در آن موقع هنر نوشتن و خواندن به نظر عربان اهميتی‏ نداشت‏ء به همين جهت در قبيله قريش بيش از هفده تن خواندن و نوشتن نمی‏دانستند . معلوم نيست كه محمد شخصا چيزی‏ نوشته باشد . از پس پيمبری كاتب مخصوص داشت . معذلك معروف‏ترين و بليغ‏ترين كتاب زبان عربی به زبان وی جاری شد و دقايق امور را بهتر از مردم تعليم داده شناخت " ( 1 )
جان ديون پورت در كتاب عذر تقصير به پيشگاه محمد و قرآن می‏گويد : " درباره تحصيل و آموزش ، آنطوری كه در جهان معمول است ، همه‏ معتقدند كه محمد تحصيل نكرده و جز آنچه در ميان قبيله‏اش رايج و معمول‏ بوده چيزی نياموخته است " ( 2 )
كونستان ورژيل گيورگيو در كتاب محمد پيغمبری كه از نو بايد شناخت‏ می‏گويد : " با اينكه امی بود ، در اولين آيات كه بر وی نازل شده صحبت از قلم‏ و علم ، يعنی نوشتن و نويسانيدن و فرا گرفتن و تعليم دادن است . در هيچيك از اديان بزرگ اين اندازه برای معرفت قائل به اهميت نشده‏اند و هيچ دينی را نمی‏توان يافت كه در مبدا آن ، علم و معرفت اينقدر ارزش و اهميت داشته باشد . اگر محمد يك دانشمند بود ، نزول اين آيات در غار ( حرا ) توليد حيرت نمی‏كرد ، چون دانشمند قدر علم را می‏داند ، ولی او سواد نداشت و نزد هيچ آموزگاری درس نخوانده بود .

برای اظهار نظر در تاريخ اسلام و مشرق ، خود مسلمانان و مشرق زمينيها شايسته‏ترند . نقل سخن اينان برای اين است كه كسانی كه خود شخصا مطالعه‏ای‏ ندارند بدانند كه اگر كوچكترين نشانه‏ای در اين زمينه وجود می‏داشت از نظر مورخان كنجكاو و منتقد غير مسلمان پنهان نمی‏ماند
رسول اكرم در خلال سفری كه همراه ابو طالب به شام رفت ، ضمن استراحت‏ در يكی از منازل بين راه ، برخورد كوتاهی با يك راهب به نام بحيرا ( 5 ) داشته است . اين برخورد ، توجه خاورشناسان را جلب كرده است كه آيا پيغمبر اسلام از همين برخورد كوتاه چيزی آموخته است ؟ وقتی كه چنين حادثه كوچكی توجه مخالفان را در قديم و جديد برانگيزد ، به طريق اولی اگر كوچكترين سندی برای سابقه آشنايی رسول اكرم با خواندن و نوشتن وجود می‏داشت ، از نظر آنان مخفی نمی‏ماند و در زير ذره‏بينهای قوی‏ اين گروه چندين بار بزرگتر نمايش داده می‏شد
برای اينكه مطلب روشن شود لازم است در دو قسمت بحث شود : . 1 دوره قبل از رسالت . 2 دوره رسالت

بعدا خواهيم گفت آنچه قطعی و مسلم است و مورد اتفاق علمای مسلمين و غير آنهاست اين است كه ايشان قبل از رسالت كوچكترين آشنايی با خواندن‏ و نوشتن نداشته‏اند . اما دوره رسالت آن اندازه قطعی نيست . در دوره‏ رسالت نيز آنچه مسلم‏تر است ننوشتن ايشان است ، ولی نخواندنشان آن‏ اندازه مسلم نيست . از برخی روايات شيعه ظاهر می‏شود كه ايشان در دوره‏ رسالت می‏خوانده‏اند ولی نمی‏نوشته‏اند ، هر چند روايات شيعه نيز در اين‏ جهت وحدت و تطابق ندارند . آنچه از مجموع قراين و دلايل استفاده می‏شود اين است كه در دوره رسالت نيز نه خوانده‏اند و نه نوشته‏اند
برای اينكه دوره ما قبل رسالت را رسيدگی كنيم لازم است درباره وضع‏ عمومی عربستان در آن عصر از لحاظ خواندن و نوشتن بحث كنيم

