بعضی گفته‏اند يكی از معانی كلمه " امت " خلقت است و " امی " يعنی كسی كه بر خلقت و حالت اوليه كه بی‏سوادی‏ است باقی است و به شعری از " اعشی " استناد شده است ( 2 ) ، و به هر حال ، چه مشتق از " ام " باشد و چه از ( امت " ، و " امت " به هر معنی باشد ، معنی اين كلمه درس ناخوانده است
. 2 اهل ام القری طرفداران اين نظر اين كلمه را منسوب به " ام القری " يعنی مكه‏ دانسته‏اند . در سوره انعام آيه 93 از مكه به " « ام القری »" تعبير شده است : « و لتنذر ام القری و من حولها »
برای اينكه تو به مكه و آنان كه در اطراف مكه هستند اعلام خطر كنی
اين احتمال نيز از قديم الايام در كتب تفسير آمده است ( 3 ) و در چندين حديث از احاديث شيعه اين احتمال تأييد شده است ، هر چند خود اين‏ حديثها معتبر شناخته نشده است و گفته شده و ريشه اسرائيلی دارد ( 4 )
اين احتمال به ادله‏ای رد شده است ( 5 ) : يكی اينكه كلمه " ام القری " اسم خاص نيست و بر مكه به عنوان يك صفت عام نه يك اسم خاص اطلاق شده است .

پس معلوم می‏شود در عرف آن روز و در زمان قرآن به همه اعرابی كه پيرو يك كتاب آسمانی نبودند ، " اميين " گفته می‏شده است
بالاتر اينكه اين كلمه حتی به عوام يهود كه سواد و معلوماتی نداشتند با اينكه اهل كتاب شمرده می‏شدند نيز اطلاق شده است ، چنانكه در سوره بقره‏ آيه 78 می‏فرمايد : « و منهم أميون لا يعلمون الكتاب الا أمانی »
بعضی از فرزندان اسرائيل امی هستند ، از كتاب خود اطلاعی ندارند مگر يك سلسله خيالات و اوهام
بديهی است يهوديانی كه قرآن آنان را " امی " خوانده است ، اهل مكه‏ نبوده‏اند ، غالبا ساكن مدينه و اطراف مدينه بوده‏اند
سوم اينكه اگر كلمه‏ای منسوب به ام القری باشد طبق قاعده ادبی بايد به‏ جای " امی " ، " قروی " گفته شود ، زيرا طبق قاعده باب نسبت در علم‏ صرف ، در نسبت به مضاف و مضاف اليه ، خاصه آنجا كه مضاف ، كلمه " اب " يا " ام " يا " ابن " يا " بنت " باشد به مضاف اليه نسبت‏ داده می‏شود نه به مضاف . چنانكه در نسبت به ابوطالب ، ابوحنيفه ، بنی‏ تميم طالبی ، حنفی ، تميمی گفته می‏شود
. 3 مشركين عرب كه تابع كتاب آسمانی نبودند اين نظريه نيز از قديم الايام ميان مفسران وجود داشته است . در مجمع‏ البيان ذيل آيه 21 سوره آل عمران كه " « اميين »" در مقابل اهل كتاب‏ قرار گرفته است ( « و قل للذين اوتوا الكتاب والاميين ») ، اين نظر را به صحابی و مفسر بزرگ عبدالله بن عباس نسبت می‏دهد و در ذيل آيه 78 از سوره بقره از ابوعبيده نقل می‏كند ، و از ذيل آيه 75 آل عمران بر می‏آيد كه‏ خود طبرسی همين معنی را در مفهوم آن آيه انتخاب كرده است . زمخشری در كشاف نيز اين آيه و آيه 75 آل عمران را همين طور تفسير كرده است . فخر رازی اين احتمال را در ذيل آيه 78 بقره و آيه 20 آل عمران نقل می‏كند

