه مات ميتة جاهلية » به روايت از ابن عمر به نقل از مسند احمد وابن سعد.

وشماره 464 بلفظ: « من مات بغير امام مات ميتة جاهلية » به روايت معاويه واز طريق احمد حنبل وطبرانى.

وص 207 شماره 1035 بلفظ: « من خرج من الجماعة قيد شبر فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه حتى يراجعه ، و من مات و ليس عليه امام جماعة فان موتته موتة جاهلية » از ابن عمر واز طريق مستدرك حاكم.

وشماره 1037 بلفظ: « من فارق المسلمين قيد شبر فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه ، و من مات ليس عليه امام فميتته ميتة جاهلية ، ومن مات تحت راية عُمَية يدعوا الى عصبية او ينصر عصبية فقتله جاهلية » از طريق طبرانى ( در معجم كبير ) به روايت ابن عباس

وص 208 شماره 1038 بلفظ: « من فارق جماعة المسلمين شبرا ، أخرج من عنقه ربقة الاسلام . . . و من مات من غير امام جماعة مات ميتة جاهلية » به روايت ابن عمر از طريق حاكم در مستدرك.

وص 379 شماره 1649 بلفظ: « من فارق الجماعة شبرا فقد نزع ربقة الاسلام من عنقه » از على به روايت از بيهقى

وج 6 ص 52 شماره 14809 بلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة ، فمات ، مات ميتة جاهلية. . . » به روايت از ابوهريره از طريق احمد ، نسائى ومسلم.

وشماره 14810 بلفظ: « من مات و ليس فى عنقه بيعة ، مات ميتة جاهلية » به روايت از ابن عمر از طريق مسلم.

وص 65 شماره 14861 بلفظ: « و من مات و ليست عليه طاعة ،مات ميتة جاهلية » به روايت از عامربن ربيعه از طريق ابن ابى شيبه ( در مصنف ) و احمد حنبل ( در مسند ) و طبرانى ( در معجم كبير ) وسعيد بن منصور ( درسنن ) وشماره 14863 بلفظ: « من مات بغير امام مات ميتة جاهلية ، و من نزع يدا من طاعة جاء يوم القيامة لاحجة له ». به روايت از عبدالله بن عمر و نقل از « معجم كبير » طبرانى و« حليه الاولياء » ابونعيم.

وص 66 شماره 14865 بلفظ: « من نزع يدا من طاعة اللّه و فارق الجماعة ثم مات ، مات ميتة جاهلية ، و من خلعها بعد عهدها لقى الله و لا حجة له » به روايت ابن عمر از طريق خطيب بغدادى در « المتفق والمفترق ».

60 ـ « جواهرالمضيئه » ملاعلى قارى حنفى درگذشته ( 1014 ) درخاتمه كتاب ج 2 ص 509 بلفظ: « من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية » و در ص 457 گويد: وفرموده او ( پيامبر ) ص در صحيح مسلم « من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية » معنايش اين است كه: هر كس نشناسد آن كس را( كه اقتدا به او و رهنمون شدن بدو ـ در زمانى كه دست اندر كار امامت و رهبرى است ـ واجب باشد ) مرگش مرگ جاهلى خواهد بود.

61 ـ « مجمع الفوائد » محمد بن سليمان مغربى درگذشته ( 1094 درشام ) ج 2 ص 259 چاپ بيروت شماره 6048 ، بلفظ: « من مات بغير امام ، مات ميتة جاهلية » ودر روايت ديگر تحت شماره 6049 بلفظ: « من مات و ليس فى عنقه بيعة مات ميتة جاهلية » از معاويه بن ابى سفيان.

62 ـ « بريقة المحموديه » شيخ ابوسعيد خادمى حنفى درگذشته ( 1168 ) ج 1 ص 116 چاپ مصطفى حلبى قاهره ، بلفظ: « من مات ولم يعرف امام زمانه فقد مات ميتة جاهلية » ( ملحقات احقاق الحق ج 19 پاورقى ص 651 )

63 ـ « ازالة الخفاء فى مناقب الخلفاء » شاه ولى الله دهلوى درگذشته ( 1176 ) ج 1 ص 3 بلفظ: « من مات و ليس فى عنقه بيعة مات ميتة جاهلية » آنرا ذكر نموده و براى اثبات وجوب كفائى نصب خليفه بر مسلمين تا روز قيامت ، بدان استدلال كرده است.