ابن خلدون نيز در مقدمه خويش فصل " فی ان الخط والكتابه من عداد الصنائع الانسانيه " قسمتی از گفته‏های بلاذری را ذكر و تاييد می‏كند ( 7 )

بلاذری با سند روايت می‏كند كه هنگام ظهور اسلام در همه مكه چند نفر با سواد بودند . می‏گويد : " اسلام ظهور كرد و در قريش فقط هفده نفر صنعت نوشتن را می‏دانستند : عمر بن الخطاب ، علی بن ابی طالب ( ع ) ، عثمان بن عفان ، ابو عبيده‏ جراح ، طلحه ، يزيد بن ابی سفيان ، ابو حذيفه بن ربيعه ، حاطب بن عمرو عامری ، ابوسلمه مخزومی ، ابان بن سعيد اموی ، خالد بن سعيد اموی ، عبدالله بن سعد بن ابی سرح ، حويطب بن عبدالعزی ، ابوسفيان بن حرب ، معاوية بن ابی سفيان ، جهيم بن الصلت ، علاء بن الحضرمی كه از هم پيمانان‏ قريش بودند نه از خود قريش "
بلاذری فقط يك زن قرشی را نام می‏برد كه در دوره جاهليت مقارن ظهور اسلام ، خواندن و نوشتن می‏دانست و او شفاء دختر عبدالله عدوی بود . اين‏ زن مسلمان شد و از مهاجران اوليه به شمار می‏رود
بلاذری می‏گويد : " اين زن همان است كه حفصه همسر پيغمبر را نوشتن‏ آموخت و روزی پيغمبر اكرم به او فرمود : " « الا تعلمين حفصة رقية النملة كما علمتها الكتابة » " يعنی همچنانكه نوشتن را به حفصه‏ آموزانيدی خوب است " رقية النملة " ( 8 ) را نيز به وی بياموزانی "

پاورقی : > اكرم " رقی " را منع و بعضی تجويز كرده است ، و خود مدعی می‏شود كه‏ احاديث منع، ناظر است به تعويذ به غير نام خدا و به اينكه انسان توكلش‏ را از خدا بر گيرد و به اين تعويذها اعتماد كند ، و احاديث تجويز ناظر به اين است كه كسی متوسل به اسماء الهی شود و از خداوند اثر بخواهد
ابن اثير در ماده " نمل " می‏گويد : آنچه به نام " رقية النملة " معروف است ، در واقع از نوع " رقی " نبوده است ، جمله‏هايی بوده معروف و همه می‏دانستند نفع و ضرری نمی‏رساند . رسول خدا به صورت شوخی و ضمنا نوعی كنايه به همسرش حفصه آن سخن را به‏ شفاء فرمود
جمله‏ها اين بوده است : " العروس تحتفل ، و تختضب ، و تكتحل ، و كل‏ شی‏ء تفتعل غير أن لا تعصی الرجل " يعنی عروس در ميان جمع می‏نشستند ، رنگ می‏بندد ، سرمه می‏كشد ، عروس همه كار می‏كند جز اينكه شوهرش را نافرمانی نمی‏كند . اين جمله‏ها را " رقية النملة " می‏ناميدند و ظاهرا در اين نامگذاری نيز نوعی شوخی و طنز به كار رفته است
ابن اثير می‏گويد : رسول اكرم از روی شوخی و طنز به شفاء فرمود همان طوری كه نوشتن را به‏ حفصه ياد دادی خوب بود " رقية النملة " را نيز ياد می‏دادی . اشاره به‏ اينكه اين خانم فرمان مرا اطاعت نكرد و رازی كه به او گفته بودم ( در تاريخ معروف است و آيه اول سوره تحريم ناظر به آن است ) را افشا نمود

