جلوه تاريخ در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد
جلد ۳

دكتر محمود مهدوى دامغانى

- ۱۵ -

ام سلمه مى گويد : كسى كه با نجاشى گفتگو كرد جعفر بن ابيطالب بود كه به او چنين گفت : پادشاها! ما قومى بوديم در جاهليت كه بتها را پرستش مى كرديم و گوشت مردار مى خورديم و مرتكب كارهاى ناپسند مى شديم ، پيوند خويشاوندى را مى گسيختيم و حقوق همسايگى و پناهندگى را به فراموشى مى سپرديم ، نيرومند ما ناتوان ما را مى خورد و بر اين حال بوديم تا آنكه خداى عزوجل براى ما پيامبرى از ميان خودمان مبعوث فرمود كه نسب و راستى و امانت و پاكدامنى او را مى شناسيم ، او ما را فراخواند تا خداوند يكتا را پرستش كنيم و معتقد به توحيد شويم و آنچه را كه خود و پدران ما غير از خدا پرستش كنيم ، يعنى سنگها و بت ها را، از خدايى خلع كنيم ، و ما را به راست گفتارى و پرداخت امانت و رعايت پيوند خويشاوندى خود خلع كنيم ، و ما را به راست گفتارى و پرداخت امامت و رعايت پيوند خويشاوندى و حسن همجوارى و خوددارى از كارهاى حرام و ريختن خون ها فرمان داده است و ما از ديگر كارهاى ناپسند و سخن زور گفتن و خوردن مال يتيم و تهمت زدن به زنان شوهردار پاكدامن نهى فرموده است و فرمان داده است تا خداوند يكتا را پرستش كنيم و نماز گزاريم و زكات بدهيم و روزه بگيريم .
ام سلمه مى گويد : سپس جعفر تمام امور اسلام را بيان كرد و گفت : ما پيامبر خود را تصديق كرديم و به او ايمان آورديم كه از سوى خدا آورده بود از او پيروى كرديم و خداوند يكتا را پرستش كرديم و هيچ چيز را شريك و انباز او قرار نمى دهيم و آنچه را بر ما حرام فرموده است حرام مى دانيم و آنچه را حلال فرموده است حلال مى دانيم . در اين حال قوم ما بر ما ستم كردند و ما را شكنجه دادند و خواستند ما را فريب دهند و از دين خود به پرستش بتها و از بندگى نسبت به خدا به بندگى آنها بازگردانند و همان كارهاى پليد را كه در گذشته روا مى داشتيم روا داريم ، و چون بر ما چيره بودند و سخت گرفتند و ستم روا داشتند و ميان ما و انجام مراسم دينى مانع شدند، به سرزمين تو آمديم و ترا بر ديگران برگزيديم و راغب شديم تا در پناه و همسايگى تو قرار گيريم و پادشاها، اميدواريم كه در پيشگاه تو بر ما ستم نشود. نجاشى به جعفر گفت : آيا چيزى از كتابى كه پيامبرتان آورده است همراه دارى ؟ جعفر گفت : آرى . گفت : براى من بخوان . جعفر نخستين آيات سوره مريم را خواند. نجاشى چندان گريست كه ريش او خيس شد، اسقفهاى او هم چندان گريستند كه ريشهايشان خيس شد ⁽⁴¹⁹⁾آنگاه نجاشى گفت : به خدا سوگند اين سخن و آيه موسى آورده است از چراغ سرچشمه مى گيرد، به خدا سوگند شما را به آنان تسليم نمى كنم .
ام سلمه مى گويد : چون مسلمانان و آن قوم را از پيش نجاشى بيرون رفتند، عمروعاص گفت : به خدا سوگند فردا در حضور نجاشى عيبى بر آنان خواهم گفت كه همه را ريشه كن سازد. عبدالله بن ربيعه كه از عمروعاص باپرواتر بود گفت : اين كار را مكن بر فرض كه آنان با ما مخالفت كرده اند حق خويشاوندى دارند. عمروعاص گفت : به خدا سوگند فردا به نجاشى خواهم گفت كه مسلمانان در مورد عيسى بن مريم اعتقاد دارند كه بنده يى از بندگان خداوند است ، صبح زود بعد عمروعاص پيش نجاشى رفت و گفت : پادشاها! اين قوم درباره عيسى بن مريم سخن عجيب مى گويند آنان را احضار كن و بپرس كه چه مى گويند. نجاشى كسى را فرستاد و مسلمانان را احضار كرد.
ام سلمه مى گويد : اين بار هم چون فرستاده نجاشى آمد و مسلمانان جمع شدند به يكديگر گفتند : اگر در مورد عيسى عليه السلام از شما بپرسد چه مى گوييد؟ جعفر بن ابى طالب گفت : به خدا سوگند همان چيز را مى گوييم كه خداوند عزوجل فرموده است و پيامبر ما بيان كرده است ، هر چه مى خواهد بشود.
چون پيش نجاشى رفتند به آنان گفت : شما درباره عيسى بن مريم چه مى گوييد و چه اعتقادى ؟ جعفر گفت : مى گوييم كه او بنده و فرستاده و روح خدا و كلمه الهى است كه آنرا به مريم عذراء كه از جهان دل كنده بود القا فرموده است .
در اين هنگام نجاشى دست به زمين برد و خراشه چوبى را برداشت و گفت : ميان عيسى بن مريم و آنچه جعفر مى گويد به اندازه اين خراشه چوب تفاوت نيست .
ام سلمه مى گويد : هنگامى كه جعفر آن سخن را گفت سرداران نجاشى همهمه كردند و نجاشى به آنان گفت : هر چند شما همهمه و هياهو كنيد!
آنگاه نجاشى به مسلمانان گفت : برويد كه شما در كشور من در كمال امن و آسايش خواهيد بود و سه بار گفت : هر كس شما را دشنام دهد زيان خواهد كرد. دوست نمى دارم در قبال آزار رساندن به يكى از شما كوهى از طلا داشته باشم . سپس گفت : هداياى آن دو نفر را كه براى من آورده اند به خودشان برگردانيد كه مرا نيازى به آن نيست . به خدا سوگند، خداوند آن گاه كه پادشاهى مرا به من برگرداند از من رشوه گرفت و از گفتار مردم درباره من اطاعت نفرمود كه من اينك رشوه بگيرم و سخن مردم را در مورد ايشان اطاعت كنم .
ام سلمه مى گويد : آن دو مرد با زشتى و در حالى كه خواسته ايشان برآورده نشده بود و از پيش نجاشى برگشتند و ما با بهترين حال و در بهترين جايگاه و همراه بهترين همسايه باقى مانديم . به خدا سوگند در همان حال بوديم كه مردى از حبشه براى ستيز با نجاشى و گرفتن پادشاهى از او قيام كرد و با لشكرى آنجا آمد.