مشاراليه می‏گويد : " كلمات " امی " و " اميون " در قرآن در چند جای مختلف به كار رفته است ، اما هميشه و همه جا فقط يكی معنی از آن مستفاد می‏شود . كلمه‏ امی در لغت اصلا به معنی كودك نوزادی است كه از بطن مادر متولد می‏شود و با اشاره به همين حالت حيات و زندگی است كه كلمه امی را با معنی ضمن‏ آن به معنی كسی كه نمی‏تواند بخواند و بنويسد تعبير كرده‏اند . كلمه امی‏ همچنين به معنی كسی است كه در " ام القری " زندگی می‏كرده است . ام‏ القری يعنی مادر شهرها ، شهر پايتخت و عمده ، و اين صفتی بود كه اعراب‏ زمان پيغمبر برای شهر مكه قائل بودند . بنابراين كسی كه اهل مكه بود امی‏ نيز ناميده می‏شد
يك مورد استعمال ديگر كلمه امی برای كسی است كه با متنهای قديم سامی‏ آشنايی نداشته است . و از پيروان ديانت يهود يا دين مسيح كه در قرآن به‏ عنوان " « اهل »الكتاب " ناميده شده‏اند ، نبوده است . در قرآن كلمه‏ " « اميون »" برای اعراب پيش از اسلام كه كتاب مقدسی نداشته‏اند و پيرو تورات و انجيل هم نبوده‏اند ، به كار رفته است و در مقابل كلمه " « اهل الكتاب »" قرار می‏گرفته است
در حالی كه برای كلمه امی اينهمه معانی مختلف وجود دارد معلوم نيست‏ چرا مفسران و مترجمان قرآن ، چه مسلمان و چه غير مسلمان ، فقط معنی‏ ابتدايی يعنی نوزاد چشم و گوش بسته را گرفته‏اند و آن را به بی سواد و جاهل تعبير كرده‏اند و در نتيجه اهل مكه پيش از اسلام را نيز اميون يا گروهی بی سواد معرفی كرده‏اند ؟ ! " ( 7 )

مؤيد اين مدعا اين است كه در برخی استعمالات ديگر اين كلمه كه در روايات يا تواريخ ضبط شده است مفهومی جز " درس ناخوانده " ندارد
در بحار الانوار جلد 16 چاپ جديد صفحه 119 می‏نويسد از خود پيغمبر اكرم‏ روايت شده است : « نحن امة امية لا نقرء و لا نكتب »
ما قومی امی هستيم كه نه می‏خوانيم و نه می‏نويسيم
ابن خلكان در جلد 4 تاريخ خود ذيل احوال محمد بن عبدالملك معروف به‏ " ابن الزيات " وزير معتصم و متوكل می‏نويسد : " وی قبلا جزء دبيران معتصم خليفه عباسی بود و وزارت را احمد بن شاذی‏ بصری به عهده داشت . روزی نامه‏ای برای معتصم رسيد و وزير آن نامه را برای خليفه قرائت كرد . در آن نامه كلمه " كلاء " آمده بود . معتصم كه‏ از معلومات بهره‏ای نداشت از وزير پرسيد : كلاء چيست ؟ وزير هم‏ نمی‏دانست . معتصم گفت : " خليفة امی و وزير عامی " يعنی خليفه‏ای درس‏ نخوانده و وزيری جاهل . آنگاه گفت بگوييد يكی از دبيران بيايد . ابن‏ الزيات حاضر بود و آمد . اين كلمه را با چند كلمه ديگر كه قريب المعنی‏ بودند معنی كرد و تفاوت آنها را گفت . همين امر مقدمه وزارت ابن‏ الزيات شد "

ايشان می‏گويند : " بنا بر تصريح قرآن ، نخستين وظيفه پيغمبر آن بود كه قرآن را به‏ پيروانش تعليم دهد و مسلم است كه حداقل شايستگی برای كسی كه بخواهد كتاب يا محتويات كتاب و دانش يك كتاب را به ديگران تعليم دهد ، باز هم مطابق تصريح خود قرآن ، آن است كه‏ بتواند قلم را به كار بندد يا دست كم آنچه را با قلم نوشته شده بخواند " ( 8 )
اين استدلال ، به نظر عجيب می‏آيد : اولا ، آنچه مورد اتفاق مسلمين است و مشاراليه می‏خواهد خلاف آن را ثابت كند اين است كه رسول اكرم قبل از رسالت نه می‏خوانده و نه می‏نوشته‏ است . حداكثر اين استدلال اين است كه ايشان در دوره رسالت می‏خوانده و می‏نوشته‏اند چنانكه عقيده سيد مرتضی و شعبی و جماعتی ديگر بر اين است
پس مدعای آقای دكتر سيد عبداللطيف اثبات نمی‏شود
ثانيا ، از نظر دوران رسالت نيز اين استدلال ناتمام است . توضيح اينكه‏ در برخی از تعليمات مانند تعليماتی كه به نوآموز می‏دهند كه خواندن و نوشتن به او بياموزند ، يا در تعليم رياضيات و امثال آن ، احتياج به قلم‏ و كاغذ و رسم و تخته سياه و غيره هست و خود معلم بايد عمل كند تا دانش‏ آموز يا دانشجو ياد بگيرد ، اما تعليم حكمت و اخلاق و حلال و حرام كه كار پيغمبران است نيازی به قلم و كاغذ و رسم و تخته سياه ندارد
مشائين از حكما را از آن جهت " مشائين " گفته‏اند كه معلم در حالی كه‏ راه می‏رفت و قدم می‏زد به دانشجويان تعليم می‏كرد . البته برای شاگردان كه‏ بخواهند ضبط كنند و فراموششان نشود لازم است بنويسند . لذا رسول خدا همواره توصيه می‏كرد كه سخنانش را ضبط كنند و بنويسند . می‏فرمود : " « قيدوا العلم » " دانش را دربند كنيد