برخی از اين نامه‏ها به سلاطين و حكمرانان جهان و رؤسای قبايل و حكام‏ دست نشانده رومی يا ايرانی خليج فارس و ساير شخصيتهاست و مشتمل بر دعوت به اسلام است ، برخی ديگر حكم بخشنامه و دستورالعمل دارد و جزء مدارك فقهی اسلام به شمار می‏رود ، برخی ديگر به منظور كارهای ديگر است
بسياری از آن نامه‏ها معلوم است كه به خط چه كسی است ، كاتب نام خود را در آخر نامه قيد كرده است . گويند اول كسی كه اين سنت را در آنجا رايج‏ كرد كه نام كاتب در آخر نامه قيد شود ، ابی بن كعب صحابی معروف است
هيچيك از اين نامه‏ها و پيمان‏نامه‏ها و دفاتر را رسول خدا به خط خود ننوشته است ، يعنی يك جا نمی‏بينيم كه گفته باشند فلان نامه را رسول خدا به خط خود نوشت . بالاتر اينكه هيچ جا ديده نمی‏شود كه رسول خدا يك آيه‏ قرآن را به خط خود نوشته باشد ، در صورتی كه كتاب وحی هر كدام به خط خود قرآنی نوشته‏اند . آيا ممكن است رسول اكرم خط بنويسد و آنگاه به خط خود قرآنی يا سوره‏ای از قرآن و لااقل آيه‏ای از قرآن ننويسد ؟ !

مسعودی در التنبيه والاشراف تا اندازه‏ای تفصيل می‏دهد كه اين دبيران ، هر كدام چه نوع كاری را به عهده داشته‏اند و نشان می‏دهد كه اين دبيران‏ بيش از اين توسعه كار داشته و نوعی نظم و تشكيلات و تقسيم كار در ميان‏ بوده است . می‏گويد : " خالد ابن سعيد بن العاص پيش دست رسول خدا بود ، حاجتهای متفرقه‏ای‏ كه پيش می‏آمد می‏نوشت ، همچنين مغيرش بن شعبه و حصين بن نمير . عبدالله‏ بن ارقم و علاء بن عقبه سندهای مردم و عقود و معاملات آنها را می‏نوشتند
زبير بن العوام و جهيم بن الصلت صورت ماليات و صدقات را ضبط می‏كردند . حذيفة بن اليمان عهده‏دار نوشتن " حرازی " حجاز بود . معيقيب بن ابی‏ فاطمه دوسی غنائم را وارد می‏كرد . زيد بن ثابت انصاری نامه به حكام و پادشاهان می‏نوشت و ضمنا سمت مترجمی رسول خدا را داشت . او زبانهای‏ فارسی و رومی و قبطی و حبشی را ترجمه می‏كرد و همه اينها را در مدينه از اهل اين زبانها آموخته بود ( 17 ) . حنظلة بن الربيع ذخيره بود و هر وقت‏ يكی از آنها كه نام برديم نبود او كارش را انجام می‏داد و به " حنظله‏ كاتب " معروف شده بود .

در تواريخ و احاديث اسلامی به قضايای زيادی برمی‏خوريم مبنی بر اينكه‏ متقاضيانی از دور يا نزديك به حضور رسول اكرم می‏آمده‏اند و از ايشان‏ تقاضای نصيحت و موعظه‏ای می‏كرده‏اند و آن حضرت با سخنان حكيمانه و پر مغز خود به پرسش آنها با پاسخ داده است . اين سخنان فی المجلس يا بعدها نوشته شده است 

صورت پيمان صلح را پيغمبر اكرم املا می‏كرد و علی ( ع ) می‏نوشت
پيغمبر اكرم فرمود بنويس : " « بسم الله الرحمن الرحيم » "
سهيل بن عمرو نماينده قريش اعتراض كرد و گفت اين شعار شماست و ما با آن آشنايی نداريم ، بنويسيد " بسمك اللهم " . رسول اكرم موافقت‏ كرد و به علی فرمود اين طور بنويس . بعد فرمود بنويس اين قراردادی است‏ كه ميان محمد رسول الله و قريش منعقد می‏گردد . نماينده قريش اعتراض‏ كرد و گفت ما تو را رسول الله نمی‏دانيم ، فقط پيروان تو تو را رسول الله‏ می‏دانند ، ما اگر تو را رسول الله می‏دانستيم با تو نمی‏جنگيديم و مانع‏ ورود تو به مكه هم نمی‏شديم ، اسم خود و اسم پدرت را بنويس . رسول اكرم‏ فرمود شما مرا چه رسول الله بدانيد و چه ندانيد من رسول الله‏ام . سپس به‏ علی فرمان داد كه بنويس : " اين پيمانی است كه ميان محمد بن عبدالله و مردم قريش منعقد می‏شود "
اينجا بود كه مسلمانان سخت برآشفتند ، و هم از اين به بعد است كه‏ نقلهای تاريخی در بعضی خصوصيات با هم اختلاف دارد

