 |
|
نماز محبوب عارفان عبدالله - ۱ -
پيام حضرت آيت الله خامنه اى رهبر معظم انقلاب
به سومين اجلاس سراسرى نماز والسلام عليكم و رحمة الله نماز محبوب عارفانانديشه و تحقيق در ظرائف و دقائق نماز، چشم
اندازهاى شكوهمند و بديعى را در مقابل نگاه و دريافت ما مى گشايد. رمز
و رازهاى نماز فراتر و فراوان تر است از آنچه تاكنون به قلم و زبان
آمده و هنوز رازهاى نامكشوف و قلمروهاى ناشناخته در اين جغرافياى
مرزناپذير فراوان است . هر كس به فراخور سعه شناخت و معرفت خويش از اين
درياى پهناور بهره اى مى گيرد و جرعه اى مى نوشد و مى نوشاند .بايد در
معرفى و معرفت نسبت به اين عبادت فراگير و جدى ، جدى تر بينديشيم و
جديتر بگوييم و بنويسيم . عالمان و عارفان در طول تاريخ در اين زمينه
تحقيقات و تاءليفاتى ارزنده داشته اند. در بيان روايى و احاديث ارزنده
معصومين عليهم السلام نكات گرانسنگ و اشاراتى لطيف و پرارج مى توان
يافت كه تاءمل و تدفيق در آنها به دريافتهايى پربار مى انجامد.نوشته اى
كه فرا روى شماست محصول اين دقت نظر و دريافتهاى ارزنده و سازنده است .
دريغا كه نگارنده محترم و بزرگوار در ارسال اين نوشته نام و عنوانى قيد
نفرموده اند و تكاپوى ما نيز در يافتن راه به جايى نبرد. به همين دليل
عنوان ((عبدالله )) را
براى نگارنده محترم برگزيديم و اجر و پاداش تلاش و عملش را به صاحب
اصلى نماز واگذاشتيم . خداوند ثواب و اجر نمازگزاران صالح و ناشران
فرهنگ نماز به ايشان عطا فرمايد. ستاد اقامه نماز اهميت نماز در اسلامنماز ستون دين است . اين جمله از ائمه معصومين عليهم السلام است كه در حق نماز ايراد شده است . هر ساختمان اجزائى دارد و اركانى و بالطبع هر يك از اجزاء و قسمتهاى مختلف آن نقش مخصوصى در ايجاد و نگهدارى بناى ساختمان به عهده دارد. اما آنچه كه بر پا نگه داشتن يك بناى بر افراشته سهم بسزايى دارد ستونهاى آن است . اگر بخواهند ساختمانى را بدون ستون بنا كنند از هم فرو خواهد پاشيد و پا بر جا نخواهد ماند و همين طور اگر به هر يك از اجزاى ساختمان لطمه وارد سازند و آن را از ميان بردارند تمام ساختمان نخواهد ريخت بلكه بخشى از آن از بين خواهد رفت و اصل و عمده آن بنا باقى خواهد بود. لكن اگر ستونهاى يك بنا كوچك باشد يا بزرگ آسيب ديده بر پا نباشد اصل ساختمان با همه سقف ها فرو خواهد ريخت . پس ملاحظه مى شود كه در مورد بناهاى مادى آن جزئى كه در برپايى و دوام يك ساختمان سهم اصلى و وظيفه اساسى را به عهده دارد، همانا ستونهاى آن است . در مورد معارف حقه اسلامى نيز همين اصل جارى و سارى است . زيرا اسلام هم در حكم يك بناى برافراشته و يك ساختمان هماهنگ و پابر جاست و در ميان معارف اسلامى و دستورهاى دينى تنها نماز است كه نقش اساسى را در حفظ آن ايفا مى كند و حكم ستون براى اين مجموعه را دارد . بدين ترتيب به آنان كه نمازشان ترك شده است يا از اول تارك صلوة بوده اند و آنان كه نمازشان فقط ايستادن و خم شدن و سر بر مهر گذاردن است و از روح و محتواى نماز بهره اى نبرده اند بايد گفت كه مشكل بزرگى براى خويش به وجود آورده و بر مابقى معارف و دستورهاى دينى خود لطمه وارد ساخته اند. اما آنان كه به نماز اهميت مى دهند و آن را بزرگ شمرده به آداب و شرايط باطنى و ظاهرى آن توجه ويژه اى دارند بالطبع به دنبال بقيه دستورهاى دينى و