64 ـ « ازالة الغين » علامه فقيه مولى حيدر على بن محمد فيض آبادى هندى درگذشته ( 1205 ) دربحث از بى اعتبارى بعضى از احاديث بخارى ،چاپ دهلى 1295 بلفظ: « من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية » ( المدخل حديث غدير از عبقات ص61 )

 65 ـ « فواتح الرحموت » ـ شرح « مسلم الثبوت » شيخ محب الله بهارى هندى حنفى درگذشته ( 1119 ) ـ از عبد العلى محمد بن نظام الدين محمد انصارى هندى درگذشته ( 1225 ) ج 2 ص 223 ـ 224 چاپ لكهنو 1878م بلفظ: « لم يفارق الجماعة احد و مات الا مات ميتة جاهلية » به روايت از بخارى و نيز در چاپ بولاق در حاشيه مستصفى غزالى ج 2 ص 224.

66 ـ « نيل الاوطارـ بشرح « المنتقى فى الاخبار » ـ » قاضى محمدبن على شو كانى يمنى درگذشته ( 1255 ) ج 7 ص 356 چاپ بيروت 1973 بلفظ: « من راى من أميره شيئا يكرهه فليصبر ، فانه من فارق الجماعة شبرا فمات ، فميتته جاهلية » از ابن عباس.

و بلفظ: « من كره من أميره شيئا فليصبر عليه ، فانه ليس احد من الناس خرج من السلطان شبرا فمات عليه الا مات ميتة جاهلية » از ابن عباس.

و بلفظ: « و من خلع يدا من طاعة لقى الله ولا حجة له ، ومن مات وليس فى عنقه بيعة مات ميتة جاهلية » از ابن عمر به نقل از مسلم.

وص 357 بلفظ: « من فارق الجماعة شبرا فكانما خلع ربقة الاسلام من عنقه » به روايت از حرث بن حرث اشعرى و نقل از ترمذى و ابن خزيمه و ابن حبان و روايت از ابن عباس به نقل از بزار و طبرانى در اوسط.

67 ـ « ينابيع الموده » علامه شيخ سليمان بلخى قندوزى درگذشته ( 1294 ) باب 39 ص 137 چاپ حيدريه نجف و ص 117 چاپ اسلامبول بلفظ: « و فى المناقب بالسند عن عيسى بن السرى قال: قلت لجعفربن محمد الصادق ( ع ) حدثنى عما ثبت عليه دعائم الاسلام ، اذا أخذتُ بها زكّا عملى و لم يضرنى جهل ما جهلت.

قال: شهادة أن لا اله الاّ اللّه وأن َّ محمدا رسول اللّه ، والاقرار بما جاء به من عند اللّه ، وحق فى الأموال من الزكاة والاقرار بالولاية التى أمراللّه بها ولاية آل محمد( ص ) ، قال رسول اللّه ( ص ): « من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية. قال اللّه عزوجل: أطيعوا اللّه وأطيعوا الرسول و أولى الأمر منكم.

فكان علىّ صلوات اللّه عليه ثم صار من بعده حسن ثم حسين ثم من بعده على بن الحسين ثم من بعده محمد بن على و هكذا يكون الأمر ، ان الأرض لاتصلح الا بالامام ، ومن مات ولم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية ».

68ـ « صيانة الانسان عن وسوسة الشيخ دحلان » در دفاع از عقائد وهابى حجاز ، تأليف محمد بن بشير سهسوانى هندى وهابى درگذشته ( 1326 ) چاپ مصر ص 149 بلفظ: « ليس أحد يفارق الجماعة شبرا فيموت الامات ميتة جاهلية » از ابن عباس

و بلفظ: « من خرج من الطاعة و فارق الجماعة فمات ، مات ميتة جاهلية » از ابوهريره به نقل از مسلم.