از سيره ابن هشام و صحيح بخاری " باب الشروط فی الجهاد والمصالحة مع‏ اهل الحرب " ( 19 ) برمی‏آيد كه اين اعتراض قبل از نوشتن كلمه " رسول‏ الله " صورت گرفت و همان وقت رسول اكرم موافقت فرمود كه به جای " « محمد رسول الله " ، " محمد بن عبدالله » " نوشته‏ شود .

در كتاب قصص قرآن ابوبكر عتيق نيشابوری سورآبادی كه برگرفته‏ای است‏ از تفسير وی بر قرآن و در قرن پنجم تأليف يافته و به زبان پارسی است ، جريان حديبيه را نقل می‏كند تا آنجا كه سهيل بن عمرو نماينده قريش به‏ كلمه " « رسول الله » " اعتراض كرد . می‏گويد : " گفت ( سهيل بن عمرو ) چنين نبيس : " هذا ما صالح عليه محمد بن‏ عبدالله سهيل بن عمرو " . رسول صلی الله عليه گفت مر علی را كه رسول‏ الله بمحای .

يعقوبی نيز در تاريخ خود می‏نويسد : پيغمبر به علی امر كرد كه به جای " « رسول الله " " بن عبدالله » " بنويسد
در صحيح مسلم نيز پس از آنكه می‏نويسد علی از محو كردن امتناع كرد ، می‏نويسد : " پيغمبر اكرم فرمود ) " « فارنی مكانها " فاراه مكانها فمحاها و كتب ابن عبدالله » . به علی گفت جای كلمه را به من نشان بده ، علی نشان‏ داد . پيامبر محو كرد و نوشت « محمد بن عبدالله » " ( 20 )
در اين روايت از طرفی می‏نويسد پيغمبر در محو كردن از علی كمك خواست‏ ، از طرف ديگر می‏نويسد پيغمبر محو كرد و نوشت . ممكن است در ابتدا به‏ نظر برسد كه پس از محو ، خود پيغمبر اكرم نوشت ، ولی مسلما مقصود ناقل‏ حديث اين است كه علی نوشت ، زيرا در متن خود حديث آمده است كه‏ پيغمبر برای محو از علی كمك خواست

روايت طبری و ابن اثير تأييد می‏كند كه رسول خدا نمی‏نوشته است و در حديبيه به طور استثنائی نوشته است
اين روايت شايد نظر كسانی را تأييد كند كه می‏گويند پيغمبر به تعليم‏ الهی اگر می‏خواست بنويسد می‏توانست بنويسد ولی نمی‏نوشت ، همچنانكه‏ پيغمبر هرگز شعر نسرود و حتی شعر ديگری را نيز قرائت نكرد . احيانا اگر تك بيتی از ديگری می‏خواست بخواند ، آن را " حل " می‏كرد ، يعنی كلمات‏ را مقدم و مؤخر و يا در الفاظ شعر كم و زياد می‏كرد كه از صورت شعری خارج‏ شود ، زيرا خداوند شعر را شايسته مقام او نمی‏دانست : « و ما علمناه‏ الشعر و ما ينبغی له ان هو الا ذكر و قرآن مبين »( 21 )

به طوری كه ملاحظه می‏شود نقلها در جريان حديبيه يكنواخت نيست ، و هر چند از بعضی نقلها استفاده می‏شود كه در آن جريان ، كلمه " بن عبدالله " را كه به منزله جزئی از امضای آن حضرت شمرده می‏شود به دست خود نوشته‏ است ، ولی همان نقلها تأييد می‏كند كه جنبه استثنائی داشته است

اينجانب همان وقت يك سخنرانی كوتاهی برای دانش آموزان در اين زمينه ايراد كردم . 

