7- خنثى شدن طرح معاويه در مورد فرماندهان لشگر على (عليه السلام)

در يكى از روزهاى جنگ، معاويه سران سپاه خود را احضار كرد: آنها عبارت بودند از:

1- سعيد بن قيس.

2- بسربن ارطاه.

3- عبداللَّه بن عمر.

4- عبدالرحمن بن خالد.

او به آنها گفت: وجود برجستگانى از سپاه على (عليه السلام) مرا بسيار غمگين نموده كه آنها عبارتند از:

1- سعيد بن قيس.

2- مالك اشتر.

3- هاشم مرقال.

4- عدى بن حاتم.

5- قيس بن سعد.

شما مى‏دانيد كه جنگ طول كشيد. اكنون نظر من اين است كه هر يك از ما پنج نفر، عهد دار كشتن يكى از آن سران سپاه على (عليه السلام) گرديم: انتخاب هر يك از شما براى قتل هر يك از آنها با من باشد.

حاضران گفتند: به انتخاب شما راضى شديم.

معاويه گفت: من فردا به جنگ سعيدبن قيس مى‏روم، و تو اى عمر و عاص به جنگ هاشم مرقال برو، و تو اى بسربن ارطاه، به جنگ قيس بن سعيد برو، و تو اى عبداللَّه! به جنگ مالك اشتر برو، و تو اى عبدالرحمن بن خالد به جنگ عدى بن حاتم برو.

مطابق اين طرح، بنا شد پنج روز پشت سر هم، هر روز يكى از آنها با سپاه خود به جنگ رقيب تعين شده بروند.هر كدام از آنها ماموريت خود را انجام دادند؛ ولى با شكست مفتضحانه بازگشتند.

در اينجا به مناسبت وضع اين كتاب، تنها به ذكر نبرد عبيداللَّه بن عمر با مالك اشتر، مى‏پردازيم:

عبيداللَّه بن عمر با سپاه بيكران شام به ميدان تاخت و رجز خواند و مالك اشتر را به مبارزه دعوت طلبيد.

مالك اشتر با سپاه خود به شام به فرماندهى عبيداللَّه آنچنان حمله كه سپاه شكست خورد و عقب نشينى نمود، و عبيداللَّه در حالى كه به دست مالك اشتر ضربه خورده بود بازگشت.

معاويه با شنيدن اين خبر، بسيار غمگين و سركوفته شد.(87)

و به اين ترتيب، نقشه معاويه خنثى گرديد و با شكست مواجه شد.

سرانجام عبيداللَّه بن عمر در جنگ صفين به دست يكى از سپاهيان على (عليه السلام) از قبيله همدان بود كشته شد. (88)

8- فرار بى شرمانه عمر و عاص، و جنگ ابراهيم، پسر مالك اشتر

روزى معاويه، مروان را طلبيد و به او گفت: وجود مالك اشتر مرا بسيار غمگين كرده و به ستوه آورده است. از تو مى‏خواهم به جنگ او بروى مروان پس از بگو مگو، عمر و عاص را براى اين كار معرفى كرد، و خودش اعلام آمادگى ننمود.

معاويه، عمر و عاص را خواست و از او اين تقاضا را كرد. سرانجام عمر و عاص تقاضاى معاويه را پذيرفت و همراه سپاه بيكران، به ميدان تاخت. مالك اشتر به ميدان تاخت و با رجز، عمر وعاص را به مبارزه طلبيد.

عمر و عاص در برابر سپاه خود، شرمنده شد و چاره‏اى نديد مگر اين كه به ميدان مالك اشتر برود. به ميدان تاخت و ناگاه خود را در احاطه نيزه مالك اشتر ديد.

از ميدان بازگشت، در حالى كه از روى شرم، صورتش را با دستهايش پوشانده بود.

يكى از نوجوانان آل حمير وقتى كه فرمانده خود، عمر و عاص را آن گونه ديد، به غيرتش برخورد و فرياد زد:

اى عمر وعاص! تا ابد، خاك بر سر تو باد!

سپس، همان نوجوان پرچم را به دست گرفت و به ميدان تاخت و رجز مى‏خواند و مى‏گفت: اگر مالك اشتر، با نيزه خود، عمر و عاص را فرارى داد، من از عمر و عاص كفايت مى‏كنم، و آن قدر با شما مى‏جنگم تا با مرگ سرخ در زير پرچم خودم ، ملاقات نمايم.

در اين هنگام، به مناسبت، اينكه نوجوانى به ميدان آمده، پسرش ابراهيم را طلبيد و او را به ميدان فرستاد.

