امام دهم

على هادى(ع)

امام هادى(ع)پس از شهادت پدر بزرگوار،در محيطى بسيار سخت‏و در وضع بسيار دشوار مى‏زيست و معاصر حكومت‏«متوكل‏»بود كه به دشمنى‏با امام(ع)و تعقيب ياران وى و در هم شكستن پايگاههاى او زبانزد بود وهر روز درين دژ خوئى‏ها پيشتر مى‏رفت و در دستگاه حاكم نيز اين بد رفتاريهاگسترش مى‏يافت تا آنجا كه متوكل خطر بحران حكومت‏خويش را احساس‏كرد و بر آن شد تا با دو روش توامان در يك اقدام،از بحرانى‏تر شدن وضع‏جلوگيرى كند.

1-حمله بردن به ياران امام(ع)و پايگاههاى او و آزردن آنان واز ميان برداشتن آثار شيعيان تا بيش از پيش دچار وحشت گردند و آنان راخوار گرداند.او به اين اعمال دست زد و به اندازه‏اى از زشتكارى پيش رفت‏كه قبر حضرت امام حسين(ع)را ويران ساخت و آثار آنرا از ميان برد ⁽¹⁾ .

2-امام(ع)را از پايگاههاى او دور ساخت تا مقدمه آواره ساختن‏و پراكندن پايگاههاى او باشد، و سازمانشان را از بين ببرد و آنان را از پيروزى نا اميد گرداند.متوكل دريافت كه اگر امام هادى(ع)از مراقبت اودور باشد يعنى در مدينه بگذراند،دولت او را خطرى خواهد بود. پس‏دستور داد تا آن بزرگوار را به سامره آورند و زير نظر بدارند تا دور ازپايگاههاى خود در حركات و سكنات وى نظارت كند.

متوكل به امام(ع)نامه‏اى نوشت و او را دعوت كرد كه با هر كس ازخانواده و دوستان خود كه بخواهد به سامره آيد.متوكل به نحوى به اين‏اقدام دست زد كه امت بر او نشورد.اين روش همان بود كه خليفگان پيش‏از او نيز عمل كردند.مامون با حضرت رضا(ع)همچنين كرد و با حضرت‏جواد(ع)نيز به اين روش اقدام نمود و كوشيده بود كه آنان در محيط دستگاه‏دولت به سر برند تا زير نظر نگاهبانان قصر باشند.

متوكل بوسيله يحيى بن هرثمه،يكى از فرماندهان ارتش خود،نامه‏اى‏به امام فرستاد و گروهى سپاهى با يحيى همراه كرد تا به مدينه روند و فرمان‏داد تا خانه امام را بازرسى كنند و در پى مدركى باشند كه امام را محكوم به‏توطئه و اقدام عليه دولت او كند،سپس او را به سامره آوردند.

وقتى مردم مدينه از موضوع آگاه شدند،سر و صدا راه افتاد و عمل‏«ابن هرئمه‏»را محكوم داشتند تا جائيكه ابن هرثمه كوشيد آنان را خاموش‏سازد و نزد آنان سوگند ياد كرد كه دستورى كه متضمن آسيب رسانيدن به‏امام(ع)باشد ندهد ⁽²⁾ .

اين امر دليل آگاهى مردم مدينه از سوء نيت‏حكمرانان نسبت به امام بود.

«ابن هرثمه‏»گويد:«سپس سراى او را بازرسى كردم و در آن جز قرآنهاو دعاها و كتب علمى چيزى نيافتم ⁽³⁾ .

امام هادى(ع)همراه فرزند خود«عسكرى‏»نوجوان،با ابن هرثمه، مدينه را به سوى سامره ترك كرد.يكروز پس از رسيدن به سامره،متوكل،امام(ع)را دعوت كرد و ياران متوكل به استقبال او رفتند و متوكل نيزشرايط تعظيم و تكريم بجاى آورد و احترامات خود را به امام(ع)مرعى داشت‏سپس او را به منزلى فرستاد كه پيشاپيش براى وى آماده كرده بود.

متوكل با اين روش مزورانه،خواست برنامه سياسى و دشمنى ديرينه‏خود را با امام(ع)زير پوشش قرار دهد.متوكل با احضار امام(ع)وى رابه اقامت اجبارى ملزم ساخت و واداشت تا زير مراقبت‏شديد كاخ زندگانى‏كند.بارى همه حركات و سكنات امام(ع)با دقت تمام زير نظر قرار گرفت.