اين ادعا صحيح نيست . " كتاب " در لغت عربی ، بر خلاف مفهوم رايج‏ امروز اين كلمه در زبان فارسی ، به معنی مطلق نوشته است ، خواه نامه‏ باشد يا دفتر ، مقدس و آسمانی باشد يا غير مقدس و غير آسمانی . در قرآن‏ كريم اين كلمه مكرر استعمال شده است : گاهی در مورد نامه‏ای كه ميان دو نفر مبادله می‏شود به كار رفته است ، مانند آنچه درباره ملكه سبا آمده است : « يا ايها الملاء انی القی الی كتاب كريم انه من سليمان » ( 27 )
ای بزرگان ! نامه‏ای گرامی به من رسيده است . نامه از سليمان است
و گاهی در مورد قراردادی كه به عنوان سند ميان دو نفر مبادله می‏شود استعمال شده است : « والذين يبتغون الكتاب مما ملكت ايمانكم فكاتبوهم » ( 28 )
بردگانی كه مايل‏اند طبق يك قرارداد ، خود را آزاد كنند ، تقاضای آنان‏ را بپذيريد و با آنها قرارداد مبادله كنيد
و گاهی در مورد الواح غيبی و حقايق ملكوتی كه حكايت علمی از حوادث‏ جهان دارند به كار رفته است : « و لا رطب و لا يابس الا فی كتاب مبين »( 3 ) . هيچ تر و يا خشكی نيست مگر آنكه در نوشته‏ای روشن مضبوط است
در قرآن كريم تنها در مواردی كه كلمه " اهل " به اين كلمه اضافه شده‏ و " اهل الكتاب " گفته شده است ، اصطلاح خاصی منظور شده است

در اين آيه كريمه كلمه " « تتلوا »" به كار رفته است كه از ماده " تلاوت " است . تلاوت همچنانكه راغب در مفردات گفته ، اختصاص دارد به‏ قرائت آيات مقدس ، بر خلاف كلمه " قرائت " كه اعم است . پس هر چند كلمه " كتاب " اعم است از كتاب مقدس و غير مقدس ، اما كلمه " « تتلوا »" اختصاص دارد به قرائت آيات مقدس . ولی ظاهرا علت اينكه در اينجا كلمه " « تتلوا »" به كار رفته است‏ اين است كه مورد بحث ، قرآن است و از لحاظ " مشاكله " كه جزء صنايع‏ بديعيه است در مورد قرائت ساير چيزها نيز اين كلمه به كار رفته است ، مثل اين است كه چنين گفته باشد : " تو اكنون قرآن تلاوت می‏كنی ، ولی‏ قبل از قرآن هيچ نوشته‏ای را تلاوت نمی‏كردی "
آيه ديگری كه مشعر بر درس ناخواندگی رسول اكرم است آيه 52 از سوره‏ شوری است : « وكذلك اوحينا اليك روحا من امرنا ما كنت تدری ما الكتاب و لا الايمان »
ما قرآن را كه روح و حيات است ، از " امر " خود بر تو وحی كرديم
تو قبلا نمی‏دانستی نوشته چيست ، ايمان چيست
اين آيه می‏گويد تو قبل از نزول وحی با كتاب و نوشته آشنا نبودی . آقای‏ دكتر سيد عبداللطيف از اين آيه ذكری به ميان نياورده است . ممكن است‏ بگويد مقصود از كلمه " كتاب " در اين آيه نيز متون مقدس است كه به‏ زبان غير عربی بوده است . جواب همان است كه در آيه پيش گفتيم
مفسران اسلامی به دليلی كه بر ما روشن نيست گفته‏اند مقصود از كتاب ، خصوص قرآن است . بنابراين تفسير اين آيه از مورد استدلال خارج است
ثالثا ، مفسران اسلامی هرگز در مفهوم كلمه امی وحدت نظر نداشته‏اند ، در صورتی كه درباره درس ناخواندگی و آشنا نبودن رسول اكرم قبل از رسالت با خواندن و نوشتن ، همواره وحدت نظر ميان همه مفسران بلكه ميان جميع علمای‏ اسلام وجود داشته است ، و اين خود دليل قاطعی است كه منشأ اعتقاد مسلمين‏ به درس ناخواندگی رسول اكرم تفسير كلمه " امی " نبوده است .