ابراهيم، پرچم را به دست گرفت و دلاورانه به ميدان تاخت و در حالى كه رجز مى‏خواند، با نوجوان دشمن درگير شدم طولى نكشيد كه آن نوجوان به دست ابراهيم، به خاك هلاك افتاد.

آن روز، مروان بن عمر و عاص ناسرا گفت، و دودمان قحطانى به معاويه اعتراض كردند كه چرا عمر و عاص را كه با ما جنگ نمى‏كند، فرمانده ما مى‏كنى.(89)

9- مالك اشتر در ليلته‏الهرير، و روز آن‏

جنگ صفين همچنان به شدت ادامه داشت؛ تا اينكه در يكى از شبها كه شب جمعه بود، شدت و وسعت جنگ به اوج خود رسيد. جنگ سراسرى و تمام عيار، همان گونه كه سگها در شبهاى سرد زمستانى در بيابان زوزه مى‏كشيد.

(و به زبان عربى از اين زوزه به هرير تعبير مى‏شود.

در آن شب صدا و زوزه مردم بر اثر شدت جنگ و سوزش زخمها بلند بود. از اين رو آن شب را ليلته‏الهرير ناميدند، و به دنبال آن شب، روز آن نيز همچنان جنگ با شدت و وسعت همه جانبه ادامه داشت كه آن را يوم‏الهرير ناميدند، براى درك كشتار آن شب و روز كافى است كه بدانيم هفتاد هزار نفر دو طرف، در آن شب و روز كشته شدند.(90)

در اين جنگ سراسرى، حضرت على (عليه السلام) فرمانده قلب لشگر بود، مالك اشتر فرمانده جانب راست لشگر بود، مالك اشتر با فريادهاى پى درپى سپاه خود را به حمله و پيشروى دعوت مى‏كرد. نيزه‏اش را به پيش مى‏انداخت و به لشگر مى‏گفت: به اندازه طول نيزه به جلو رويد.

لشگر همان گونه به پيش مى‏رفتند، بار ديگر فرياد مى‏زد:به اندازه طول كمان من پيش رويد آنها به پيش مى‏رفتند.

باز مكرر از آنها مى‏خواست به اندازه طول نيزه و كمان پيشروى كنند، و آنها همان گونه پيش مى‏رفتند.

پيشروى آنها به قدرى سخت و طولانى شد كه اكثر سپاهيان خسته شدند.

سپس مالك بر اسب خود شد و فرياد مى‏زد:

من يشرى نفسه للَّه و يقاتل مع الاشتر حتى يظهر امراللَّه او يلحق باللَّه.

چه كسى جان خود را به خدا مى‏فروشد، و با مالك اشتر مى‏جنگد تا فرمان خدا (با پيروزى) آشكار گردد؟ تا به لقا اللَّه بپيوندد؟

سپاهيان، تحت تاثير تحريكات مخلصانه و قهرمانانه مالك قرار گرفته و گروه گرفته و گروه گروه به مالك مى‏پيوستند و به دشمن حمله مى‏كردند.(91)

ساير فرماندهان در راس آنها حضرت على (عليه السلام) نيز سپاه را به حمله و يورش دعوت نموده و به پيش مى‏رفتند، و كاملا آثار تفوق دعوت نموده و به پيش مى‏رفتند، كاملا آثار تفوق و برترى سپاه على (عليه السلام) بر سپاه معاويه ديده مى‏شد.

عجيب اينكه در همان شب ليلته‏الهرير، اشعث‏بن قيس كه يكى از فرماندهان لشگر على (عليه السلام) بود، باطن ناپاك خود را آشكار ساخت و در ضمن خطبه‏اش، سخن از برادركشى و نسل كشى و امورى كه موجب سستى سپاه مى‏شد، به ميان آورد. جاسوسان معاويه سخن او را به معاويه رساندند.

معاويه بى درنگ عمق مطلب را گرفت و همان شب با عمر و عاص در مورد طرح قرار دادن قرآن بر سر نيزه‏ها، صحبت كرد تا بدين وسيله ايجاد اختلاف بين سپاه على (عليه السلام) نمايند؛

زيرا اطلاع يافتند كه زمينه اختلاف بين آنها وجود دارد.(92)

10- تحريك شورانگيز سپاه ربيعه بر اثر تحريكات مالك‏

سپاه امير مومنان على (عليه السلام) همچون سپاه شام، به چندين لشگر و گردان براساس قبايل، تقسيم بندى شده بود. در يكى از روزهاى جنگ، بنا بود صبح زود لشگر ربيعه به ميدان رود، ولى اين لشگر در آن روز بر اثر سستى و بهانه جويى، تحريكى از خودشان نشان نداد.