گويد : نجاشى به مقابله او رفت و رود نيل آن دو بود. ياران پيامبر صلى الله عليه و آله گفتند : كدام مرد آماده است برود و از آرامگاه براى ما خبرى آورد؟ زبير بن عوام كه از جوانترين مسلمانان بود گفت : من اين كار را انجام مى دهم . براى او مشكى را پر باد كردند و آنرا زير سينه اش قرار داديم و او شنا كردن از رود نيل گذشت و بر ساحل ديگر نيل رفت و در معركه حاضر شد. ما دعا مى كرديم تا خداوند نجاشى را بر دشمن خود پيروز و بر كشور خويش مسلط فرمايد، و ترس و اندوهى به آن بزرگى هرگز به ما نرسيده بود كه اگر آن مرد بر نجاشى پيروز شود حق ما را آن چنان كه او مى شناخت نشناسد. در همان حال كه ما منتظر سرانجام كار بوديم ناگاه زبير در حالى كه جامه خويش را تكان مى داد ظاهر شد و گفت : هان ! مژده دهيد كه نجاشى پيروز شد و خداوند دشمن او را نابود ساخت . به خدا سوگند، براى خود چنان شاديى به خاطر نداريم ، و خداوند دشمن او را نابود و او را بر سرزمين ود مسلط كرد و حكومت حبشه براى نجاشى استوار شد. و ما پيش او در بهترين حال بوديم تا آن گاه كه به مكه و حضور پيامبر صلى الله عليه و آله برگشتيم . ⁽⁴²⁰⁾
از عبدالله بن جعفر بن محمد عليه السلام ⁽⁴²¹⁾ روايت شده است كه گفته است عمروعاص نسبت به عموى ما جعفر بن ابيطالب در سرزمين حبشه در حضور نجاشى و بسيارى از رعيت او انواع كيد و مكر را معمول داشت و خداوند به لطف خويش آنها را از او برطرف فرمود. عمرو، جعفر را به قتل و دزدى و زناكارى متهم كرد. اما هيچيك از اين عيوب به او نمى چسبيد كه مردم حبشه پاكى و پاكيزگى و عبادت و پارسايى و چهره پيامبرى را در او مى ديدند، و چون شمشير اتهام او از صفات پاكيزه جعفر كندى گرفت عمرو، زهرى را فراهم ساخت و در خوراك جعفر آميخت و خداوند گربه يى را فرستاد كه آن ظرف غذا را در همان حال كه جعفر دست دراز كرده بود تا از آن بخورد واژگون كرد و چون گربه اندكى از آن خورد همان دم مرد و مكر عمروعاص براى جعفر روشن شد و پس از آن در خانه عمرو غذا نخورد. آرى پسر شتر كش و قصاب همواره دشمن خاندان ما بوده است .
كار عمروعاص در جنگ صفين  
داستان عمرو در جنگ صفين و اينكه براى محفوظ ماندن از حمله على عليه السلام خود را بر زمين افكند و عورت خود را برهنه و آشكار ساخت چنان معروف است كه هر كس در سيره و به خصوص درباره جنگ صفين كتابى نوشته آن را آورده است .
نصر بن مزاحم در كتاب صفين مى گويد : محمد بن اسحاق ، از عبدالله بن ابى عمرو و از عبدالرحمان بن حاطب نقل مى كرد كه عمرو بن عاص از دشمنان حارث بن نضر خثعمى بود ⁽⁴²²⁾ كه از ياران على عليه السلام بود، و همه شجاعان و سواركاران شام از على عليه السلام مى ترسيدند كه با شجاعت خويش دلهاى آنانرا پر از بيم كرده بود و همه آنان از اقدام به جنگ با او خوددارى مى كردند، عمرو در كمتر مجلسى مى نشست كه در آن از حارث بن نضر خثعمى بدگويى نكند و بر او عيب نكند و بر او عيب نگيرد و حارث اين ابيات را سرود.
(گويا عمرو تا هنگامى كه با على در جنگ روياروى نشود بدگويى درباره حارث را رها نمى كند. على شمشير خود را بر دوش ‍ راست خويش مى نهد و شجاعان و سواركاران را چيزى به حساب نمى آورد....)
اين اشعار شايع شد و چون به اطلاع عمرو رسيد سوگند خورد كه با على جنگ خواهد كرد اگر چه هزار بار بميرد، و چون صفها مقابل يكديگر قرار گرفت عمرو با نيزه خود به على حمله برد، على عليه السلام با شمشير كشيده و نيز آماده حمله كرد و چون نزديك عمرو رسيد اسب خود را بر انگيخت تا او را فرو گيرد، عمرو خود را از اسب درافكند و در حالى كه پاى خود را بلند كره بود دعوت خود را آشكار ساخت . على عليه السلام چهره از او برگرداند و بر او پشت كرد و مردم اين كار را از مكارم اخلاقى و سرورى على مى دانستند و همواره به آن مثل مى زدند.
نصر بن مزاحم مى گويد : محمد بن اسحاق برايم نقل كرد و گفت : يكى از شبهاى جنگ صفين ، عمرو بن عاص و عتبة بن ابى سفيان و وليد بن عقبة و مروان بن حكم و عبدالله بن عامر و ابن طلحة الطلحات خزاعى نزد معاويه جمع شدند. عتبه گفت : كار ما و على بسيار عجيب است هيچ كدام از ما نيست مگر آنكه او به دست على داغدار و مصيبت زده شده است .
اما در مورد، خود من على جد مادرى ام ، عتبة بن ربيعه و برادرم حنظله را در جنگ بدر به دست خويش كشته است و در ريختن خون عمويم شبيه هم شريك بوده است . اما تو اى وليد! پدرت را اعدام كرده است و تو اى پسر عامر! پدرت را كشته است و لباسهاى رزم عمويت را در آورده است ، و تو اى پسر طلحه ! پدرت را در جنگ جمل كشته و برادرانت را يتيم ساخته است و تو اى مروان ، چنانى كه آن شاعر سروده است :
(علباء ⁽⁴²³⁾از جنگ ايشان در حالى كه آب دهان خود را فرو مى برد گريخت . آرى اگر او را به چنگ مى آوردند كشته شده بود.) ⁽⁴²⁴⁾
معاويه گفت : اين سخنان اقرار (به ستم كشيدن ) است غيرتمندان كجايند؟ مروان پرسيد : كدام غيرتمندان را مى خواهى . گفت : غيرتمندانى كه على را با نيزه هاى خود كوبند. مروان گفت : اى معاويه ! به خدا سوگند، ترا چنين مى بينم كه ژاژ مى خايى يا شوخى مى كنى ؛ و چنين مى بينم كه بر ما بر تو سنگينى مى كند.
ابن عقبه هم چنين سرود :
(معاويه حرب به ما مى گويد : آيا ميان شما كسى نيست كه خون هدر شده را با كوشش مطالبه كند و با نيزه بر ابوالحسن على حمله برد...)
تا آنجا كه با تمسخر مى گويد :
(فقط عمروعاص به او حمله كرد كه او را هم بيضه هايش حفظ كرد در حالى كه دلش از بيم على مى تپيد.)
عمروعاص خشمگين شد و گفت : اگر وليد در سخن خود راست مى گويد با على روياروى شود يا جايى كه صداى او را بشنود بايستيد، و ابيات زير را سرود :
(وليد موضوع فرا خواندن على را به جنگ به ياد من آورد، سخن گفتن او هم آكنده از بيم است . هر گاه رويارويى هاى او را قريش به خاطر مى آورد از ترس او قلب استوار و محكم به لرزه مى آيد. بنابراين ، معاوية بن حرب و وليد كجا مى توانند با او روياروى شوند...)
ابوعمر بن عبدالبر در كتاب الاستيعاب ضمن شرح حال بسر بن ارطاة مى نويسد : بسر از دلاوران سركش و در جنگ صفين همراه معاويه بود. معاويه به او فرمان داد با على عليه السلام جنگ كند و به او گفت : شنيده ام آرزوى رويارويى با على دارى ، اگر خداوندت بر او چيره گرداند و او را از پاى درآورى بر خير دنيا و آخرت دست خواهى يافت . و همواره او را بر آن كار تشجيع و تشويق مى كرد، تا آنكه بسر در جنگ على را ديد و آهنگ او كرد و روياروى قرار گرفتند.