وص 307 تا 315 با الفاظ مختلف واسناد متعدد و ذكر مصادر ، حديث موضوع بحث را نقل وبدان استدلال كرده است

ودرپايان باب مكمل مئه ( صدم ) ص 625 به نقل از شيخ بهاء الدين عاملى در « اربعين » بعنوان حديث متّفق عليه بين عامه وخاصه ، وبلفظ: « من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية » ونيز به نقل از ملل ونحل شهرستانى.

69 ـ « تاريخ آل محمد » علامه قاضى بهلول بهجت افندى ، از اهالى قفقاز ( آذربايجان شوروى ) وساكن زنگنه زور تركيه درگذشته ( 1350 ) كه از زبان تركى به فارسى ترجمه شده ودر آخر آن بلفظ: « من مات و لم يعرف امام زمانه فقد مات ميتة جاهلية » و بعنوان متفق عليه علماى خاصه وعامه اين حديث راذكركرده است.

70 ـ « الامام جعفر الصادق » علامه محقق مستشار عبد الحليم جندى مصرى معاصر ، چاپ مجلس اعلى شئون اسلامى جمهورى مصر قاهره 1397 در پاورقى ص 174 بلفظ: « من مات وليس له امام ، فميتته جاهلية » بطور ارسال مسلم

اسامى راويان حديث  « من مات ولم يعرف. . . »واحاديث مشابه

  توضيح اين مطلب لازم است كه مجموع راويان احاديث بخش اول ( يعنى حديث « من مات ولم يعرف. . . » ) عبارت از هفت نفر از صحابه پيامبر اكرم ( ص ) و راويان مورد قبول اهل تسنن بوده اند كه بنوشته ذهبى در « الكاشف » صاحبان صحاح سته همه از يك يك اين هفت نفر بطور فراوان نقل روايت كرده اند وعملا صدق گفتار وصحت روايات آنها را تاييد واعلام نموده اند واسامى آنها بدين قرار است:

1 ـ زيد بن ارقم درگذشته ( 68 ) الكاشف 1 / 336 شماره 1738

2 ـ عامربن ربيعه عنزى درگذشته ( كمى قبل ازعثمان ) الكاشف 2 / 54 شماره 2549

3 ـ عبد الله بن عباس درگذشته ( 68 ) الكاشف 2 / 100 شماره 2829

4 ـ عبدالله بن عمربن خطاب درگذشته ( 74 ) الكاشف 2/112 شماره 2901

5 ـ عويمر بن مالك معروف به ابوالدّرداء درگذشته ( 32 ) الكاشف 2/358 شماره 4388

6 ـ معاذ بن جبل درگذشته ( 18 ) الكاشف 3 / 153 شماره 5511

7 ـ معاويه بن ابى سفيان درگذشته ( 60 ) الكاشف 3 / 157 شماره 5617

واما راويان احاديث بخش 2 ( كه مُصدّر به « من خرج » و « من فارق » و « من خلع » و امثال اين كلمات است ) عبارتند از نامبردگان فوق به اضافه:

1 ـ ابوهريره دوسى درگذشته ( 57 / 59 )

2 ـ انس بن مالك درگذشته ( 93 ) كه بنوشته ذهبى در « الكاشف » ـ 3 / 385 تحت شماره 433 بخش كنى و 1 / 140 بشماره 483 ـ اين دو نيز در تمام صحاح سته بطور فراوان از آنهانقل حديث شده است.

اكنون كه اجمالى از بحث و بررسى پيرامون حديث مربوط به امام شناسى همه ائمه بر حق اسلام ــ از جمله امام مهدى موعود ــ بنظر رسيد، مى پردازيم به بررسى مشخصات و ويژه گى هاى احاديث مختص به حضرت مهدى و ديگر مطالب و مسائل مربوط به شئون آن حضرت:

بحث و بررسى پيرامون احاديث اختصاصى حضرت مهدى منتظر (عج)

  اكنون كه اجمالى از بحث و بررسى پيرامون حديث مربوط به امام شناسى همه ائمه بر حق اسلام ــ از جمله امام مهدى موعود ــ بنظر رسيد، مى پردازيم به بررسى مشخصات و ويژه گى هاى احاديث مختص به حضرت مهدى و ديگر مطالب و مسائل مربوط به شئون آن حضرت:

صحابه راوى احاديث امام مهدى موعود منتظر (عليه السلام) در منابع اهل تسنّن

1 ــ امام اميرالمؤمنين على بن أبى طالب

سنن أبى داود 4/51

2 ــ أبوإمامه باهلى ، صعد بن عجلان

البيان گنجى ص95

3 ــ أبوأيوب أنصارى

معجم صغيرطبرانى1/137

4 ــ أبوسعيد خدرى

سنن أبى داود ج 4 ص 107 حديث شماره 4385

5 ــ أبوسلمى راعى ( چوپان شترهاى ) رسول خدا ( ص )

مقتل الحسين خوارزمى ص95 و بنقل ينابيع المودة 3/160 ، فرائد السمطين2/319 حديث شماره571وعموم كتب شامل أحاديث مهدى

6 ــ أبوالطفيل عامر بن واثله

مسند أحمد بن حنبل 1/99

7 ــ أبوليلى

مناقب خوارزمى ، فصل پنجم ص 23ـ24

8 ــ أبووائل

عقد الدرر جمال الدين يوسف دمشقى ص 23 و 38

9 ــ أبوهريره

صحيح بخارى 2/178 و عموم كتب شامل أحاديث مهدى

10 ــ أنس بن مالك

سنن إبن ماجه 2/519

11 ــ تميم دارى

عرائس ثعلبى ص 186 و بنقل عقد الدرر ص 219

12 ــ ثوبان مولى ( غلام آزاد شده ) رسول اللّه( ص )

سنن إبن ماجه 2/519

13 ــ جابر بن سمره

البرهان متّقى هندى ، ذيل تنبيهات ، تنبيه اوّل

14 ــ جابر بن عبداللّه أنصارى

مسند أحمد حنبل 3/384

15 ــ جابر بن عبداللّه صدفى

استيعاب قرطبى 2/111 چاپ ذيل إصابه إبن حجر و معجم كبير طبرانى 22/937

16 ــ امام حسن بن على

ينابيع المودة قندوزى ص589

17 ــ امام حسين بن على

البرهان متّقى هندى باب دوّم حديث 17 و 18

18 ــ سلمان فارسى

مقتل الحسين خوارزمى 1/146

19 ــ طلحة بن عبيداللّه

البرهان متّقى هندى و المهدى المنتظر إبن صديق ص12

20 ــ عباس بن عبدالمطلب

المهدى المنتظر إبن صديق ص12

21 ــ عبدالرحمن بن عوف

البيان گنجى شافعى ص96

22 ــ عبداللّه بن حرث ( حارث ) بن جزء زبيدى

سنن إبن ماجه 2/519 و در چاپ ديگر 2/270

23 ــ عبداللّه بن عباس

فصول المهمّه إبن صبّاغ مالكى ص278

24 ــ عبداللّه بن عمر بن خطاب

فصول المهمّه ص 277 و البرهان باب 1 حديث 2 وباب 6 حديث 6

25 ــ عبداللّه بن عمرو بن عاص

البيان گنجى ص92

26 ــ عبداللّه بن مسعود

فصول المهمة إبن صبّاغ ص279

27 ــ عثمان بن أبى العاص

مسند أحمد حنبل 4/216ــ217

28 ــ عثمان بن عفّان

المهدى المنتظر صديق مغربى ص12 ، و در مقاله فتوائى ــ اداره مجمع فقهى سعودى در مكّه ــ مندرج در آخر البيان گنجى ص77 چاپ بيروت

29 ــ علقمة بن عبداللّه

سنن إبن ماجه ] بنقل المهدى فى السنة شيرازى ص42 [ و فصول المهمة إبن صبّاغ مالكى

30 ــ علىّ الهلالى

مجمع الزوائد هيثمى 9/165

31 ــ عمار بن ياسر

البرهان باب اول حديث 10 و باب 4 فصل 2 حديث شماره 7 و 24

32 ــ عمر بن خطاب

البرهان باب اول حديث 38

33 ــ عمران بن حصين

مسند أحمد بن حنبل 4/437

34 ــ عمرو بن عاص

البرهان باب چهارم فصل 2 حديث 23

35 ــ عمرو بن مره جهنى

إبراز الوهم المكنون أبوالفيض غمارى و عرف الوردى ص139 و 390 و المهدى المنتظر إبن صديق ادريسى ص13