حضرت على (عليه السلام) توسط ابو ثروان به آنها پيام داد كه لشگرهاى شام آماده شد و صف‏آراى كرده‏اند، چرا سستى مى‏كنيد! بى درنگ حركت كنيد.

ابو ثروان پيام آن حضرت را به آنها ابلاغ كرد، ولى آنها در پاسخ گفتند:قبيله همدان داراى چهار هزار نفر جنگجو در كنار ما هستند، نخست به آنها فرمان بدهيد تا حركت كنند.

امير مومنان (عليه السلام) از بهانه جويى آنها اصلاع يافت. مالك اشتر را به حضور طلبيد و به او فرمان داد كه به قبله ربيعه بگو: چرا كه سستى مى‏كنند! اينك وقت حركت است.

مالك اشتر كه صداى بلندى داشت، بر پشت اسب برجهيد، و به سوى لشگر ربيعه حركت كرد و فرياد زد: اى گروه جنگجوى بى‏بدل كه كسى را توان نبرد با شما نيست،

و در راه نبرد و در ركاب على (عليه السلام) بر جان و مال خود، افسوس نمى‏خوريد، و اندوه زن و فرزند را به دل خود راه نمى‏دهيد! اينك چه شده؟! چرا حركت نمى‏كنيد؟!

نفوذ و بيان قهرمان پرور مالك اشتر، روح تازه‏اى بر كالبد لشگر ربيعه دميد، و گفتند: ما همان اراده استوار سابق را داريم؛ ولى نظر ما اين بود كه لشگر قبيله همدان نخست حمله كنند و سپس ما به دنبال آنها حركت كنيم.

مالك گفت: فرمان امير مومنان (عليه السلام) اين است كه شما هم اكنون حركت كنيد، اى لشگر قبيله ربيعه! اگر اين است شما هم اكنون حركت كنيد، اى لشگر قبيله ربيعه! اگر گروهى از شما بر سپاه دشمن حمله كند، دشمن شما را در اين بيابان مى‏گذارد و همچون يعافير (خران وحشى مى‏گريزد.

همين فرياد مخلصانه و پرتوان مالك، جنب جوش فوق العاده‏اى در سپاه ربيعه ايجاد كرد. آنها هماندم به ميدان تاختند. آن روز همچنان تا غروب، به جنگ خود با دشمن ادامه دادند، و سخنان مالك اشتر را كه گفته بود:

دشمنان چون خران وحشى ، فرار مى‏كنند، به ياد خود و همديگر مى‏آورند و بى‏امان حمله‏هاى پى درپى مى‏نمودند. سرانجام دشمن را وادار به عقب نشينى كرده و آن روز دشمن نتوانست از خود تحريكى نشان دهد.(93)

11- درگيرى شديد مالك با عبدالرحمن بين خالد

در روز خميس پنجشنبه كه شديدترين روز جنگ صفين بود بود و به آن ، روز هرير مى‏گفتند، عبدالرحمن بن پسر خالد بن وليد، كه همچون پدرش، دلير و رزم آور بود، به ميدان تاخت و با جولان و رجزهاى خود، ميدان را زير سيطره و چنبره خود افكند او فرياد مى‏زد: من پسر شير خدا هستم.

آن روز لشگر مذحج، از سپاه على (عليه السلام) در ميدان بود.

سران لشگر به مالك لشتر گفتند: امروز روز ميدان رفتن تو است. مگر نمى‏بينى كه پرچم معاويه در دست عبدالرحمن، به پيش مى‏تازد.

مالك بى درنگ پرچم سپاه على (عليه السلام) از به اهتراز در آورد، و به ميدان تاخت و همچون نهنگ ، دل به درياى دشمن زد، در حالى كه چنين رجز مى‏خواند:

انى انا الاشتر معروف السير		انى انا الافعى العراقى الذكر
ولست من حى ربيعه و مضر		لكننى من مذحج الغر الغرر

من همان مالك اشتر كه سيرتم براى همه آشناست!

من همان افعى رادمرد عراق هستم ! من از دودمان ربيعه و مضر نيستم؛ بلكه از قبيله برجسته مذحج مى‏باشم!

حمله مالك همچنان چشمگير و توفنده بود كه ميدان را زير چنبره قرار داد و عبدالرحمن را به عقب نشاند. در نتيجه آن روز، پرچم پر افتخار سپاه على (عليه السلام) در ميدان به اهتزار در آمد، و پرچم سياه و ننگين معاويه از ميدان رانده شد.(94)

12 - مالك اشتر در ماجراى نهادن قرآنها بر سر نيزه‏ها

معاويه به عمر و عاص گفت: نشانه‏هاى خطر سقوط ما از هرسو آشكار شده، چاره‏اى بينديش، چه بايد كرد؟...