وظايف شرعى مى دوند و در صدد انجام تكاليف الهى خويش بر مى آيند. هر كس به هر اندازه از نماز بهره معنوى و روحانى ببرد، به همان اندازه در امور زندگانى خويش به صورت فردى يا جمعى به وظايف دينى بيشتر پايبند بوده از ظاهر و باطن خود مراقبت بيشترى به عمل مى آورد و به همان اندازه نيز به خداوند تبارك و تعالى نزديكتر شده ، تكامل مى يابد. پس بايد گفت كه مى توان با نماز حقيقى ، آن نمازى كه رسول خدا را به معراج برد مومنين را به معراج مى برد، آن نمازى كه در آن حضرت على (ع) ضربت شمشير بدبخت ترين انسانها از اولين و آخرين را درك نمى كند، آن نمازى كه وقتى هر يك از ائمه مى خواستند آن را بر پاى دارند چهره ايشان بر افروخته مى شد و دستان و پاهاى مباركشان لرزان مى گشت ، به قدر توانايى به سوى خدا رفت . نمازى اين چنين نشان مى دهد كه نمازگزار حقيقتا و از روى صدق و صفا و راستى مى خواهد رو به سوى خدا رود و از هر آنچه غير از رضاى الهى در آن است اجتناب كند. نماز حقيقى است كه ديگر به نمازگزار اجازه نمى دهد با خداى خويش نقض عهد كند و با بندگان خدا ناسازگارى ورزد و خلاصه اگر فرد نمازگزار براستى نماز به پاى دارد، بايد گفت به حقيقت در راهى گام نهاده كه مرضى پيامبر اكرم (ص) و ائمه هدى عليهم السلام است . اينك قبل از آن كه به بيان حقايقى درباره اجراى نماز بپردازيم ، لازم است كه مطالبى را بيان كنيم . مطلب نخست اين است كه خداوند تبارك و تعالى از هر چه نقص و عيب است مبرى و منزه است و بى نياز و غنى مطلق مى باشد. نه عبادت و طاعت بندگان به خدا نفعى مى رساند و كمبودى از او (نعوذ بالله ) برطرف مى سازد و نه عصيان و نافرمانى ايشان ضررى را بدو متوجه كرده ، يا نقصى را به او وارد مى آورد. خداوند بى نياز مطلق است و ماسواى او نيازمندان درگاه اويند. همه موجودات هم در مقام ايجاد و هم در مقام بقاى ذات ، محتاج فيض او هستند. اگر لحظه اى لطف او منقطع گردد، زوال و نابودى گريبانگير ممكنات خواهد شد. لذا اگر خداوند عبادتى را در حق افراد انسانى واجب قرار داده و انسان را موظف ساخته است كه دستورهاى اخلاقى حميده را به كار بندد و خويش را به صفات پسنديده آراسته كند و از دستورهاى اخلاق ذميمه دورى كرده ، نفس و جان خويش را از آن صفات ، پاك و مصفا گرداند، همه و همه به اين جهت بوده است كه خود انسانها با عبادت و بندگى خدا و تقرب به درگاه او سود برده ، راه ترقى و كمال را بپيمايند و با دورى از محرمات و ناپاكيها خويش را از صدمات جسمى و معنوى مصون و محفوظ نگه دارند. پس سود و نفع مادى و معنوى عبادات و دستورهاى دين به خود انسانها بر مى گردد و نفع و ضررى به حال خداوند كه خالق همه چيز و بى نياز از همه چيز است ، ندارد. يكى از عبادات واجب ، نماز است . اين عبادت اگر كما هو حقه (آن گونه كه سزاوار آن است ) بجا آورده شود، موجب مى گردد كه انسان نمازگزار از امور مادى ، لذائذ و نعم جسمانى و مادى دورى كند و روح و جان خويش را با عوالم بالا ارتباط دهد، و نيز باعث مى شود كه انسان با پاگذاردن بر هر آنچه او را از خدا غافل مى كند، به پروردگار مشغول شود و با او با تمام حضور قلب و توجه باطن راز و نياز كند. اين عبادت سبب مى شود كه استعدادهاى نهفته در آدمى كه او را به باطن اين عالم سوق مى دهد زنده و شكوفا گردند و سرانجام انسان از حضيض