پاورقی :
1.  ترجمه فارسی‏ج / 11 ص . 14
2.  چاپ سوم ، ص 17 و . 18
3.  چاپ اول ، ص . 45
4.  چاپ چهارم ، ص . 20
5.  پروفسور ماسينيون ، اسلام شناس و خاورشناس معروف ، در كتاب‏ سلمان پاك ، در اصل وجود چنين شخصی ، تا چه رسد به برخورد پيغمبر با او ، تشكيك می‏كند و او را شخصيت افسانه‏ای تلقی می‏نمايد ، می‏گويد : " بحيرا سرجيوس و تميم داری و ديگران كه رواه در پيرامون پيغمبر جمع‏ كرده‏اند اشباحی مشكوك و نايافتنی‏اند "
6.  الفهرست ( چاپ مطبعة الاستقامة قاهره ) ، ص . 13
7.  مقدمه ابن خلدون ( چاپ ابراهيم حلمی ) ، ص . 492
8.  در فتوح البلدان ( مطبوع در مطبعة السعادش مصر در سال 1959 ) اين‏ كلمه را " رقنه النملة " ضبط كرده كه البته اشتباه نسخه است و صحيح آن‏ همان طور كه در النهاية ابن اثير ماده " نمل " ضبط شده است " رقية النملة " است
" رقية " جمله‏هايی بوده ورد مانند كه می‏خوانده‏اند و آن را برای دفع‏ بلا يا بيماری مفيد می‏دانسته‏اند . ابن اثير در ماده " رقی " می‏گويد بعضی‏ از اخبار منقول از پيغمبر
9.  بحار ( چاپ جديد ) ، ج / 16 ص . 134
10.  همان مأخذ ، ص . 132
11.  همان مأخذ ، ص . 133
12. سيره زينی دحلان ، در حاشيه سيره حلبيه ، ج / 2 ص . 24
13.  بحار ( چاپ جديد ) ج / 16 ص . 135 ايضا مجمع البيان ذيل آيه 48 از سوره عنكبوت
14.  بحار ( چاپ جديد ) ج / 16 ص . 135
15.  ج / 2 ص 10 - . 38
16.  تاريخ يعقوبی ، ج / 2 ص . 69 . 17 در جامع ترمذی از زيد بن ثابت نقل می‏كند : " پيغمبر اكرم مرا فرمان داد كه زبان سريانی را ياد بگيرم " . و هم جامع ترمذی از زيد بن‏ ثابت نقل می‏كند : " رسول خدا به من فرمود لغت يهود را ياد بگير و گفت‏ به خدا قسم كه نمی‏توانم در نامه‏های خود به يهود اعتماد كنم . من در حدود نصف يك ماه ياد گرفتم . بعد از آن هر وقت می‏خواست به يهود نامه‏ بنويسد من می‏نوشتم و هر گاه نامه‏ای از يهود برايش می‏رسيد من برايش می‏خواندم " . در فتوح البلدان بلاذری صفحه 460 می‏گويد : " زيد بن ثابت گفت رسول خدا مرا فرمان داد كه كتاب يهود را ( به زبان‏ سريانی ) ياد بگيرم ، و به من فرمود كه من از يهود بر كتاب خود نگرانم ، نيمی ( از ماه يا سال ) نگذشت كه فرا گرفتم . از آن پس من نامه‏های او را به يهود می‏نوشتم و نامه‏هايی كه يهود به پيغمبر می‏نوشتند من برايش‏ قرائت می‏كردم "
17.  التنبيه والاشراف ، ص 245 و . 246
18. الفهرست ( چاپ مطبعة الاستقامة قاهره ) ، ص . 67
19. ج / 3 ص . 242
20. صحيح مسلم ، ج / 5 ص . 174
21. يس / . 69
22. بقره / . 278
23.  اسراء / . 32
24.  اسد الغابة ، ج / 1 ص . 216
25. مجله روشنفكر شماره هشتم مهرماه و شماره پانزدهم مهرماه 1344 و نشريه كانون سر دفتران شماره آبان ماه ، 1344 نقل از نشريه آموزش و پرورش شماره شهريور . 1344
26. عنكبوت / . 48
27. نمل / . 29
28.  نور / . 33 . 3 انعام / . 59