على عليه السلام او را بر زمين افكند و بسر همان كارى را كه عمروعاص كرده بود انجام داد و عمرو خود را برهنه و آشكار كرد
ابن عبدالبر مى گويد : كلبى هم در كتاب خود درباره اخبار صفين اين موضوع را آورده است كه بسر بن ارطاة روز جنگ صفين به مبارزه على عليه السلام رفت و على بر او نيزه يى زد و او را بر زمين افكند، بسر عورت خود را برابر او برهنه كرد و على دست از او برداشت همان گونه كه از عمروعاص دست برداشته بود.
گويد : شعرا درباره عمروعاص و سبر بن ارطاة در اين مورد اشعارى است كه در جاى خود مذكور است . از جمله ابن كلبى و مدائنى اشعار حارث بن نضر خثعمى را كه دشمن عمروعاث و بسر بن ارطاة بوده است آورده اند كه چنين سروده است :
(آيا هر روز بايد سوار كار و شجاعى براى تو كارزار كند و كه عورتش ميان گرد و غبار و مردم آشكار باشد! على عليه السلام سرنيزه خود را از مردم باز مى دارد و معاويه در خلوت مى خندد. ديروز از عمرو چنان كارى سر زد و سر خود را پوشاند و عورت بسر هم همانگونه آشكار شد. به عمرو و به بسر بگوييد آيا به جان خود مهلت نمى دهيد؟ پس دوباره با شير ژيان روياروى مشويد...)
واقدى روايت مى كند و مى گويد : معاويه پس از آنكه به حكومت رسيد به عمروعاص گفت : اى اباعبدالله ! تو را نمى بينم مگر اينكه خنده ام مى گيرد. عمرو پرسيد : به چه سبب !؟ گفت : آن روزى را به خاطر مى آورم كه در جنگ صفين ابوتراب بر تو حمله كرد و تو از ترس سرنيزه او خود را بدنام كردى و عورت خود را براى او آشكار ساختى . عمرو گفت من از تو بيشتر خنده ام مى گيرد! زيرا روزى به ياد مى آورم كه على عليه السلام ترا به مبارزه دوعت كرد، نفست بند آمد و زبانت در دهانت از حركت بازماند آب دهانت در گلويت گير كرده بود و دست و پايت مى لرزيد و چيزهايى از تو آشكار مى شود كه خوش نمى دارم براى ، تو بازگو كنم ، معاويه گفت : همه اين سخنان كه گفتى نبود و چگونه ممكن است اين چنين باشد و حال آنكه افراد قبيله عك و اشعرى ها از من پاسدارى مى كردند! عمروعاص گفت : خودت به خوبى مى دانى آنچه من گفتم كمتر از آن است كه بر سرت آمد و به قول خودت در عين حال كه اشعريها و عكى ها از تو پاسدارى مى كردند گرفتار چنان حالى شدى . پس اگر در آوردگاه مقابل او قرار مى گرفتى حال تو چگونه بود؟ معاويه گفت : اى اباعبدالله از شوخى صرف نظر كن و به جد سخن بگوييم در ترس و فرار از على بر هيچكس ننگ و عارى نيست .
سخنى درباره اسلام آوردن عمروعاص  
محمد بن اسحاق در كتاب المغازى درباره چگونگى مسلمان شدن عمروعاص چنين مى گويد :
زيد بن ابى حبيب از راشد - وابسته حبيب بن ابى اوس ثقفى - از حبيب بن ابى اوس نقل مى كند كه مى گفته است : عمروعاص با زبان خودش براى من چنين گفت : چون از جنگ خندق برگشتيم ، گروهى از مردان قريش را كه با من هم راى بودند و سخن مرا مى شنودند جمع كردم و به آنان گفتم : به خدا سوگند من مى بينم كه كار محمد صلى الله عليه و آله به گونه شگفت انگيزى بالا مى گيرد (و فرمان او بر همه فرمانها برترى مى جويد) من فكرى كرده ام ، راى شما در آن باره چيست ؟ گفتند : چه انديشيده اى ؟ گفتم : چنين مصلحت نمى بينم كه به نجاشى ملحق شويم و پيش او بمانيم ، اگر محمد بر قوم خود چيره شود پيش نجاشى مى مانيم كه زير دست و فرمانبردار از او براى ما خوشتر و بهتر از اين است كه زير دست محمد باشيم و اگر قوم ما بر محمد چيره شوند ما كسانى هستيم كه ايشان را ما را مى شناسند و از آنان جز خير به ما نمى رسد : گفتند : اين راى پسنديده يى است . گفتم : بنابراين ، چيزهايى فراهم آوريد كه به نجاشى هديه بدهيم و بهترين چيزى كه از سرزمين ما براى او هديه مى برند پوست و چرم دباغى شده بود. براى او پوست بسيارى فراهم آورديم و سپس از مكه بيرون آمديم و نزد او رفتيم و به خدا سوگند، همان وقت كه ما پيش او بوديم عمرو بن اميه ضمرى ⁽⁴²⁵⁾ كه فرستاده رسول خدا صلى الله عليه و آله نزد نجاشى بود رسيد. پيامبر او را در مورد كارهاى جعفر بن ابيطالب و يارانش گسيل فرموده بود.
عمرو مى گويد : عمرو بن اميه پيش نجاشى رفت و چون بيرون آمد به ياران خود گفتم : اين عمرو بن اميه است اگر من نزد نجاشى بروم و از او بخواهم تا عمرو را در اختيار من بگذارد و من گردنش را بزنم قريش متوجه خواهند شد كه من از سوى ايشان چه كار مهمى را انجام داده و فرستاده محمد صلى الله عليه و آله را كشته ام . پيش نجاشى رفتيم و براى او سجده كرد. گفت : خوش آمدى دوست من ، آيا از سرزمين خودت چيزى براى من آورده اى ؟ گفتم : پادشاها! آرى براى تو پوست فراوانى هديه آورده ام در همين حال هداياى خود را پيشكش كردم كه پسنديد و اظهار خشنودى كرد. سپس به او گفتم : پادشاها! هم اكنون مردى را ديدم كه از حضور تو بيرون رفت و او فرستاده مردى است كه دشمن ماست او را در اختيار من بگذار تا بكشمش زيرا گروهى از اشراف و برگزيدگان ما را كشته است
پادشاه چنان خشمگين شد كه دست فراز آورد و چنان بر بينى خود كوفت كه پنداشتم آنرا شكست ⁽⁴²⁶⁾ و من از بيم اگر زمين دهان مى گشاد وارد آن مى شدم . سپس گفتم : اى پادشاه ! به خدا سوگند اگر احتمال مى دادم كه اين موضوع را خوش نمى دارى هرگز از تو چنين تقاضايى نمى كردم . گفت : آيا از من مى خواهى فرستاده مردى را كه ناموس اكبر (جبرئيل ) همان گونه بر موسى وارد شده است بر او نيز آمد به تو بسپارم تا او را بكشى ؟ گفتم : پادشاها! آيا او اين چنين است ؟ گفت : آرى به خدا سوگند. اينك واى بر تو، از من بشنو و از او پيروى كند تا پيروز مى شود همان گونه كه موسى بر فرعون و سپاهيان پيروز شد. گفتم : تو از من براى او به اسلام بيعت بگير.
نجاشى دست دراز كرد و من با او به مسلمانى بيعت كردم و براى اينكه به حضور پيامبر برسم بيرون آمد. چون به مدينه رسيدم هنگامى به حضور رسول خدا رفتم كه خالد بن وليد، همسفرم در آن راه مسلمان شده بود. گفتم : اى رسول خدا با تو بيعت مى كنم به شرط آنكه گناهان گذشته مرا بيامرزى و سخنى از گناهان آينده خود نگفتم . فرمود : اى عمرو بيعت كن كه اسلام آنچه را پيش از آن بوده مى پوشاند و محو مى كند و هجرت هم آنچه را پيش از آن بوده است محو مى كند . من با پيامبر بيعت كردم و مسلمان شدم
فرستادن پيامبر صلى الله عليه و آله ، عمروعاص را به سويه (ذاتالسلاسل )
گفته شده است : عمروعاص در فاصله ميان حديبيه و جنگ خيبر مسلمان شده و حال آنك همان سخن اول صحيحتر است .