دنيا و ماده به بلنداى معنويت و صفا اوج گيرد؛ در اين راه سلاح او صلوة است و همين وسيله تقرب است كه در شرع مبين اسلام از اهميت بسزايى برخوردار مى باشد و ائمه هدى و پيامبر اكرم عليه و عليهم السلام در اين باره سفارشهاى فراوان و تاءكيدهاى مهمى داشته اند. نماز عبادتى است كه بين عبد و مولا ارتباط برقرار مى كند و اين ارتباط سبب مى شود كه عبد در بقيه امور زندگانى خدا را مد نظر گيرد و او را فراموش نكند. در نماز است كه انسان ، نياز ذاتى پناهندگى به قدرت مطلق را اشباع مى كند. مگر نه اين است كه طفل به مادر پناهنده مى شود و ضعيف به قوى ، و اين احساس يك زمينه ذاتى در درون انسان و در اعماق روح او دارد؟ پس چه كسى بهتر و شايسته تر از خداى حكيم ، قادر و بى نيازى كه خالق ما و مسجود و محبوب ماست . در نماز به او پناه مى بريم و روح و جانمان را آرامش بخشيده ، با او راز و نياز مى كنيم . ولايت ، شرط قبولى نماز منظور از ولايت ، قبول صلاحيت جانشينان بحق رسول گرامى اسلام در هدايت مردم به سوى خدا و التزام عملى به هدايت ايشان است . هم در قرآن كريم و هم در روايات ، اهميت اين مطلب به فراوانى گوشزد شده است . مثلا همان روايتى كه از امام باقر عليه السلام نقل شده است كه فرمودند اسلام بر پنج پايه بنا شده كه پنجمين آن ولايت است ؛ و ولايت را در پايان از مهمترين آنها ذكر مى كنند. معنى سخن آن بزرگوار در تقدم ولايت بر آن چهار امر ديگر، چيزى جز بيان اهميت ولايت و اينكه شرط قبولى عبادات در نزد خداى تبارك و تعالى مى باشد، نيست . حتى اگر نماز به تمام شروط و اجزاء و با جميع مقدمات و مؤ خرات به جا آورده شود، امّا روح نماز تهى از قبول ولايت ائمه هدى عليهم السلام باشد، مورد قبول خداوند قرار نخواهد گرفت . مسلمانان با گفتن اشهد ان لا اله الا الله به قلمرو اسلام وارد مى شود و احكام از قبيل پاكى بدن و... براو جارى مى گردد. اما اسلام براى انسان موحد كافى نيست . آنچه كه او را به مرحله توحيد نزديكتر ساخته ، به درگاه ربوبى مقرب مى گرداند و خير دنيا آخرت را براى وى فراهم مى آورد، همانا ايمان به جانشينان بحق رسول اكرم (ص) است .ايمان به اينكه اميرالمومنين على (ع) اولين امام بحق و جانشين راستين رسول الله است ، ايمان به اينكه فرزندان على (ع) نسلا بعد نسل هدايت انسانها از طرف خداوند تبارك و تعالى عهده دار بوده اند و ايمان به اينكه تبعيت از ايشان فرض مسلم و واجب حتمى است . اگر اين ايمان در انسان به اعماق قلبش ريشه دواند و شاخ و برگ و ثمراتش در اعمال ، جوارح و افكارش آشكار گرديد، معلوم مى شود كه براستى او يك مؤ من حقيقى شده است و الا در غير اين صورت بايد گفت تنها لقلقه لسان است و تصورات واهى و ديگر هيچ . در تفسير آيه مباركه و لله الاسماء الحسنى ، در ضمن رواياتى وارد شده است كه فرموده اند: نحن اسماء الحسنى - ما ائمه دين اسماءالحسنى الهى هستيم و همين طور در ذيل آيه و لتسئلن يومئذ عن النعيم ، در روايت متعددى وارد شده است كه فرموده اند: مراد از نعيم ولايت است ، زيرا نعمتى پس از اسلام و قرآن با اهميت تر از ولايت وجود ندارد. از طرفى باز در رواياتى وارد شده است كه مراد از امانتى كه خداوند به كوهها و زمين و آسمانها عرضه كرد، ولى همگى از پذيرش آن ابا كردند، همانا ولايت است . بدين ترتيب ملاحظه مى شود كه