امام(ع)زير نظر و مراقبت

در صفحات پيش ديديم كه هدف متوكل از احضار يا دعوت امام(ع)

به سامره نزد خود و نزد ياران خود،محو كردن او در حاشيه دربار خلافت‏بود تا حتى الامكان گوش و چشم او را بپايد و هيچ نكته زندگانى او چه صادر،چه وارد،از نظر دور نمايد.

امام با خويشتندارى در برابر آنان تظاهر به اين ميكرد كه آنچه درباره‏وى عمل مى‏كنند مورد قبول اوست و بهر حال با سياست دولت عباسيان‏موافق است.دعوت به ضيافت را از طرف آنان مى‏پذيرفت و بر خوانشان‏مى‏نشست و در مجالس و مراسم آنان شركت مى‏جست ⁽⁴⁾

اين موضع امام(ع)در برابر دولت،مسامحه يا چشم پوشى يا فروتنى‏نبود.زيرا چنين چيزى با شخصيتى مانند شخصيت امام(ع)مطابقت نداشت.

هر گونه فروتنى امام(ع)در برابر دستگاه به اين معنى بود كه بر ضد مصالح‏عالى اسلام رفتار كرده است.اگر دولت احساس ميكرد كه امام(ع)از مواضع خود چشم پوشيده است،بالاترين مقام و موقعيت و جاه و جلال را تقديم‏وى ميكرد،بى آنكه وى را وادار به اقامت اجبارى و مراقبت‏شديد كند.

امام(ع)توجه داشت كه سياست‏ستمگرانه آنان نسبت به او روز بروزتندتر و بيشتر مى‏شود تا جائيكه متوكل در پايان حكومت‏خود به علت‏سعايتهاو خبرچينى‏ها بر ضد امام(ع)،او را زندانى كرد.آن اخبار،متوكل را هوشيارميكرد و شك را در او بيدار مى‏ساخت و وادارش مى‏نمود تا خانه امام(ع)را در مراقبت‏شديد قرار دهد تا آگاه گردد كه آن اخبار درست است‏يا خير.

افتراها و خبر چينى‏ها با شكست روبرو گرديد

1-همه خبرها و افتراها هميشه با شكست روبرو ميگرديد،بى آنكه‏از نظر كشف اطلاعات درباره حقيقت كار و فعاليتهاى امام(ع)به نتيجه برسد.

جاسوسان خليفه،هميشه وقتى باز ميگشتند تاكيد ميكردند كه در سراى آن‏بزرگوار(ع)، چيزى كه مايه شك باشد وجود نداشته است. ⁽⁵⁾ اين خبر به‏متوكل آرامش ميداد و نسبت به حضرت امام(ع)،قدردانى و احترام خاصى‏ابراز ميداشت.

امام هادى(ع)،هر بار كه خانه‏اش مورد بازديد قرار ميگرفت،موفق‏مى‏شد آنچه را كه مشكوك بود پنهان سازد زيرا پولها و نوشته‏هائى به حضرتش‏فرستاده مى‏شد كه لازم بود از نظر دولت پنهان ماند.هر گاه ميخواست كارى‏را كه آشكار شدن آن از نظر دولت براى او(ع)،محظورى داشت،پنهان دارد،روش رمز به كار مى‏برد ⁽⁶⁾ .

2-هر وقت‏سراى امام(ع)مورد بازرسى قرار ميگرفت،با نهايت‏آرامش و سكون،خود را به بى اعتنائى مى‏زد و طورى وانمود مى‏فرمود كه‏از بيگناهى خود اطمينان دارد.به پاسبانانى كه براى تجسس مى‏آمدند كمك‏ميكرد تا ماموريت‏خود را انجام دهند.براى آنان چراغ مى‏افروخت و اطاق،هاى خانه را به آنان نشان ميداد تا براى دولتيان ايجاد شبهه نشود كه او فعاليت‏غير عادى دارد.