ابن عبدالبر مى گويد : پيامبر صلى الله عليه و آله عمروعاص را همراه سيصد تن به منطقه ذات السلاسل كه از سرزمينهاى قضاعه است گسيل فرمود : مادر عاص بن وائل از افراد قبيله بلى بود و پيامبر صلى الله عليه و آله به همين سبب عمروعاص را به مناطق سكونت قبلى بلى و عذره گسيل داشت تا از آنان دلجويى كند و آنان را به اسلام فراخواند. عمرو حركت كرده و چون كنار يكى از آبهاى قبيله جذام كه نامش سلاسل بود - و به همين سبب اين سريه را هم سريه ذات السلاسل مى گويند - رسيد و ترسيد و براى پيامبر صلى الله عليه و آله نامه يى نوشت و از ايشان يارى خواست . پيامبر صلى الله عليه و آله گروهى را كه در آن دويست سوار و مردم شريف و با سابقه از مهاجران و انصار بودند و از جمله ابوبكر و عمر هم شركت داشتند به يارى او فرستاد و عبيدة بن جراح را امير ايشان قرار داد. اين گروه چون پيش عمرو رسيدند، عمرو گفت : من فرمانده كسانى هستم كه همراه من اند و تو فرمانده كسانى هستى كه همراه تو هستند. عمرو نپذيرفت . ابوعبيده گفت : پيامبر صلى الله عليه و آله به من سفارش فرمود و گفت : چون پيش عمرو رسيدى از يكديگر اطاعت كنيد و اختلاف و ستيز مكنيد. اينك اگر تو با من مخالفت كنى من از تو اطاعت مى كنم . عمرو گفت : من با تو مخالفت خواهم كرد. ابوعبيده فرماندهى را به او سپرد و همراه لشكر پشت سر عمرو نماز گزارد و عمروعاص بر همه آنان كه پانصد تن بودند امير بود.
فرماندهى و حكومتهاى عمروعاص به روزگار پيامبر و خلفاء  
ابن عبدالبر مى گويد : سپس رسول خدا صلى الله عليه و آله بر او بر عمان ولايت داد و او تا هنگام رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله بر عمان حكومت داشت و از كارگزاران عمر و عثمان و معاويه هم بوده است . عمر بن خطاب پس از مرگ يزيد بن ابى سفيان او را بر فلسطين و اردن گماشت و معاويه را بر دمشق و بعلبك و بلقاء و سعيد بن عامر بن خذيم را بر حمص ولايت داد. و سپس تمام حكومت شام را به معاويه سپرد و به عمرو بن عاص نامه نوشت كه به مصر حركت كند. او به مصر رفت و آن را گشود و تا هنگامى كه عمر مرد عمروعاص حاكم مصر بود. عثمان حدود چهار سال عمرو را بر حكومت مصر باقى گذاشت و سپس او را عزل كرد و عبدالله بن سعد عامرى را بر آن گماشت .
ابن عبدالبر مى گويد : عمروعاص براى مردم اسكندريه مدعى شد كه پيمانى را كه با آنان بسته بود شكسته اند و قصد آن شهر كرد و با مردم جنگ كرد و آن را گشود. جنگجويان ايشان را كشت و زن و فرزندشان را به اسيرى گرفت . عثمان كه پيمان شكنى مردم اسكندريه را صحيح نمى دانست بر عمروعاص خشم گرفت و فرمان داد اسيرانى را كه از دهكده ها به اسيرى گرفته اند برگردانند و عمرو را از حكومت مصر عزل كرد و عبدالله بن سعد بن ابى سرح عامرى را بر مصر گماشت و اين كار آغاز كدورت ميان عثمان و عمروعاص بود، و چون ميان آنان شر و بدى پاگرفت ، عمرو؛ در فلسطين با خاندان خود گوشه نشينى اختيار كرد. او گاهى به مدينه مى آمد و چون حكومت معاويه بر شام استقرار يافت ، پس از اعلان راى داوران در حكميت ، عمرو را به مصر فرستاد. او مصر را گشود و همواره همانجا بود تا آنكه در سال چهل و سوم هجرت در حالى كه امير مصر بود درگذشت . مرگ او را در سالهاى چهل و دو، چهل و هشت و پنجاه يك هجرى نيز نقل كرده اند
ابن عبدالبر مى گويد : صحيح آن است كه او به سال چهل و سوم روز عيد فطر درگذشته است و نود ساله بوده است . او را در (مقطم ) كه كنار (سفح ) است به خاك سپردند. پسرش عبدالله نخست بر جنازه او نماز گزارد و سپس برگشت و همراه مردم نماز عيد فطر گزارد. معاويه نخست عبدالله بن عمرو را به جاى پدرش به ولايت مصر گماشت و سپس او را عزل كرد و برادر خود عتبة بن ابى سفيان را به جاى او منصوب كرد.
ابن عبدالبر مى گويد : عمروعاص از سواركاران و دليران قريش در دوره جاهلى و مشهور بود. او شاعرى بود كه شعر نيكو مى سرود و يكى از افراد زيرك و معروف به تيز هوشى و زرنگى بود. عمر بن خطاب هر گاه مردى را از لحاظ عقل و راى ضعيف مى ديد مى گفت : گواهى مى دهم كه خداى تو و خالق عمروعاص يكى است .مقصودش اين بود كه خداوند خالق اضداد است . ⁽⁴²⁷⁾
نمونه هايى از گفتار عمروعاص  
من (ابن ابى الحديد) از كتابهاى مختلف كلمات حكمت آميزى را كه منسوب به عمروعاص است و پسنديده ام اينجا نقل مى كنم و من فضل هيچ فاضلى را انكار نمى كنم و هر چند دين او در نظرم ناپسند باشد.
از جمله اين سخنان او اين است : سه چيز است كه از آن به ستوه نمى آيم ، همنشين من تا هنگامى كه سخن و مقصودم را بفهمد، جامه ام تا هنگامى كه مرا بپوشاند، مركوبم تا هنگامى كه بار مرا حمل كند. ⁽⁴²⁸⁾
او در صفين به عبدالله بن عباس گفت : اين كار كه ما و شما در آن گرفتار آمديم نخستين گرفتارى نيست كه پيش آمده است و مى بينى كه كار ما و شما به كجا كشيده است و اين جنگ براى ما زندگى و شكيبايى ⁽⁴²⁹⁾ باقى نگذاشته است ما نمى گوييم اى كاش جنگ برگردد، بلكه مى گوييم كاش اصلا وجود نمى داشت . اينك در آنچه باقى مانده است غير از آنچه گذشته است رفتار كن كه تو پس از على سالار و همه كاره اين موضوعى ، و بايد فرماندهى مطاع يا فرمانبرى مطيع و جنگجويى امين بود و تو همانى .
و چون معاويه پيرآهن عثمان را بر منبر شام نصب كرد و مردم شام اطراف آن مى گريستند معاويه گفت : قصد دارم آن را براى هميشه بر منبر باقى بگذارم . عمرو به او گفت : اين پيرآهن يوسف نيست و اگر مردم بر آن مدتى طولانى بنگرند اندك اندك از آن جستجو مى كنند و بر امورى آگاه مى شوند كه تو خوش نمى دارى بر آن آگاه شوند، ولى گاه گاهى با نشان دادن آن پيرآهن سوز و گدازشان را دامن بزن .