در اين آيات و در آيات ديگرى در قرآن مجيد، اهميت اين نعمت الهى به حدى مورد توجه قرار گرفته كه بايد گفت شرط قبولى عبادات واقع شده است ؛ همان طور كه در روايات ، ادعيه و كلمات آن بزرگواران اين مطلب به چشم مى خورد. در ادعيه مى خوانيم كه من والاكم فقد والى الله و من عاداكم فقد عادى الله و من احبكم فقد احب الله و من ابغضكم فقد ابغض الله كسى كه با اين امامان معصوم و جانشينان بحق رسول خدا دوستى و محبت ورزد، نسبت به خداى تبارك و تعالى دوستى ورزيده است و هر كه نسبت به ايشان بغض و كينه اى در سينه داشته باشد، در واقع به خدا بغض پيدا كرده است . رابطه امامان با خدا بدين گونه است كه در اين ادعيه مشاهده مى شود. حال در حق آنانكه از اين ستارگان درخشان كه بشريت را از وادى ظلم ، جهل و تاريكى نجات دادند به سوى حق و صفا و روشنايى رهنمون شدند، روى برتافتند و به غير ايشان كه داعيه خلافت و رهبرى انسانهاى مسلمان را داشتند روى آوردند، چه مى توان گفت ؟ مگر نه اين است كه حق ايشان در طول تاريخ زندگانى پر فراز و نشيب و روزگار سخت خلفا و سلاطين جور غصب شده است ؟ و مگر نه اين است كه نه تنها امر و حكم و دستور و كلمات اين بزرگواران مورد اعتنا قرار نگرفت ، بلكه هر يك به گونه اى مورد ظلم و ايذاى سلاطين وقت و غير ايشان قرار گرفتند؟ مظلوميت ايشان هم در ادعيه پر سوزوگداز از ايشان واضح است و هم در مقاتل و و ذكر مصائب ايشان ، دشواريها و ظلمهايى كه در زندانها، شكنجه گاهها و ميدانهاى قتال و غير اينها بر ايشان روا داشته اند. آيا مى توان گفت كه امير المومنين على عليه السلام پس از رسول اكرم مورد استقبال مردم قرار گرفت ، آيا فرزندان على (ع) در طول تاريخ چند صد ساله ، جز زندان و شكنجه و حبس و ايذا و در نهايت شهادت ، حظ و بهره اى از زندگى برده اند؟ پس نمى توان گفت كه مخالفان ايشان حبّ و دوستى آنها را در سينه داشته اند و نيز نمى توان گفت كه با ايشان دشمنى نورزيده اند و بغض و كينه اى از ايشان به دل نداشته اند. با اين وجود صلوة و صوم و زكاة و خمس و بقيه عبادات ، در كنار ظلم و ايذاى پيشوايان بحق دين تا چه اندازه در درگاه ربوبى پذيرفته مى شود؟ از آنچه كه در قرآن و روايات است و از آنچه كه در تاريخ صدر اسلام و روزهاى بعد از آن مضبوط است ، استنباط مى شود است كه به طور قطع آنان كه به ولايت ائمه هدى گردن ننهادند، مقبوليت عبادات خويش را منهدم ساختند و در قيامت كه از نعيم ولايت پرسش مى شود، بايد جوابگو باشند. حضور قلب قلب را تعابير مختلفى است كه شايد بتوان روح ، جان ، ضمير، باطن و... را الفاظ ديگرى هم معناى قلب دانست . اينكه در روايات ما تاكيد فراوانى بر حضور قلب در نماز شده است ، حال آنكه در هيچ يك از عبادات ديگر اينگونه نيست ، به خاطر اهميت نماز و مواجهه عبد و مولاست . نماز يك سلسله آداب ظاهرى دارد، از قبيل اينكه نمازگزار در مكان خلوت براى نماز بايستد تا سروصداهاى مختلف او را از توجه به نماز باز ندارد، و همين طور مكان خاص و هميشگى براى نماز داشته باشد و غير اينها. اين امور در عين حال كه جنبه ى ظاهرى دارد، مى توان گفت كه مقدمات آداب باطنيه ى صلوة اند. اگر نمازگزار بخواهد قلبش در تمام آنات و لحظات متوجه خداى بارى تعالى باشد و هيچ امرى از امور دنيا، حتى نفس نمازگزار او را از بارى تعالى مشغول نسازد، بايد به اهميت نماز پى ببرد و بفهمد و باور كند كه نماز چيست . آيا اين عبادت عبارت است از قيام و ركوع و سجود و تشهد و... كه يك سلسله افعال جوارحى اند، يا اينكه اينها كارهاى ظاهرى است و روح و باطنى در پس اين اعمال نهفته است ؟ نمازگزار بايد به يقين ببيند كه نماز او يك راز و نياز عاشقانه فوق تصور با معبودى است كه خالق همه كائنات و به وجود آورنده هستى است . بايد قبل از نيت و تكبيرة الاحرام بفهمد و از حال مستى ، غفلت و بى هوشى به در آمده ، دريابد كه رودرروى چه كسى ايستاده و مى خواهد با چه كسى سخن آغاز كند. اگر در اين مرحله براى او اندكى حال يقظه ، هوشيارى و بيدارى حاصل شد، اميد مى رود كه در طول نماز، با خدا به گونه اى خاضعانه و خاشعانه سخن بگويد، قلبش به غير او متوجه نشود و آن قدر پيش رود كه مستغرق در وى گردد. در اين حال است كه هيچ چيز را احساس نمى كند؛ نه سخن غير مى شنود و نه از غير احساسى بدو دست مى دهد. همه ى حواس پنج گانه ظاهرى و حواس باطنى او در خدمت و در توجه به دوست است . و بى جهت نيست كه در تاريخ مى خوانيم اميرالمومنين على (ع) به هنگام نماز ضربت شمشير ملعون دنيا و آخرت را احساس نمى كند. در نظر ما عقب ماندگان از لذتهاى ربوبى ، اين امور غريب و غير قابل قبول به نظر مى آيد، امّا اولياى حق كه به مقام فنا بار مى يابند و تشرف حاصل مى كنند، قهرا از ماسوى حق جدا مى شوند. پس ، قدم اول در حصول حضور قلب اين است كه نمازگزار بداند و بفهمد و يقين كند كه وقتى مى خواهد به نماز بايستد، مى خواهد چه كند؟ هر اندازه اين معنا را دريافت ، به همان اندازه در نماز توجه حاصل مى كند. در همين راستا مى توان گفت كه اگر بعضى از پيشوايان الهى قبل از تكبيرة الاحرام رنگ چهره مباركشان عوض مى شده و بدن نازنين آنها به لرزه و رعشه مى افتاده ، براى چه بوده است . بى شك به اين جهت بوده است كه ايشان نماز را درك مى كرده اند و با هوشيارى بر نماز وارد مى شدند، نه در حال غفلت و بى هوشى كه متاسفانه بايد گفت بيشتر مردم نمازشان در حال غفلت است . قدم دوم در تحصيل حضور قلب ، رعايت آداب ظاهرى آن است . اگر آن شرايطى كه براى نمازگزار به عنوان امور مستحب بيان داشته اند، رعايت شود، بطور قطع در تحصيل حضور قلب افراد عادى موثر بوده ، ايشان را در اين مسير به پيش مى برد. بعضى از امور ديگر هم هست كه ظاهرا مستحب نيست ، اما در كسب حضور قلب موثر است ؛ مثل انتخاب مكان مناسب براى نماز، انتخاب زيرانداز بى نقش و نگار براى نماز و... كه اينها يك سلسله امور ظاهرى است كه اگر چه در حضور قلب موثر است ، اما تاثير آنها تام و تمام نبوده و نيست . اما قدم سوم ، رياضت تدريجى در تمركز حواس و توجه به مقام ربوبى است . برخى خدا را از ترس جهنم و خوف از ورود در آتش ، عبادت مى كنند، كه اين عبادت ترسويان است . عده ديگر خدا را براى رفتن به بهشت و متنعم شدن به نعمت هاى الهى عبادت مى كنند تا در جهان آخرت زندگى آسوده و تواءم با انواع خوشيها، لذائذ و نعمت ها داشته باشند؛ اين هم عبادت آزمندان است . اما قليلى از عباد، خدا را نه براى بهشتش و نه از خوف آتش جهنمش ، بلكه براى خود او عبادت مى كنند؛ ذات او را شايسته عبادت و بندگى مى دانند و خود را سزاوار پرستش آن معبود، لذا عبادت و اطاعت مى كنند و اين عبادت موحدان است .
|