اگر امام(ع)جز اين موضعى اتخاذ مى‏فرمود،با رفتار خود شك‏حكمرانان را در مورد فعاليتهاى خويش بر مى‏انگيخت.بارها خانه امام رابازرسى ميكردند و آن در اثر سخن چينيهاى‏«بطحانى‏»نزد متوكل بود كه مى‏گفت امام داراى پول و اسلحه مى‏باشد و متوكل بيدرنگ به‏«سعيد»حاجب،فرمان ميداد به خانه امام(ع)حمله برد و هر چه پول و اسلحه بدست مى‏آوردنزد او آورد.

يك بار«سعيد»بوسيله نردبانى از خيابان وارد پشت بام خانه امام(ع)گرديد و در تاريكى از نردبان پائين آمد و نمى‏دانست چگونه وارد اتاقها شود.امام(ع)با كمال آرامش او را ندا در داد و فرمود:«اى سعيد بر جاى‏باش تا شمعى برايت بياورم‏».سعيد گفت:بر جاى ماندم تا شمع آوردند.

در نور شمع پائين رفتم.او را ديدم،عبائى پشمين بر تن و كلاهى از همان جنس‏بر سر داشت و سجاده او به حصيرى در برابرش گسترده،روى به قبله دارد.

پس مرا گفت:«اينك خانه‏ها-يعنى اطاقها-»وارد آن غرفه‏ها شدم‏و بازرسى كردم و چيزى نيافتم‏».

سعيد كوشيد از امام پوزش طلبد و عذر مامور بودن خود را بخواهد اماامام(ع)اين آيه را تلاوت كرد:

و سيعلم الذين ظلموا اى منقلب ينقلبون .

(زود است كه ستمگران بدانند به چه گرفتارى دچار خواهند گشت.) ⁽⁷⁾

در رويدادى ديگر به متوكل خبر رسيد كه از شهر قم كه يكى از مراكزطرفداران امام(ع)بود، اموالى به حضرت او فرستاده‏اند.متوكل به وزيرخود«فتح بن خاقان‏»دستور داد كه مراقب اوضاع باشد و نتيجه را به او خبردهد.وزير گماشته خود را كه ابو موسى نام داشت بر اين گماشت تا جريان رازير نظر گيرد و به او خبر آورد ⁽⁸⁾ .

نقش امام(ع)و موضع وى در حوادث

امام در سامره زير نظر جاسوسان متوكل شب و روز مورد مراقبت بودو ميكوشيد طبق آن وضع دشوار رفتار كند و كارهاى خود را در آن محيط سخت‏انجام دهد.فعاليتهاى او(ع)در آن دايره پر تشويش محدود ميشد و حتى الامكان‏ميكوشيد بر خوردى روى ندهد.او(ع)با توجه به فشار و مراقبت‏شديدى كه‏متوجه او ياران او بود،حركت‏خود را در دو زمينه آغاز كرد:

1-آگاه ساختن امت و نشان دادن مواضع علمى خود به صورت پاسخ‏گفتن به شبهه‏ها و جواب به پرسشهائى كه خليفه از او ميكرد،تا آن امام رادر تنگنا قرار دهد و نتواند از عهده حل آن بر آيد.مثلا متوكل از«ابن سكيت‏»

خواست مساله‏اى پيچيده و دشوار در حضور او مطرح كند و از امام(ع)جواب‏آنرا بخواهد. «ابن سكيت‏»،برخى مسائل را كه سخت دشوار ميدانست ازامام پرسيد و امام در آن مبارزه و مباحثه پيروز گرديد.

«يحيى بن اكثم‏»،متوكل را گفت:«دوست ندارم پس از پرسشهاى من‏ازين مرد چيزى پرسيده شود زيرا وقتى آشكار گردد كه او دانشمند است رافضيان‏تقويت ميگردند» ⁽⁹⁾ .

امام(ع)پاسخ پرسندگان را ميداد و شبهه‏هاى كفر آميز را كه در اجتماع او رايج بود رد ميكرد ⁽¹⁰⁾ .

2-پشتيبانى از پايگاههاى خود و توجه داشتن به آنها تا در خور امكان،نيازشان را برطرف سازد و كوشش در آموزش آنان و تقويت ايمانشان به شخص‏امام(ع)به عنوان اينكه در همه كارها فرمانده عالى آنان است.