عمر و عاص گفت: اين بار پيشنهادى به تو كنم كه با اجراى آن، بين سپاه على (عليه السلام) اختلاف مى‏افتد. در نتيجه جنگ متوقف شده و در نهايت برنده جنگ ما هستيم.

سپس نيرنگ خائنانه خود را چنين بيان كرد: فرمان بده قرآنها را سر نيزه كننده، و اعلام كنند كه قرآن بين ما و شما حاكم باشد.

معاويه كه به زيركى و شيطنت عمر و عاص آگاهى داشت، عمق سخن او را دريافت و بى درنگ به او گفت: راست مى‏گويى.

همان روزى كه شب آن ليله الهرير بود، سران سپاه معاويه قرآنها را بر سر نيزه كردند و فرياد زدند: بين ما و شما قرآن حاكم و داور باشد.

نصربن مزاحم صاحب كتاب وقعه الصفين نقل مى‏كند: صد عدد قرآن روى نيزه‏ها قرار دادند و با همين حال، نزد على (عليه السلام) آمدند و گفتند: اين قرآن بين ما و شما حكومت و داورى كند. و جمعا پانصد عدد قرآن، روى نيزه‏ها قرار دادند.

و مطابق نقل بعضى، قرآنها را سر نيزه و گردن اسبها انداختند، و قرآن بزرگ و معروف دمشق را بر سر چهار نيزه بزرگ نهادند، و ده نفر آن را حمل مى‏نمودند.

گرچه براى انجام مقصود آنها، يك عدد قرآن يا ده عدد قرآن كافى بود، ولى سپاه نيرنگباز معاويه، با آن همه هياهو و جوسازى، مى‏خواستند نيرنگ خود را به خوبى در قلوب سپاه على (عليه السلام) جا بيندازند و با جار و جنجال و هياهو، افكار را بدزدند. همين نيرنگ باعث اختلاف در ميان سپاه اميرالمومنين على (عليه السلام) شد. بعضى گفتند: به جنگ ادامه دهيم. و بعضى گفتند: پس از داور قرار دادن قرآن، ديگر جنگ حرام است.(95)

حضرت على (عليه السلام) خطاب به سپاه خود فرمود:

اى مردم‏ء من سزاوارترم كه به داورى قرآن ، پاسخ مثبت دهم؛ ولى معاويه، عمر و عاص ، ابن ابى معيط، ابن ابى سرح و ابن مسلمه اهل دين و قرآن نيستند. من كوچك و بزرگ آنها را مى‏شناسم كه بدترين افراد هستند. واى بر شما! اين ( داورى قرآن) سخن حقى است كه معاويه و پيروانش مى‏خواهد زيرا ماسك آن به باطل آن برسند.

آنها: از قرآن پيروى نمى‏كنند، و اين سخن آنها نيرنگ و ترفند براى سست كردن اراده‏هاى شما است، به من مهلت دهيد، ما در مرحله حساس پيروزى هستيم، و دشمن پرتگاه سقوط است، و اژگونى ستمگران به دوزخ فرا رسيده.

فرصت خوبى به دست آمده، آن را از دست ندهيد.

ولى ديگر سخن حضرت على (عليه السلام) در آن كودلان كج فهم، و مقدس مابهاى بى خرد، اثر نداشت. كار به جايى رسيد كه حدود بيست هزار نفر از سپاه على (عليه السلام) غرق در اسلحه، كه پيشانى آنها (بر اثر عبادت خشك) پينه بسته بود، نزد على (عليه السلام) آمدند و فرياد زدند: به داورى قرآن جواب مثبت بده وگرنه تو را همچون عثمان مى‏كشيم!

سوگند به خدا اگر جواب مثبت ندهى تو را مى‏كشيم!

هرچه اميرمومنان على (عليه السلام)، به آنها فرمود: گول نخوريد. اين پيشنهاد، نيرنگ و خدعه است، ما با آنها مى‏جنگيم تا به حكم قرآن تسليم گردند.

آنها به سخن على (عليه السلام) اعتنا نكردند و بر فشار خود افزودند و گفتند: بايد جنگ متوقف شود و مطابق داورى قرآن رفتار گردد.(96)

يكى از روساى اين جمعيت كه از آن پس به عنوان خوارج ناميده شدند، اشعث بن قيس بود.

مالك اشتر همچنان در پيشاپيش سپاه، با دشمن مى‏جنگيد، و نشانه‏هاى پيروزى سپاه عراق، از هر نظر روشن بود.