و گفته است : هر گاه راز خود را به كسى بگويم و آنرا آشكار سازد ملامتش نمى كنم زيرا خودم به ملامت از او سزاوارترم كه سينه خودم در نگهدارى آن از سينه او تنگتر و كم حوصله تر بوده است .
و گفته است : عاقل آن كسى نيست كه خير از شر بشناسد، بلكه عاقل آن كسى است كه از دو شر آنرا كه بهتر است تشخيص دهد.
روزى عمر بن خطاب به همنشينان خود كه عمروعاص هم ميان ايشان بود گفت : بهترين چيزها چيست ؟ هر يك از ايشان هر در نظرش بود گفت . عمر گفت : اى عمرو تو چه مى گويى ؟ گفت : (در سختى ها پايدارى و استوارى كن كه سپرى خواهد شد.) ⁽⁴³⁰⁾
عمروعاص به عايشه گفت : دوست مى داشتم كه تو در جنگ جمل كشته شوى . عايشه گفت : اى بى پدر به چه سبب ؟ گفت : به مرگ خود مرده بودى و به بهشت مى رفتى و ما كشته شدن ترا بزرگترين سرزنش براى على بن ابى طالب عليه السلام قرار مى داديم .
به پسرانش گفتم : پسرانم ! دانش كسب كنيد كه اگر بى نياز باشيد مايه زيور شماست و اگر فقير شويد مال خواهد بود.
و از سخنان اوست : امير دادگر بهتر از ياران پيوسته است و شير دژم بهتر از پادشاه ستمگر است و پادشاه ستمگر بهتر از فتنه يى است كه ادامه يابد. لغزش مرد چون استخوانى شكسته است كه درست مى شود ولى لغزش زبان هيچ چيز باقى نمى گذارد و رها نمى كند. و آن كس را كه عقل نيست آسوده است .
⁽⁴³¹⁾ عمر براى عمروعاص نامه نوشت و از او درباره دريانوردى و كشتى پرسيد. او نوشت : پديده بزرگى است كه خلقى ناتوان بر آن سوار مى شوند، همچون كرمهايى بر چوب ميان غرق شدن و نجات يافتن . ⁽⁴³²⁾
عمروعاص به عثمان در حالى كه بر منبر خطبه مى خواند گفت : اى عثمان ! تو بر اين امت نهايت سختى و كار را بار كردى ، پس ‍ انحراف تو ايشان را از راه راست منحرف كرد اينك يا معتدل شو يا از كار بر كنار رو.
و از سخنان عمروعاص است كه از كريم و بزرگوار چون گرسنه شود و از فرومايه چون سير شود برحذر باش و بترس كه بزرگوار چون گرسنه بماند حمله مى كند و فرومايه چون شير شود حمله كند.
و از سخنان اوست كه ناتوانى با سستى گرد آمد، حاصل آن دو پشيمانى بود و ترس با تنبلى در آميخت ، حاصل آن دو محروميت و نوميدى بود.
عبدالله بن عباس روايت مى كند و مى گويد : هنگامى كه عمروعاص محتضر شده بود پيش او رفتم و گفتم : اى اباعبدالله ، همواره مى گفتى دوست دارم عاقلى را در حال مرگ بينم و از او بپرسم خويشتن را چگونه مى يابى ! گفت : خود را چنان مى بينم كه گويى آسمان بر زمين چسبيده و من ميان آن دو قرار گرفته ام و خود را چنان احساس مى كنم كه گويى از سوراخ سوزنى تنفس مى كنم . عمروعاص سپس گفت : پروردگارا، هر چه مى خواهى چندان از من بگير، كه راضى شوى . سپس دستهاى خود را برافراشت و عرضه داشت : پروردگارا فرمان دادى ، سرپيچى كرديم و از كارهايى منع فرمودى و مرتكب آن شديم . خدايا نه بى گناهم كه پوزش ‍ بخواهم و نه تاب و ياراى انتقام دارم ولى به هر حال پروردگارى جز خداوند نيست و همين سخنان را تكرار مى كرد تا جان داد.
ابوعمر بن عبدالبر در كتاب الاستيعاب اين خبر را چنين آورده است كه چون مرگ عمروعاص فرا رسيد گفت : خداوندا فرمانم دادى فرمان نبردم ، از امورى مرا نهى فرمودى ، خوددارى نكرد. آن گاه دست خويش را بر گردن خود و جايى كه غل را قرار مى دهند نهاد و عرضه داشت : نه بى گناهم كه پوزش بخواهم و نه ياراى انتقام دار. اينك سركش نيستم بلكه آمرزشخواهم ، خدايى جز تو نيست ، و همين كلمات را تكرار مى كرد تا درگذشت .
ابن عبدالبر مى گويد : خلف بن قاسم ، از حسن بن رشيق ، از طحاوى ، از مزنى ، از شافعى نقل مى كرد كه مى گفته است : ابن عباس در بيمارى مرگ عمروعاص به عيادت او رفت و بر او سلام كرد و گفت : اى اباعبدالله ، چگونه اى ؟ گفت : چنانم كه مى بينم اندكى از امور دنيايى خود را اصلاح كردم و بسيارى از دين خود را تباه ساختم . اگر آنچه را اصلاح كردم تباه كرده بودم و آنچه را تباه كردم اصلاح كرده بودم بدون ترديد رستگار مى شد. اينك اگر طلب و جستجو برايم سود بخش بود چنان مى كردم و اگر امكان گريز و در آن نجات من فراهم مى بود مى گريختم ، ولى اكنون چون كسى هستم كه ميان آسمان و زمين گرفتار تنگى نفس باشد نه با دستهاى خود مى توانم خود را بالا بكشم و نه مى توانم پاى بر زمين نهم . اينك اى برادرزاده ، مرا پندى ده تا از آن بهره مند گردم
ابن عباس گفت : اى اباعبدالله ، هيهات ! كه برادرزاده ات برادرت شد (برادرزاده ات نيز چون تو گرفتار است ) اگر چه نمى خواهى پوسيده و فرسوده شوى خواهى شد وانگهى كسى را كه مقيم است چگونه مى توان به كوچ داد. عمروعاص گفت : اينك كه به هشتاد و چند سالگى رسيده ام مرا از رحمت خداى من نااميد مى سازى ؟ پروردگارا! ابن عباس مرا از رحمت تو نااميد مى سازد، از من چندان بگير تا راضى شوى . ابن عباس گفت : اى اباعبدالله ، هيهات ! كه تو همه چيز را نو و تازه گرفتى و اينك كهنه و فرسوده مى بخشى ؟ عمرو گفت : اى ابن عباس ، ميان من و تو چيست كه هر سخنى مى گويم نقيض آنرا مى گويى ؟
همچنين ابن عبدالبر در كتاب الاستيعاب از قول رجالى كه ايشان را نام برده و بر شمرده است مى گويد : چون مرگ عمروعاص فرا رسيد پسرش عبدالله كه او را در حال گريستن ديد گفت : چرا مى گويى ؟ آيا از ترس مرگ مى گويى ؟ گفت : نه به خدا سوگند كه از بيم پس از آن مى گريم . عبدالله به او گفت : تو در كار خير بودى و شروع به يادآورى مصاحبت او با رسول خدا صلى الله عليه و آله و فتوح شام كرد. عمرو گفت : بهتر از اين را نگفتى و آن گواهى دادن به كلمه لا اله الا الله است . عمروعاص سپس گفت : من در سه حال بودم و خويشتن را در هر سه مرحله نيك مى شناسم ، در آغاز كافر و از همه مردم نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله سختگيرتر بودم و اگر در آن حال مى مردم دوزخ براى من واجب بود؛ پس از آن همينكه با پيامبر بيعت كردم از همه مردم دوزخ براى من واجب بود؛ پس از آن همينكه با پيامبر بيعت كردم از همه مردم بيشتر از او آرزو داشتم ، آن چنان كه هيچ گاه چشم بر چهره او ندوختم و اگر در آن حال مى مردم مردم مى گفتند : خوشا به حال عمرو كه ايمان آورد و بر كار خير بود و در بهترين احوال مرد و او را به بهشت خواهند برد. پس از آن براى حكومت و قدرت و امور ديگر سرگرم شدم و نمى دانم آيا به سود من بوده است يا به زبانم . بهر حال چون درگذشتم هيچ زنى بر من نگريد و هيچ نوحه سرايى از پى من حركت نكند و كنار گور من مشعل و چراغى نياوريد؛ كفن مرا استوار بر من ببنديد كه با من مخاصمه خواهد شد و بر من با شدت خاك بريزيد كه پهلوى راست من سزاورارتر از پهلوى چپ من نيست و بر گور من هيچ چوب و سنگى قرار مدهيد و چون مرا زير خاك پنهان كرديد و به اندازه كشتن يك شتر و قطعه قطعه كردن گوشت آن كنار گورم بنشيند تا با شما بگيرم