36 ــ عوف بن مالك

معجم كبير طبرانى

37 ــ قتادة بن نعمان

البرهان باب اول حديث 17 و باب ششم حديث 10 و 11

38 ــ قرة بن اياس المزنى

ينابيع المودة ص 220

39 ــ كعب الأحبار

عقد الدرر جمال الدين دمشقى ص 180 و 233ــ234 بنقل از فتن نعيم بن حماد

40 ــ كعب بن علقمه

البرهان باب هفتم حديث 8ــ13ــ21

41 ــ معاذ بن جبل

إبراز الوهم المكنون أحمد بن محمد بن صديق ص8

42 ــ فاطمة الزهراء بنت رسول اللّه( ص )

 فرائد السمطين حموينى

43 ــ أم المؤمنين أم سلمه

 سنن أبى داود 4/151

44 ــ أم المؤمنين عايشه

كتاب الفتن نعيم بن حماد بنقل عقد الدرر ص 16ــ17 و البرهان باب دوم حديث 21

45 ــ أم حبيبه

البرهان باب چهارم فصل 2 حديث 20

معترفين به  تواتر و قطعى الصدور بودن أحاديث مهدى منتظر(عليه السلام)

1 1 ــ أبوالحسن ، محمدبن حسين آبرى سجستانى ( درگذشته 363 هـ )

از أعلام محدّثين مورد قبول حفاظ حديث و حديث شناسان از اهل تسنن ، در كتاب « مناقب الشافعى » ــ ذيل نام محمد بن خالد جندى ، راوى حديث جعلى « لا مهدىّ إلاّ عيسى بن مريم » ــ بشرح مندرج در مصادر ذيل^{( [4] )} اعتراف به تواتر و قطعى الصدور بودن احاديث مهدى نموده است.

2 ــ حافظ محمد يوسف گنجى شافعى ( 658 )

در « البيان فى اخبار صاحب الزمان( ع ) » آخر باب يازدهم.

3 ــ شمس الدين محمد بن أحمد قرطبى ( 671 )

در « التذكرة فى أحوال الموتى و أمور الآخرة » ص701.

4 ــ حافظ جمال الدين مزّى ( 742 )

در « تهذيب الكمال » 5/146ــ149 شماره 5181.

5 ــ إبن قيم جوزيّه حنبلى ( 751 )

در « منار المنيف » ص 142.

6 ــ إبن حجر عسقلانى ( 852 )

در « تهذيب التهذيب » 9/125 ذيل شرح حال محمد بن خالد جندى و احتجاج بكلام ابرى در رد جندى ، نيز ــ بنقل « ابراز الوهم المكنون » ص423 ــ در « فتح البارى ( شرح صحيح مسلم ) ».

7 ــ شمس الدين سخاوى ( 902 )

در « فتح المغيث » بنقل از آبرى ] « نظم المتناثر » كتانى ص226; « إبراز الوهم المكنون » غمارى ص436 و مندرج در « الامام المهدى عند أهل السنّة » ص232 [.

8 ــ جلال الدين عبدالرحمن سيوطى ( 911 )

در « مصباح الزجاجة » ] بنقل بلبيسى در « العطر الوردى فى شرح القطر الشهدى » ص45 [.

و در « فوائد المتكاثرة فى الأحاديث المتواترة » و مختصر آن « الازهار المتناثرة » ] بنقل « إبراز الوهم المكنون » ص434 و مندرج در « الامام المهدى عند أهل السنّة » 2/434; و در « عرف الوردى » مندرج در « الامام المهدى عند أهل السنّة » ج 1 ذيل ص396 [.

9 ــ إبن حجر هيثمى ( 974 )

در « صواعق المحرقة » ص99 و در چاپ ديگر ص167.

10 ــ شيخ مرعى بن يوسف حنبلى ( 1033 )

در « فرائد الفكر فى الامام المهدى المنتظر » ] بنقل « لوائح الأنوار البهية » سفارينى ج 2 و مندرج در « الامام المهدى عند أهل السنّة » 2/23 و « الإذاعة » محمد صديق قنوجى ص147 [.