امام با كوشش خستگى ناپذير و فراوان،هم خود را براى تجديد فعاليت‏پيروان خود مصروف ميداشت.هر وقت فرصت اين كارها دست ميداد و امكان‏فعاليت پيش مى‏آمد،پايگاههاى خود را با هر روشى كه امكان داشت تقويت‏ميكرد تا در برابر مشكلات،نيروهاى پايدارى بدست آورند و مجهز و آماده‏باشند.«براى امام هادى(ع)از راههاى پنهانى و آشكار،و در هر صورت‏ممكن،پولهاى سرشار از قبيل خمس و زكات و خراج مى‏رسيد و آنها را درمصالح عمومى اسلام به مصرف مى‏رسانيد تا جنبش فرو ننشيند.اين فعاليتهاالبته دور از چشم حكمرانان و مركز حكومت عباسيان بود ⁽¹¹⁾ .

موضع عباسيان در برنامه ريزى امام(ع)

اما حكمرانان عباسى براى بدست گرفتن كارهاى امام(ع)و عارى‏كردن برنامه امام از هر گونه تاثير و لگام زدن بر معارضه او،با روشهاى زيرعمل ميكردند:

1-صف آرايى در برابر امام(ع)و به مبارزه طلبيدن او(ع)از نظرعلمى.

درين مورد،نقشه‏هاى آنها با شكست روبرو گرديد زيرا چنانكه گفتيم،امام(ع)پاسخ پرسشها و استفتائات آنان را ميداد.

2-كوشش در جلب امام و كشانيدن او بطرف خود و نزديك ساختن او به دربار تا افكار وى(ع) بى ثمر و بى تاثير گردد و از پايگاههاى توده‏اى خوددور افتد.مى‏توان موضع امام(ع)را در پذيرفتن و اظهار موافقت براى حضوريافتن در سامره و همراهى با آنان چنين تفسير كرد:

الف:حمله و فشار و اجبار تا مرز مرگ پيش مى‏آمد و مخالفت وامتناع آشكار امام از حضور يافتن در مجلس متوكل به اين نتيجه مى‏رسيد كه‏حكومت را بر ضد خود تحريك كند و خارج شدن خود را از مدينه،صورت‏دشمنى با آنان دهد.چنان كارهائى،با سياست گام بگام و مرحله بمرحله‏اى‏كه امام در مقابل دولت ترسيم كرده بود وفق نميداد.

ب:امام(ع)ميخواست،سخن چينها و افتراهاى بعضى از جاسوسان‏را كه خواستار گرفتارى و آزردن او بودند،بداند.عبد الله بن محمد كه درمدينه مسئول سپاه و نماز بود،متوكل را متوجه خطرى كرد كه از جانب امام‏او را تهديد مى‏نمود.او معتقد بود كه فعاليتهاى امام(ع) در مدينه،عليه سلامت‏و امنيت دولت است.او با سخن چينى و نشر خبر،شايع كرد كه در خانه امام(ع)

اسلحه،نيز نامه‏هائى وجود دارد.ازين رو بود كه امام(ع)مى‏خواست دربرابر حكام طورى حركت كند كه شك و بيمى در دلها برنينگيزد تا شايد بتواندفرصتى بدست آورد و در زمينه‏هاى لازم به فعاليت پردازد و تحرك و كوشش رادوباره آغاز كند.

ج:امام(ع)شايد با زيستن در محيط طبقات حاكم و با نفوذ دولت‏مى‏خواست به اين امر توفيق يابد كه در ميان آنان سخن حق را رايج گرداند واز موضع عادلانه خود دفاع كند-اين احتمال درست نيست-زيرا آنان براى‏شخصيت امام احترام قايل بودند و علم و نسب و شرافت او را بزرگ ميداشتندو مى‏ستودند.امام(ع)،به اين جهت مى‏توانست در سطوح بالا،محبت واحترام و توجه آنان را بخود جلب كند.

د-امام در آن هنگام اين مساله را ميدانست كه طبيعت‏حكومت عباسى، سراپا بر اساس حسب و نسب مبتنى است و نسبتها و پيوندهاى خانوادگى ومصالح شخصى و واسطه انگيزى، پايه آن است.امام انديشيد كه مى‏توان ازين‏واقعيت به سود اسلام بهره جست و كوشيد تا از فشار و ستم نسبت به مردم خودبكاهد و خطرهائى را كه به آنجا متوجه است براند.