اگر بگويى : ياران معتزلى تو در مورد عمروعاص چه مى گويند؟ مى گويم آنان نسبت به هر كس كه در جنگ صفين حضور داشته و با على جنگ كرده است همان گونه حكم مى كنند كه بر ستمگرى كه بر امام عادل خروج كرده باشد. و مذهب و اعتقاد آنها (معتزلى ها) در مورد كسى كه مرتكب گناه كبيره شود و توبه نكند معلوم است . و اگر بگويى در اين اخبار كه نقل كردى چيزى كه دليل بر توبه او باشد وجود ندارد؟ نظير اين سخن او كه (پروردگارا سركش نيستم بلكه آمرزشخواهم ) و (خدايا هر چه مى خواهى از من بگير تا راضى شوى ) و اين گفتار او كه (پروردگارا فرمان دادى سرپيچى كردم و نهى فرمودى و مرتكب آن شدم ) و آيا اين سخنان اعتراف به گناه و پشيمانى به معنى توبه نيست ؟ مى گويم : اين گفتار خداوند متعال كه مى فرمايد (براى آنانى كه گناهان را تا هنگامى كه مرگ يكى از ايشان فرا مى رسد انجام مى دهد و آنگاه مى گويد هم اكنون توبه مى كنم ، توبه يى نخواهد بود) ⁽⁴³³⁾ مانع آن است كه اين گونه سخنان توبه باشد، وانگهى شرطها و اركان توبه معلوم است و اين اعتراف و اظهار تاسف ارزش ندارد و توبه شمرده نمى شود.
شيخ ما ابوعبدالله مى گويد : نخستين كسانى كه اعتقاد به ارجاء محض ⁽⁴³⁴⁾ پيدا كردند معاويه و عمروعاص بودند كه به باطل مى پنداشتند معصيبت در صورتى كه مرتكب آن ايمان داشته باشد زيانى نمى رساند و به همين سبب معاويه در پاسخ كسى كه به او گفت : با كسى جنگ كردى و عملى را مرتكب شدى كه خود مى دانى . گفت : من به اين گفتار خداوند وثوق كردم كه فرموده است : (همانان خداوند همه گناهان را مى آمرزد) ⁽⁴³⁵⁾، سخن عمروعاص هم به پسر خود كه گفته است : (مهمتر از آن را كه شهادت دادن به لا اله الا الله رها كرده اى ) به همين معنى اشاره دارد.
اما اين سخن عمروعاص ؟ درباره على عليه السلام به مردم شام گفته است (در او نوعى شوخى است ) و خواسته با اين سخن نزد شاميان بر على عيب بگيرد، اصل اين سخن را عمر بن خطاب گفته است و او از عمر گرفته است و دشمنان على عليه السلام آن را دستاويز طعنه زدن و عيب شمردن كرده اند.
ابواالعباس احمد بن يحيى ثعلب در كتاب الامالى چنين آورده است : عبدالله بن عباس نزد عمر بود عمر چنان آه سرد و نفس بلندى كشيد كه ابن عباس مى گفته است پنداشتم دنده هاى عمر از هم جدا شد. گويد : به او گفتم : اى اميرالمؤ منين ، موجب اين آه و نفس ‍ عميق اندوهى شديد بود. گفت : اى ابن عباس ! به خدا سوگند كه چنين است . من انديشيدم و نمى دانم پس از خودم خلافت را در چه كسى قرار دهم . عمر سپس به من گفت : گويا تو دوست خود (على عليه السلام ) را شايسته خلافت مى دانى ؟ گفتم : با توجه به جهاد و سابقه و قرابت و علم او چه چيز مانع اوست ؟ گفت : راست گفتى ولى او مردى است شوخ . گفتم : چرا از طلحه غافلى ؟ گفت : او مردى است كه به انگشت قطع شده خود مى نازد. گفتم : عبدالرحمان بن عوف چگونه است ؟ گفت مردى ناتوان است كه اگر حكومت به او برسد انگشتر و مهر خود را در دست زنش قرار مى دهد. گفتم : زبير چگونه است : گفت مردى بدخو و ممسك كه كنار بقيع براى يك من گندم درگير مى شود و چانه مى زند. گفتم : سعد بن ابى وقاص چگونه است ؟ گفت : فقط مردى سوار كار و جنگجو است . گفتم : پس عثمان چگونه است ؟ عمر چند بار گفت : اوه ، اوه ، و سپس گفت : به خدا قسم اگر او عهده دار خلافت شود فرزندان ابى معيط را بر گردن مردم سوار مى كند سپس اعراب بر او مى شورند و او را مى كشند. سپس گفت اى ابن عباس ؟ براى اين كار شايسته نيست مگر مردى استوار كه كمتر فريب بخورد و او را در كار خدا سرزنش سرزنش كننده باز ندارد، بدون خشونت ، استوار و بدون سستى ، ملايم و بدون اسراف ، بخشنده و بدون افراط، ممسك باشد. ابن عباس مى گويد اينها صفات خود عمر بود. سپس روى به من كرد و گفت : سزاوارترين كسى كه مردم را بر كتاب خدا و سنت پيامبرشان وادار خواهد كرد دوست تو - على عليه السلام - است و به خدا سوگند اگر او عهده دار خلافت شود ايشان را به راه روشن و راست وادار خواهد كرد
و بدان هر كس كه داراى اخلاق مخصوصى است فضيلت را جز در همان خوى نمى بيند مگر نمى بينى مردى كه بخيل است فضيلت را در امساك مى بيند؟ شخص بخيل مردم بخشنده و باگذشت را مورد سرزنش قرار مى دهد و آنان را به تبذير و گولى متهم مى كند. همچنين مرد بخشنده بر بخيلان خرده مى گيرد و آنان را به تنگ نظرى و بدگمانى و مال پرستى متهم مى كند. شخص ترسو چنين معتقد است كه فضيلت در ترس است و شجاعت را ناپسند و آنرا نابخردى و خود فريبى مى داند، همان گونه كه متنبى سروده است :
(ترسوها مى پندارند ترس دورانديشى است و حال آنكه خدعه سرشت فرومايه است )
از سوى ديگر هم بر ترسو خرده مى گيرد و او را به ناتوانى نسبت مى دهد و عقيده دارد كه ترس ، مايه ذلت و زبونى است ، و در همه خويهاى و سرشتهاى تقسيم شده ميان آدميان اين موضوع حاكم است و چون عمر شخص تندخو و خشن و سختگير و هميشه ترشروى بود چنين پنداشته است كه همين اخلاق فضيلت است و خلاف آن نقص به شمار مى رود و حال آنكه اگر مردى خوشرو و آرام و نرم و داراى اخلاق ملايم بود معتقد مى بود كه همان اخلاق ، فضيلت و خلاف آن منقصت است و اگر فرض كنيم كه اخلاق او در على عليه السلام و اخلاق على در او مى بود عمر در مورد على عليه السلام مى گفت : (اگر اين تند خوديى در او نمى بود.)