قرآن كريم در كمال صراحت می‏فرمايد : « يا ايها الذين آمنوا اذا تداينتم بدين الی أجل مسمی فاكتبوه و ليكتب‏ بينكم كاتب بالعدل »( 13 )
ای اهل ايمان ! هنگامی كه نسبت به يكديگر تعهداتی برای مدت معينی‏ پيدا می‏كنيد آن را بنويسيد . بايد نويسنده‏ای به درستی و انصاف و عدالت‏ آن را بنويسد
لهذا به دستور خدا و پيامبرش لازم شد مسلمانان به خاطر حفظ آثار دينی‏شان ، و هم برای ادای حقوق فرزندانشان ، و هم برای انتظام دنياشان به‏ صنعت شريف نوشتن و خواندن همت بگمارند . همين جهت سبب شد كه " نهضت قلم " به وجود آيد ، آنچنان نهضتی كه همان مردمی كه افراد باسوادشان انگشت شمار بودند ، آنچنان رو به علم و دانش و خواندن و نوشتن آوردند كه گروهی از آنها در مدينه چند زبان را آموختند و توانستند پيام اسلام را با زبانهای گوناگون به سراسر جهان ابلاغ نمايند
در تواريخ می‏خوانيم كه اسرای بدر را پيغمبر با گرفتن فديه آزاد كرد
برخی از آنها كه فقير بودند بدون فديه آزاد شدند و برخی كه تعليم خط می‏دانستند با آنها قرارداد كرد كه هر كدامشان ده نفر از كودكان مدينه را خط نوشتن بياموزانند و آنگاه آزاد شوند ( 14 )
آری ، پيغمبر تا اين حد اصرار داشت كه اين صنعت رايج شود و مسلمانان‏ به دانش و آموختن رو آورند ، ولی هيچ يك از اينها ايجاب نمی‏كند كه‏ شخص رسول اكرم نيازی داشته باشد كه برای تعليم وتبليغ مردم از خواندن ونوشتن استفاده كند

بايد ببينيم پيغمبر اكرم همان نيازی كه ديگران به خواندن و نوشتن دارند - كه سبب می‏شود دارا بودن اين صنعت برای آنها كمال ، و فاقد بودن آن‏ نقص باشد - داشت و دستور خويش را به كار نبست ، و يا پيغمبر وضع خاصی‏ دارد كه چنين نيازی ندارد . پيغمبر در عبادت ، فداكاری ، تقوا ، راستی ، درستی ، حسن خلق ، دموكراسی ، تواضع و ساير اخلاق و آداب حسنه پيشقدم بود ، زيرا همه آنها برای او كمال بود و نداشتن آنها نقص بود ، اما موضوع به‏ اصطلاح سواد داشتن از اين قبيل نيست
ارزش فوق العاده سواد داشتن برای افراد بشر از آن جهت است كه وسيله‏ استفاده كردن افراد بشر از معلومات يكديگر است . خطوط ، علامات و رموزی‏ است كه افراد بشر برای تفهيم افكار و مقاصد يكديگر قرارداد كرده‏اند
آشنايی با خطوط وسيله‏ای است برای انتقال معلومات از فردی به فرد ديگر و از قومی به قوم ديگر و از نسلی به نسل ديگر . بشر به اين وسيله معلومات‏ خود را از فنا و نيستی و فراموشی حفظ می‏كند . سواد داشتن از اين نظر نظير زبان دانستن است . انسان به هر اندازه زبانهای بيشتری بداند وسيله‏ بيشتری برای كسب معلومات بشرهای ديگر در اختيار دارد
هيچيك از زبان دانستن و سواد داشتن ، " علم " به معنی واقعی نيست ، اما مفتاح و كليد علم هست . علم اين است كه انسان به يك حقيقت و يك‏ قانون كه در متن هستی واقعيت دارد آگاه گردد . علوم طبيعی ، منطق ، رياضيات علم است ، زيرا بشر در اين علوم يك رابطه واقعی و تكوينی و علی و معلولی را ميان اشياء خارجی يا ذهنی كشف می‏كند ، اما دانستن لغت‏ ، قواعد زبان و امثال اينها علم نيست ، زيرا ما را به يك رابطه واقعی‏ ميان اشياء آگاه نمی‏كند ، بلكه بر يك سلسله امور قراردادی و اعتباری كه از حد فرض‏ و قرارداد تجاوز نمی‏كند آگاه می‏سازد . دانستن اين امور مفتاح و كليد علم‏ است نه خود علم