قيامهاى علويان و دعوت براى رضا از آل محمد(ص)

ديگر از نگرانيها و وحشت فرمانروايان،شورش علويان بود.ازين روبود كه عباسيان در برابر آن، موضعى قاطعانه ميگرفتند تا پيش از آنكه رشديابد و گسترش پيدا كند،آنرا در نطفه خفه كنند و بقاياى آنرا تعقيب نمايندتا از دست آن آشوبها رهائى يابند.بديهى است كه اين چاره گرى و جلوگيرى،با همه وسايل قهر آميز و سركوبى وحشيانه صورت ميگرفت.

درين نظرگاه كينه آميز نسبت به علويان،يعنى حركت ضد علوى،بين‏خليفه و فرمانده و وزير و ساير بندگان و تركان كه در آن اوقات در سامره‏پايتخت عباسيان پر بودند،تفاوتى وجود نداشت.چنانكه طبقه ذينفع وبرخوردار از همه امتيازهاى طبقاتى و همه فرماندهان و متنفذان كه اعلام‏صلح و جنگ در دست آنان بود نيز در آن حركت ضد علوى مانند ديگران‏بودند.

در آن هنگام،دولت عباسيان به علت‏سياست ظالمانه خود دچار ناتوانى‏و پاشيدگى و گسيختگى شده بود و از اندك جنبش علويان به وحشت در مى‏افتادو از سايه آنان نيز بهراس گرفتار مى‏آمد.ازين روى،در مقابل آنان روشى‏خشن پيش مى‏گرفتند و شورشيان را به بدترين عقوبت مى‏آزردند.

شورشيان علوى اگر در خود احساس قدرتى ميكردند و پيروانى فراهم‏مى‏آوردند،در مى‏يافتند كه بايد برنامه‏اى تهيه كنند و نقشه‏اى طرح نمايند تابر ضد حكمرانان فاسد و منحرف خروج كنند.بيشتر شورشها با شعار-«رضا از آل محمد»-مردم را فرا ميخواندند و منظورشان از آن شعار،بهترين شخص‏از آل محمد(ص)بود و به اعتقاد آنان كسى بهتر از حضرت امام هادى(ع)وجود نداشت.

شورشيان با آن شعار همه گير و گسترده،روش جنگى جالبى بكارمى‏بردند تا بتوانند نام امام را پنهان دارند تا اگر انقلابيان شكست‏خوردند،امام در برابر دستگاه حاكم،در موضع اتهام و گرفتارى قرار نگيرد.و خوب‏ميدانستند كه امام(ع)زير نظر جاسوسان و خبر چينان دولتى قرار دارد و اگربر ضد حكومت،به ايجاد عصيان و تمرد متهم گردد ممكن است بقتل برسد.

بارها به اين حقيقت اشاره كرده‏ايم و به تاكيد گفته‏ايم كه امامان(ع)،مبارزه مسلحانه و روياروئى مستقيم را با حكومت وقت به شورشيان علوى‏محول ميكردند تا وجدان و اراده امت را بر انگيزند و آنان را بر ضد انحراف‏دولت به مقاومت آموخته كنند.آنان با فداكارى مستمر و پيوسته مى‏كوشيدندتا وجدان و اراده اسلامى را از سقوط نگاه دارند.

امامان(ع)،مخلصان‏و طرفداران خود را پشتيبانى ميكردند اما به صورت مستقيم يا از گذرگاه‏تعليماتى كه در دل افراد پايگاههاشان مؤثر واقع ميشد و آنان را وادار ميكردتا عليه دولت دست به عصيان مسلحانه زنند.

اما به جهت تنگى مجال و مقال نمى‏توان وارد اين بحث‏شد كه همه‏شورشيان علوى بر اساس آگاهى اسلامى در تطبيق احكام اسلام و زير رهبرى‏امام معصوم دست به شورش مى‏زدند يا نه.اما عقيده شايع اين بود كه هدف‏بيشتر آنان همان بوده است. ⁽¹²⁾

پى‏نوشتها:

1- كامل-ج 5-ص 304.

2- مروج الذهب مسعودى ج 4 ص 84.

3- تذكره ابن جوزى و موسوعه ص 93.

4- تاريخ غيبت ص 142.

5- همان مدرك.

6- مدرك سابق.

7- سوره شعرا-227-ارشاد ص 310 و فصول مهمه ص 296.

8- مناقب ص 515.

9- مناقب ج 3 ص 507.

10- احتجاج ج 2 ص 251-260.

11- مناقب ج 3 ص 512.