به نظر من عمر را در آنچه گفته است نبايد سرزنش كرد و نمى توان به او نسبت داد كه مى خواسته است بر على كينه توزى و خرده گيرى كند، بلكه او از اخلاق خودش خبر داده و چنين گمان كرده است كه خلافت شايسته نيست مگر براى مرد پر هيبتى كه به سختى از او بترسند. به اقتضاى همين خوى او در خلافت ابوبكر در همه امور و تصميمها و سياست و احوال ديگرش دخالت مى كرد زيرا در اخلاق ابوبكر نرمى و ملايمت نهفته بود. باز به اقتضاى همين خوى و خلق در موارد مختلف و متعدد به پيامبر صلى الله عليه و آله پيشنهادهايى مى كرد. از جمله به كشتن گروهى كه كشتن ايشان را صلاح مى دانست اشاره مى كرد و چون پيامبر صلى الله عليه و آله باقى نگهداشتن و اصلاح آنان را در نظر داشت هيچ گونه رايزنى عمر را كه از همين خوى او سرچشمه مى گرفت نمى پذيرفت .
در جنگ بدر او پيشنهاد كشتن اسيران را داد و ابوبكر پيشنهاد فديه گرفتن را. و راى درست از عمر بود و قرآن بر موافقت او نازل شد. ما در مورد ديگرى كه روز حديبه بود و عمر صلح را دوست نمى داشت و به جنگ عقيده داشت و حال آنكه قرآن مخالف و ضد نظر او نازل شد، و اين معلوم است كه همواره كشيدن و برهنه كردن شمشير به مصلحت نيست همان گونه كه همواره در غلاف نهادن شمشير صلاح نيست و سياست بر يك راه و روش نمى باشد و نمى تواند همواره فقط يك نظام باشد.
خلاصه مطلب اين است كه عمر هرگز قصد خرده گيرى بر على نداشته و على عليه السلام در نظرش داراى عيب و كاستى نبوده است . مگر نمى بينى كه در آخر همين خبر مى گويد : (شايسته ترين آنان كه اگر عهده دار خلافت شود آنان را بر كتاب خدا و سنت پيامبر وا مى دارد دوست تو است )؟ و باز اين موضوع را تاكيد كرده و مى گويد : (اگر او عهده دار حكومت بر ايشان شود آنان را به راه رخشان و صراط مستقيم رهبرى مى كند) و اگر در گفتار خود خصومت و ستيزى مى داشت هرگز در پى سخن خود چنين نمى گفت .
و تو هرگاه در احوال على عليه السلام به روزگار رسول خدا صلى الله عليه و آله دقت كنى او را به راستى از اين خواهى ديد كه شوخى و مزاحى به او نسبت داده شود. زيرا در اين مورد هيچ مطلبى نه در كتابهاى شيعه نقل شده است و نه در كتابهاى اهل سنت و همچنين اگر به احوال او در دوره حكومت ابوبكر و عمر بنگرى ، در كتابهاى سيره ، حتى يك حديث نمى يابى كه بتوان در آن دليلى بر شوخى و مزاح او پيدا كرد و چگونه ممكن است نسبت به عمر اين گمان برده شود كه چيزى را كه هيچ دوست و دشمنى درباره على نقل نكرده است به او نسبت دهد؟ و مقصود عمر خوش خلقى على عليه السلام بوده است نه هيچ چيز ديگر و عمر مى پنداشته است كه اين خوش خلقى موجب آن است كه اگر على عهده دار كار امت شود كار به ضعف و سستى منجر مى شود و عمر بنا به خوى و سرشت خود مى پنداشت كه قوام حكومت بر سختى و تندخويى است . حال على عليه السلام به روزگار حكومت عثمان و روزگار حكومت خودش هم معلوم است كه از او هيچ گاه حالت شوخى و مزاحى كه بتوان كسى را با داشتن آن حال به شوخى و مزاح نسبت داد ديده نشده است . هر كس در كتابهاى سيره دقت كند. راستى گفتار ما را مى شناسد و متوجه مى شود كه عمروعاص ‍ اين سخن عمر را كه از آن قصد عيب و خرده نداشته گرفته است و آنرا عيب و منقصت شمرده و بر آن افزوده است كه : او بسيار شوخى مى كرده و اهل مزاح بوده و با زنان شوخى مى كرده است .
و حال آنكه به خدايى سوگند كه على عليه السلام از همه مردم از اين كار دورتر بوده است و على كجا فرصت آن را داشته كه بر اين حال باشد؟ وقت او همه اش در عبادت و نماز گزاردن و فتوى دادن و مباحث علمى و آمد و شد مردم به حضورش ، براى فهميدن احكام و تفسير قرآن ، سپرى مى شده است ، تمام يا بيشتر روزهاى او در حال روزه دارى و تمام يا بيشتر شبهاى او به نمازگزاردن مى گذشته است . اين در هنگام صلح بوده است و به هنگام جنگ وقت او با شمشير كشيده و سنان آبديده و سوار شدن بر اسب و لشكر كشى و فرماندهى به تن خويش سپرى مى شده است و همانجا چه نيكو و درست فرموده است كه (همانا ياد مرگ مرا از هر گونه لهو و لعب بازمى دارد). البته در مورد مرد خردمند شريفى كه دشمنانش نمى توانند عيبى بر او بگيرند و منقصتى براى او بشمارند ناچارند كوشش كنند كه نقطه ضعفى هر چند كوچك پيدا كنند و آن را بهانه سرزنش او قرار دهند و براى پيروان خود به آن متوسل شوند و همان را وسيله جدا ساختن و انحراف ايشان از او قرار دهند.
مشركان و منافقان به روزگار زندگى پيامبر صلى الله عليه و آله و پس از رحلت آن حضرت تا روزگار ما همينگونه رفتار مى كرده و مى كنند و چيزهايى به دروغ جعل مى كنند و امورى را از مطاعن و عيوب كه خداوند او را از آنها مبرى دانسته است به او نسبت مى دهند و خداوند سبحان در قبال اين ياوه سرايى ها همواره بر رفعت مقام و علو مرتبه ديگر على عليه السلام او را به اين عيوب متهم كنند. هر كس تامل كند مى فهمد كه آنان در عين حال ناخواسته و دانسته و ندانسته ، بدين گون در مدح و ثناى او كوشش كرده اند كه اگر عيب ديگرى از او مى يافتند آن را نقل مى كردند، و اگر اميرالمؤ منين تمام همت و كوشش خود را مبذول مى داشت كه دشمنان و سرزنش كنندگان خويش را از راهى كه نمى دانند مجاب فرمايد طريقى بهتر از اين نمى يافت و خداوند آن را به اين كار واداشته است . آنان پنداشته اند از مقام على مى كاهند و حال آنكه شان او را و قدر و منزلتش را بيشتر و برتر ساخته اند.
⁽⁴³⁶⁾ در اينجا جلد ششم از شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد پايان مى پذيرد.