مرحوم سيد جمال الدين اسدآبادی می‏گفته است : " عجب است كه بعضی افراد عمری را پای چراغ به خواندن كتابها و نوشته‏های انسانهايی مانند خود صرف می‏كنند ، اما يك شب خود همان چراغ‏ را مطالعه نمی‏كنند . اگر يك شب كتاب را ببندند و چراغ را مطالعه كنند ، معلومات بيشتر و وسيعتری پيدا می‏كنند "
هيچ كس عالم به دنيا نمی‏آيد . همه مردم اول جاهل و بعد كم و بيش عالم‏ می‏گردند . و به تعبير صحيح‏تر ، هر كسی جز خدا در ذات خود جاهل است و به‏ موجب نيروها و علل و اسباب ديگری عالم می‏شود . پس هر كسی نيازمند به‏ معلم ، يعنی نيازمند يك قوه و نيرويی است كه الهام بخش او باشد
خداوند درباره رسول اكرم می‏فرمايد : « ا لم يجدك يتيما فاوی و وجدك ضالا فهدی و وجدك عائلا فاغنی »( 16 )
آيا تو يتيمی نبودی كه خدا به تو پناه داد ؟ گمراه و بی خبر نبودی كه‏ خدا تو را راهنمايی كرد و با خبرت ساخت ؟ تهيدست نبودی كه خداوند تو را بی نياز ساخت ؟

عارف از پرتو می‏راز معانی دانست گوهر هر كس از اين لعل توانی‏ دانست شرح مجموعه گل مرغ سحر داند و بس كه نه هر كو ورقی خواند معانی‏ دانست ای كه از دفتر عقل آيت عشق آموزی ترسم اين نكته به تحقيق نتانی‏ دانست ابن خلدون در مقدمه معروف خويش فصل " فی ان الخط والكتابة من عداد الصنائع الانسانية " بحثی می‏كند در اطراف اينكه خط از آن نظر كمال است‏ كه زندگی بشر اجتماعی است و افراد به كسب معلومات يكديگر نيازمندند

پاسخ اين استدلال آنگاه روشن می‏شود كه مفهوم دو كلمه از كلمات آيه فوق‏ الذكر روشن شود : كلمه " صحيفه " و كلمه " « يتلوا »"
" صحيفه " به معنی ورق ( برگ ) است و " صحف " جمع صحيفه است
معنی آيه با جمله بعد كه می‏فرمايد : " « فيها كتب قيمة »" اين است : " پيغمبر برگهای پاك و منزهی را كه در آنها نوشته‏هايی راست و پايدار هست برای مردم می‏خواند . " مقصود از اين برگها همان چيزها بود كه آيات قرآن مجيد را بر روی آنها می‏نوشته‏اند . پس مقصود اين است كه پيغمبر قرآن را بر مردم می‏خواند
كلمه " « يتلوا »" از ماده تلاوت است . به هيچ مدركی بر نخورده‏ايم‏ كه تلاوت به معنی خواندن از رو باشد . آنچه مجموعا از كلمات اهل لغت و از موارد استعمال كلمه " قرائت " و كلمه " تلاوت " فهميده می‏شود اين‏ است كه هر سخن گفتن ، قرائت يا تلاوت نيست . قرائت و تلاوت در موردی‏ است كه سخنی كه خوانده می‏شود مربوط به يك متن باشد ، خواه آنكه آن متن‏ از رو خوانده شود يا از بر ، مثلا خواندن قرآن ، قرائت و تلاوت است ، خواه از روی مصحف خوانده شود و يا از حفظ ، با يك تفاوت ميان خود اين‏ دو كلمه : تلاوت اختصاص دارد به خواندن متنی كه مقدس باشد ، ولی قرائت‏ اعم است از قرائت آيات مقدس و چيز ديگر . مثلا صحيح است گفته شود " گلستان سعدی را قرائت كردم " ، اما صحيح نيست گفته شود " گلستان سعدی‏ را تلاوت كردم . "