در اين فرصت و موقعيت حساس، گروه خوارج به على (عليه السلام) گفتند: براى مالك اشتر پيام بفرست، كه از جنگ دست بردارد، و به نزد ما باز گردد.

ابراهيم پسر مالك اشتر مى‏گويد: آن حضرت ناگزير به به يزيدبن هانى فرمود: مالك اشتر برو و بگو نزد من بازگردد.

ابن هانى نزد مالك اشتر آمد و پيام على (عليه السلام) را به او ابلاغ كرد.

مالك اشتر به ابن هانى گفت: از جانب من به امير مومنان (عليه السلام) عرض كن، اكنون در موقعيت حساس هستيم و اميد پيروزى دارم. اكنون هنگام رها كردن جبهه نيست.

ابن هانى جواب مالك اشتر را به حضرت على (عليه السلام) رسانيد؛ ولى خوارج همچنان با فشار و اصرار به على (عليه السلام) گفتند: پيام بده مالك اشتر باز گردد، وگرنه تو را از رهبرى، عزل مى‏كنيم!

امام على (عليه السلام) ابن هانى را نزد مالك فرستاد و فرمود: به او بگو نزد من بيايد، كه فتنه‏اى رخ داده.

ابن هانى نزد مالك رفت و پيام على (عليه السلام) را به او ابلاغ كرد. مالك گفت: آيا به خاطر بر سر نيزه نهادن قرآنها، فتنه رخ داده؟

ابن هانى: آرى.

مالك اشتر: اى ابن هانى! واى بر تو! آيا تفوق سپاه ما را نمى‏بينى؟ آيا شكست و تارومار شدن سپاه دشمن را نمى‏نگرى؟ آيا در چنين وقتى، جبهه را رها سازم؟

ابن هانى: آيا دوست دارى كه تو در اينجا پيروز گردى؛ ولى اميرمومنان على (عليه السلام) در خطر قرار بگيرد....؟

تعدادى زيادى از سپاهيان به سوى او شمشير بكشند؟

مالك اشتر: سبحان اللَّه! نه به خدا سوگند، چنين چيزى را دوست ندارم.

آنگاه مالك اشتر جبهه را رها كرد و به محضر على (عليه السلام) آمد، و در آنجا بر سر خوارج فرياد كشيد و چنين گفت:

اى آدمهاى ذليل و زبون! واى سست عنصرهاى بى صفت! اكنون كه بر دشمن تفوق داريد، و دشمن تصور مى‏كند كه شما بر آنها پيروز مى‏گرديد، قرآنها را بر سر نيزه‏ها بالا برده و شما را به قرآن و مخالف سنت است! جواب مثبت به دعوت دشمن ندهيد. به من مهلت دهيد. من احساس پيروزى مى‏كنم.

خوارج: ما به تو مهلت نمى‏دهيم.

مالك اشتر: به اندازه يكبار دويدن اسب به من مهلت دهيد. من اميد پيروزى دارم.

خوارج: ما اگر به تو مهلت دهيم، در گناه تو شريك خواهيم شد. چنين كارى نخواهيم كرد.

مالك اشتر هرچه نصيحت و اصرار كرد، در آن كوردلان اثر نكرد. درگيرى لفظى شديد شد، و به همديگر ناسزا گفتند و با تازيانه به صورت اسبهاى همديگر مى‏زدند.

امير مومنان على (عليه السلام) بر سر آنها فرياد كشيد كه خوددارى كنيد! مالك اشتر عرض كرد: اى اميرمومنان! هرگاه حمله‏هاى پى در پى ما بر دشمن ادامه يابد، دشمن از پاى در مى‏آيد.

خوارج پيش خود فرياد زدند: اميرمومنان على (عليه السلام) به حكم قرآن راضى شده است.

مالك اشتر كه تسليم فرمان على (عليه السلام) بود، با كمال تواضع گفت: اگر اميرمومنان (عليه السلام) دعوت به داورى قرآن را پذيرفته، من هم به آنچه كه آن حضرت راضى است، خشنودم.(97)

ابن ابى الحديد دانشمند معتزلى مى‏نويسد: مالك اشتر هنگامى كه نزد امير مومنان على (عليه السلام) آمد، ديد اصحابش او را در صورت عدم قبول نيرنگ داورى قرآن، بين دو راه قرار داده‏اند: يا او را بكشند و يا او را به معاويه تسليم نمايند....

مالك وقتى آنها را ديد، به آنها گفت: واى بر شما! آيا بعد از پيروزى، پراكندگى و بيچارگى به شما رو آورده است! اى احمقها و اى بى خردها! هلاكت باد بر شما.(98)