11 ــ أبوزيد عبدالرحمن بن عبدالقادر فاسى ( 1092 )

در « منهج المقاصد ــ شرح « مراصد المعتمد » شيخ محمد عربى فاسى ــ » بنقل از سخاوى ] « المهدى المنتظر » عبداللّه بن محمد صديق حسنى ادريسى ص10 [.

12 ــ محمد بن عبد الرسول بررنجى ( 1103 )

در « الإشاعة لأشراط الساعة » ص87.

13 ــ محمد بن عبدالباقى زرقانى مالكى ( 1122 )

در « شرح المواهب اللدنيه » ] بنقل « إبراز الوهم المكنون » صديق مغربى ص434 و مندرج در « الامام المهدى عند أهل السنّة » ص230 [.

14 ــ شيخ محمد بن قاسم بن محمد جسوس مالكى ( 1182 )

در شرح كتاب « الرسالة » عبداللّه بن عبدالرحمن شيروانى ] كتانى در « نظم المتناثر من الحديث المتواتر » ص226 و احتجاج به كلام جسوس; و « المهدى المنتظر » إبن صديق غمارى ص9 [.

15 ــ أبوالعلاء ادريس بن محمد ادريس حسينى عراقى فاسى ( 1183 )

در كتابى كه در باره امام المهدى نوشته ] بنقل « نظم المتناثر » ص226; و « المهدى المنتظر » إبن صديق غمارى ص8 [.

16 ــ شيخ محمد بن أحمد سفارينى حنبلى ( 1188 )

در « لوائح الأنوار البهية » مندرج در « الامام المهدى عند أهل السنّة » 2/20.

17 ــ شيخ محمد بن على صبّان ( 1206 )

در « اِسعاف الراغبين » ص145 ، 147 و 152.

18 ــ قاضى محمد بن على شوكانى ( 1250 )

در كتاب « التوضيح فى تواتر ما جاء فى مهدى المنتظر و الدجال و المسيح »

] كتانى در « نظم المتناثر » ص225ــ228; محمد صديق قنوجى بخارى در « الاذاعة لما كان و ما يكون بين يدى الساعة » ص160; شيخ محمد خضر حسين مصرى در مقاله « نظرة فى أحاديث المهدى » چاپ دمشق و مندرج در « الامام المهدى عند أهل السنّة » 2/212; أحمد أمين مصرى در « المهدى و المهدوية » ص110 چاپ مصر; شيخ عبدالمحسن عباد حجازى در مقاله « عقيدة اهل السنّة و الاثر » چاپ مدينه و مندرج در « الامام المهدى عند أهل السنّة » 2/403; شيخ تويجرى در « الاحتجاج بالاثر على من أنكر المهدى المنتظر » ص42 .

« تحفة الاحوذى » مباركپورى ص484 باب « ما جاء فى المهدى » در شرح حديث 2331 [.

19 ــ مؤمن بن حسن شبلنجى ( 1291 )

در « نور الأبصار » ص189.

20 ــ سليمان بن ابراهيم قندوزى حنفى ( 1294 )

در « ينابيع المودة » باب 85 ص563.

21 ــ أحمد بن زينى دحلان مفتى شافعيه ( 1304 )

در « فتوحات الاسلاميه » 2/211 بنقل از « اشاعة » برزنجى.

22 ــ سيد محمد صديق حسن قنوجى بخارى ( 1307 )

در « الاذاعة لما كان و ما يكون بين يدى الساعة » ص112.

23 ــ محمد بلبيسى بن محمد بن أحمد حسينى شافعى مصرى ( 1308 )

در « عطر الوردى فى شرح القطر الشهدى » ص44 بنقل از « شرح ورد السحر » شيخش أبوعبدالسلام شبراوى و ص45 بنقل از « مناقب الشافعى » أبوالحسن آبرى درگذشته 363 و از « مصباح الزجاجة » سيوطى.

24 ــ أبوعبداللّه محمد بن جعفر كتانى مالكى ( 1345 )

در « نظم المتناثر من الحديث المتواتر » ص225ــ228 شماره289.

ــ توضيحاً اسامى هشت نفر از معترفين به تواتر احاديث ويژه مهدى منتظر را با مصدر نقل ذكر كرده بدين شرح:

سخاوى ، آبرى ، عراقى ، شيخ جسوس ، زرقانى ، مؤلف « مغانى الوفاء بمعانى الاكتفاء » ، سفارينى ، شوكانى.