در صحيح بخاری باب " العلم " می‏گويد پيغمبر جمعی را فرستاد و به‏ امير آنها نامه‏ای داد و گفت پيش از آنكه به فلان نقطه برسی نامه را باز نكن . هيچ نمی‏گويد كه امير آنها علی بود . و از مضمون روايت معلوم است‏ كه كسی كه بايد نامه را باز كند خود حامل نامه بوده است نه شخص سومی كه‏ آقای دكتر سيد عبداللطيف پنداشته است
آنچه بخاری در اينجا آورده مربوط است به داستان " بطن نخله " كه در كتب سير و تواريخ مضبوط است
سيره ابن هشام ( 25 ) تحت عنوان " سرية عبدالله بن جحش " و همچنين‏ بحار الانوار ( 26 ) عين روايت را نقل می‏كند كه حامل نامه ، عبدالله بن‏ جحش بوده است . می‏گويند پيغمبر به او فرمود پس از دو روز قطع مسافت ، آن را باز كن و به آنچه نوشته شده است عمل كن . عبدالله بن جحش بعد از دو روز قطع مسافت نامه را باز كرد و فرمان رسول خدا را اجرا كرد
مغازی واقدی تصريح می‏كند كه نويسنده نامه ابی بن كعب بوده است نه خود پيغمبر اكرم . می‏گويد : " عبدالله بن جحش گفت يك شب بعد از نماز عشاء ، پيغمبر به من‏ فرمود صبح زود آماده و مسلح بيا كه مأموريتی داری . پس از نماز صبح كه‏ جمعيت در مسجد با پيغمبر خواندند ، من قبل از پيغمبر آماده و مسلح در خانه‏اش ايستاده بودم . عده ديگری نيز مانند من آمده بودند . پيغمبر ابی‏ بن كعب را احضار كرد و دستور داد نامه‏ای بنويسد . پيغمبر آن نامه سربسته را به من داد و گفت تو را امير اين جمع قرار دادم و پس از دو شب كه از فلان راه می‏روی‏ نامه مرا بگشا و هر چه در آنجا هست عمل كن . من پس از دو روز طی مسافت‏ ، نامه را باز كردم و ديدم فرمان داده است به " بطن نخله " ( نقطه‏ای‏ است ميان مكه و طائف ) برای كسب اطلاعات لازم از كاروان قريش بروم

علم و دانش و صنعت به كار بردن قلم را ، پس از نعمت آفرينش ، بزرگترين نعمت ارزانی شده به بشر معرفی كرد ( 30 ) . آن كس كه خود قلم‏ به دست نگرفته بود بلافاصله پس از ورود به مدينه و ايجاد امكانات ساده‏ ، " نهضت قلم " ايجاد كرد و با آنكه خود معلمی از بشر نديده بود و دارالعلم و دانشگاهی طی نكرده بود ، خود معلم بشر و پديد آورنده‏ دارالعلمها و دانشگاهها شد
 

حضرت رضا ( ع ) در مناظره خويش با ارباب اديان خطاب به رأس‏ الجالوت فرمود : " از جمله دلائل صدق اين پيامبر اين است كه شخصی بود يتيم ، تهيدست ، چوپان ، مزدكار ، هيچ كتابی نخوانده و نزد هيچ استادی نرفته بود . كتابی‏ آورد كه در آن حكايت پيامبران و خبر گذشتگان و آيندگان هست " ( 31 )

آيت و معجزه‏ای كه خداوند بر آخرين پيامبرش فرستاد از نوع كتاب و نوشته است ، از نوع سخن است ، از نوع فكر و احساس است ، با عقل و با فكر و با دل و ضمير سر و كار دارد . اين كتاب قرنهاست كه قدرت خارق‏ العاده معنوی خود را نشان داده و نشان می‏دهد ، روزگار نمی‏تواند آن را كهنه كند ، ميليونها ميليون دل را به سوی خود كشيده و می‏كشد ، نيروی‏ حياتی در آن موج می‏زند ، چه عقلهای مفكری را به انديشه و تدبر وا داشته و چه دلهايی را لبريز از ايمان و ذوق و شوق معنوی كرده و چه مرغان سحر و شب زنده دارانی را غذای روحی شده و چه اشكها را از عشق به خدا و خوف از خدا در نيمه‏های شب بر گونه‏ها جاری ساخته است و چه ملتهای اسير و به‏ زنجير كشيده را از چنگال ظلم و استبداد نجات داده است