(91) 
از سخنان آن حضرت در پاسخ به تقاضاى مردم براى بيعت ، پس ازقتل عثمان
(در اين خطبه كه پس از كشته شدن عثمان و تقاضاى مردم براى بيعت با على عليه السلام ايراد شده است و با عبارت (دعونى والتمسوا غيرى ) (مرا واگذاريد و كسى ديگر غير از مرا جستجو كنيد) شروع مى شود ⁽⁴³⁷⁾ پس از پاره اى توضيحات لغوى بحث كوتاهى از لحاظ كلامى آورده است :)
مى گويد : معتزله همين گفتار على عليه السلام را بر ظاهر آن حمل كرده و مى گويند : دليل بر آن است كه از سوى پيامبر صلى الله عليه و آله نصى بر امامت على عليه السلام موجود نيست ، هر چند كه على عليه السلام از همگان براى خلافت سزاوارتر و شايسته تر بوده است ، و اگر چنين نصى مى بود جايز نبود بگويد : (مرا وانهيد و ديگرى را جز من بجوييد.) و يا با بگويد : (شايد من نسبت به كسى كه شما به امارت گماريد شنواتر و فرمانبردارتر باشم .) و يا بگويد : (و اگر من براى شما وزير باشم بهتر از آن است كه امير شما باشم .) حال آنكه اماميه آن را بر وجهى ديگر حمل كرده مى گويند : آنان كه مى خواستند با على عليه السلام بيعت كنند همانها بودند كه قبلا با خلفاى ديگر بيعت كردند ولى عثمان همه يا بيشتر آنان را از عطا و مقررى خود محروم ساخته بود و حق ايشان را نپرداخته بود و بنى اميه به روزگار عثمان اموال را به خود اختصاص داده و ريشه كن كرده بودند و چون عثمان كشته شد آنان به على عليه السلام گفتند : ما با تو بيعت مى كنيم به شرط آنكه ميان ما با روش ابوبكر و عمر رفتار كنى كه آن دو چيزى از اموال را براى خود و اهل خويش بر نمى داشتند. خواستند با على عليه السلام بيعت كنند به شرط آنكه بيت المال را ميان ايشان به گونه ابوبكر و عمر تقسيم كند. در اين هنگام بود كه على عليه السلام تقاضا كرد او را معاف دارند و كس ديگرى را جستجو كنند كه ميان آنان به روش ابوبكر و عمر رفتار كند و براى آنان سخنى فرمود كه در آن رمزى نهفته بود و آن اين گفتار اوست كه مى فرمايد : (ما با كارى روياروى خواهيم بود كه داراى رنگها و وجوهى است كه دلها براى آن پايدار و عقلها در آن ثابت نمى ماند. آفاق تيره و تار و راه روشن ناشناخته است .)
شيعيان مى گويند : اين سخنى است كه آن را باطن و ژرفاى شگرفى است و در واقع خبردادن از امور پوشيده يى است كه او را از آن آگاه بوده و آنان بدان نادان بوده اند و آن عبارت بود از بيم دادن نسبت به جنگ داخلى مسلمانان و اختلاف كلمه و ظهور فتنه .
معنى گفتار او كه مى فرمايد : (آن را رنگها و وجوهى است ) اين است كه موضع شبهه و تاويل خواهد بود. برخى مى گويند : على درست و برحق رفتار كرد. و برخى مى گويند خطا كرد. اين موضوع درباره جنگهاى على عليه السلام يعنى جمل و صفين و نهروان و تخطئه آنان همين گونه شد و مذاهب مختلف و براستى پراكنده در مورد او و آنان پيش آمد.
معنى گفتار على عليه السلام كه مى فرمايد : (آفاق تيره و تار و راه روشن ناشناخته است ) اين است كه شبه بر دلها و عقلها چيره شده است و بيشتر مردم نمى دانند راه حق كجا و كدام است ، در اين صورت اگر من براى شما وزيرى باشم كه از سوى رسول خدا و به شريعت و احكام او ميان شما فتوى دهم براى شما بهتر از آن است كه اميرى باشم كه آنچه شما تدبير مى كنيد انجام دهم و هر چه مى خواهيد بر او حكم كنيد. و من مى دانم كه مرا قدرتى در ميان شما به روش پيامبر صلى الله عليه و آله رفتار كنم و همچون او كه در ميان يارانش با تدبير مستقل عمل مى كرد عمل كنم نيست و اين به سبب تباهى احوال شما و ممكن نبودن اصلاح شماست .
برخى از شيعيان ، كلام على عليه السلام را به معنى ديگرى حمل كرده و گفته اند : اين سخن گفتار كسى است كه گله مند و از ياران خود شاكى است و به آنان مى گويند : مرا واگذاريد و كس ديگرى غير از مرا بجوييد و اين از راه دلتنگى و افسردگى و ناراحتى از كردار ايشان است زيرا آنان پيش از اين عدول كرده بودند و كس ديگرى را بر او برگزيده بودند و چون به جستجوى او بر آمدند به آنان پاسخ شخص گله مند و سرزنش كننده دارد.
گروهى ديگر از شيعيان اين سخن را به گونه اى ديگر توجيه كرده اند و مى گويند : على عليه السلام اين سخن را به طريق نيشخند و تمسخر فرموده است . يعنى بر طبق اعتقاد شما اگر من وزير شما باشم بهتر از آن است كه امير شما باشم و نظير گفتار خداوند است كه مى فرمايد : (بچش كه تو نيرومند گرامى هستى ) ⁽⁴³⁸⁾ يعنى خودت براى خودت چنين مى پندارى . و بدان آنچه كه آنان گفته اند بعيد نيست به شرط آنكه دليلى براى آن وجود داشته باشد؛ ولى اگر دليل وجود نداشته باشد جايز نيست كه معنى ظاهرى آنرا به چيزى ديگر تاويل كرد و ما در اين مورد به ظاهر اين گفتار تمسك مى جوييم مگر آنكه دليلى بر طبق عقيده آنان ارائه شود كه مانع از معنى ظاهرى باشد و اگر جايز باشد كه بدون ارائه دليل قطعى معنى ظاهرى الفاظ را رها كرد چه اعتماد و وثوقى به گفتار خداوند عزوجل و به گفتار رسول خدا صلى الله عليه و آله باقى مى ماند، و ما در مباحث گذشته چگونگى احوال را پس از كشته شدن عثمان و چگونگى انجام بيعت علوى آورديم .
آنچه از طلحه و زبير به هنگام تقسيم اموال سر زد  
ما اينجا و درباره اين موضوع ، آنچه را كه شيخ ما ابوجعفر اسكافى ⁽⁴³⁹⁾ در كتاب خود كه بر رد كتاب العثمانيه شيخ ديگر ما، جاحظ نوشته است مى آوريم و آنچه را كه اسكافى گفته است در مباحث گذشته نياورديم .
ابوجعفر اسكافى مى گويد : همينكه اصحاب پس از كشته شدن عثمان براى تبادل نظر در موضوع امامت در مسجد رسول خدا صلى الله عليه و آله جمع شدند، ابوالهيثم بن التيهان و رفاعة بن رافع و مالك بن عجلان و ابوايوب انصارى و عمار بن ياسر به على عليه السلام اشاره كردند و فضل و سابقه جهاد و قرابت او را تذكر دادند و مردم پيشنهاد ايشان را پذيرفتند. هر يك از ايشان نيز برخاستند و درباره فضايل على عليه السلام سخنرانى كردند. برخى او را بر مردم روزگار خودش و برخى ديگر او را بر همه مسلمانان برترى دادند آن گاه با على عليه السلام بيعت شد. روز دوم پس از بيعت - كه روز شنبه يازده شب باقى مانده از ماه ذيحجه بود - على به منبر رفت . نخست حمد و ثناى خدا را بجا آورد و از پيامبر صلى الله عليه و آله ياد كرد و بر او درود فرستاد، از نعمت خدا بر مسلمانان ياد فرمود آن گاه فرمود مردم را به زهد و پارسايى در دنيا و رغبت به آخرت تشويق فرمود و پس از آن چنين گفت :