25 ــ مباركپورى ( 1353 )

در « تحفة الاحوذى » ص484 باب « ما جاء فى المهدى » در راستاى شرح حديث 2231.

26 ــ شيخ محمد خضر حسين مصرى ( 1377 )

در مقاله « نظرة فى أحاديث المهدى » چاپ ضمن « مجلة التمدن الاسلامى » دمشق 1370هـ 1950م ص829 ، و بنقل از شوكانى بطوريكه تلقى به قبول نموده و عيناً مندرج در « الامام المهدى عند أهل السنّة » 2/212 ميباشد.

27 ــ ابوالفيض ، سيد احمد بن محمد بن صديق غمارى حسينى ازهرى شافعى مغربى ( 1380 )

در « ابراز الوهم المكنون من كلام ابن خلدون ، أو المرشد المبدى لفساد طعن ابن خلدون فى أحاديث المهدى » ص433ــ436 و عيناً مندرج در « الامام المهدى عند أهل السنّة » 2/227ــ382.

28 ــ شيخ ناصرالدين آلبانى ( معاصر )

در مقاله « حول المهدى » نشريه « مجلة التمدن الاسلامى » دمشق سال22 ذيقعده 1371هـ ، ص 642ــ646 و عيناً مندرج در « الامام المهدى عند أهل السنّة » 2/391.

29 ــ شيخ صفاءالدين آل شيخ الحلقه عراقى

در « مجلة التربية الاسلامية » شماره7 ص30 سال14 ] « المهدى المنتظر بين التصور و التصديق » شيخ محمد حسن آل يس ص29; نيز « المهدى المنتظر » ص29 [.

30 ــ شيخ عبدالمحسن بن حمد عباد

عضو هيئت تدريسى دانشگاه اسلامى مدينه ، در مقاله « عقيده اهل السنّة و الاثر فى المهدى المنتظر » نشريه « مجلة جامعة الاسلاميه » مدينه سال اول شماره 3 ذيقعده 1388 بخش چهارم مقاله ص643 و عيناً مندرج در « الامام المهدى عند أهل السنّة » ص402ــ404.

و در ديگر مقاله مفصّل بعنوان « الرّد على من كذب بالاحاديث الصحيحة الواردة فى المهدى » در ردّ بر رساله « لا مهدى يتنظر بعد الرسول خير البشر » ابن محمود قاضى قطر ، نشريه فوق شماره 1 سال 12 ، 14/1400 هـ و عيناً مندرج در « الامام المهدى عند أهل السنّة » 2/442.

31 ــ ابوالفضل عبداللّه بن محمد بن صديق حسينى ادريسى

در « المهدى المنتظر » چاپ عالم الكتب بيروت ص95.

32 ــ شيخ حمود بن عبداللّه تويجرى ( معاصر )

از استادان دانشگاه اسلامى مدينه ، در كتاب « الاحتجاج بالاثر على من أنكر المهدى المنتظر » در ردّ بر كتاب « لا مهدى يتنظر بعد الرسول خير البشر » قاضى قطر ص121.

33 ــ شيخ عبدالعزيز بن عبداللّه بن باز ( معاصر )

از رجال علمى دربار حكومت سعودى و رئيس ادارات علوم و فتوى و دعوت و ارشاد ، در ذيل تأييدنامه مقاله « عقيدة اهل السنّة و الاثر فى المهدى المنتظر » شيخ عبدالمحسن عباد سابق الذكر ، و نيز در كلام تقريضى او بر كتاب « الاحتجاج بالاثر  . . . » تويجرى مذكور ص3.

34 ــ در پايان قابل توجه است كه دكتر عبدالحليم نجار ضمن مقدمه اش ــ بر كتاب « المهديه فى الاسلام » سعد محمد حسن مصرى ، كه در خلط مبحث حقايق اسلامى و ناديده انگاشتن نقليات حديثى و اعترافات علماء در باب مهدى منتظر و انكار او خلاصه مى شود ــ مؤكداً خاطر نشان ميكند كه بنظر علماء حديث ، موضوع مهدى بالغ و برخوردار از تواتر معنوى است.