521- شايسته دانشمند نيست !

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:
لا يكون العالم عالما حتى يحسد من فوقه ، و لا يحتقر من دونه ، و لا ياءخذ عن علمه شيئا من حطام الدنيا ؛ ⁽⁵⁸⁹⁾عالم را نبايد عالم حقيقى دانست ، الا آن كس كه بر مافوق خود در علم حسد نبرد، و به مادون خود از تكبر و نخوت اهانت نكند، و از علم خود اخذ مال دنيا نكند و علم و دين را به حطام دنيا نفروشد.⁽⁵⁹⁰⁾

522- با سعادت ترين مردم

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:
اسعد الناس العقل ؛
خردمند و عاقل با سعادت ترين مردم عالم است
شرح

عاقل آن كس است كه در طلب علم و ايمان و معرفت خداست ، در مقام عقل نظرى و به كار تزكيه و تربيت و تهذيب نفس است در عقل عملى و در تكميل قوه دانش و كنش خود تا آن جا كه بتواند سعى مى كند و چنين كش ‍ به مراتب كمال سعادت البته خواهد رسيد و در دنيا و عقبى مسعود و محبوب است و به عكس فرمود:
الجاهل اشقى الناس ؛ مرد نادان ، محروم ترين خلق است . ⁽⁵⁹¹⁾

523- بهترين دلها

ارزش انسان به معارف است ، پس بهترين ظرفهاى علم - يعنى نفوس ‍ انسانى - آن ظرفى است كه گنجايش آن بيشتر است ، چنان كه به شاگرد نامدارش كميل - رضوان الله تعالى عليه - فرمود: يا كميل ! ان هذه اوعيه ، فخيرها اوعاها ؛ يعنى اى كميل ! اين دلها ظرفها هستند، پس ‍ بهترين آنها آن دلى است كه ظرفيت و گنجايش او بيشتر است .⁽⁵⁹²⁾

524- ظالم ترين مردم

بدان ، كسى كه خويش را در سفاهت نگاه دارد، ظالم ترين و جفاكارترين مردم است به خويشتن . احياى نفوس از مرگ و نيستى جهل و بيدار نمودن آنها از خواب غفلت و بى خبرى و خارج كردنشان از ظلمات بهتور، از شؤ ون سفراى الهى و پيروان آنان است .
خداوند - علت كلمته - مى فرمايد: يا ايها الذين اامنوا استجيبوا لله و للرسول اذا دعاكم لما يحييكم ؛ ⁽⁵⁹³⁾و حضرت وصى ، امام على بن ابى طالب عليه السلام ، آل محمد صلى الله عليه وآله را وصف فرموده كه : آنان حيات و زندگى علم و مرگ و نيستى جهلند.⁽⁵⁹⁴⁾و علم حياب ارواح است ؛ همان طور كه آب ، حيات اشباح است . آيات و روايان در اين مرصد اءسنى و مقصد اهلى به ترتيب و نظم خاصى در جوامع روايى و صحف علمى ، بيش ‍ از آن است كه به شمارش آيد.
عالم ، اگر قدر علم بداند، از طور الهى اش خارج نشده ، از زى روحانى اش ‍ بيرون نرود، پس او در راه عيساى روح الله عليه السلام است ؛ يعنى در حقيقت مشهد و مشربش عيسوى است ، چرا كه عمل صالحش ، احياى مردگان است به اذن الله تعالى .
خوشم مى آيد نقل كلام شيخ اكبر، در فص عيسوى از كتاب فصوص الحكم و نيز سخن علامه قيصرى ، در شرحش . شيخ مى گويد:
و اما احياى معنوى ، به علم است ؛ پس اين ، حيات الهيه ذاتيه نوريه است كه خداوند درباره اش گويد: او من كان ميتا فاحييناه و جعلنا له نورا يمشى به فى الناس .⁽⁵⁹⁵⁾بنابر اين ، هر كس كه نفسى مرده را به حيات علميه ، در مساءله اى خاص كه متعلق به علم الله باشد، حيات بخشد، او را زنده كردهاست ، و آن حيات ، براى او نورى خواهد بود كه به واسطه اش در ميان مردم يعنى در ميان اشكال و اشباهش در صورت راه برود.⁽⁵⁹⁶⁾

525- بر نفس خود جاهل مباش !

در غرر آمدى است كه على عليه السلام فرمود:
بر نفس خويش جاهل مباش ؛ چه چنين كسى بر هر چيزى جاهل است .⁽⁵⁹⁷⁾

526- نزديكى باران به عرش

از اميرالمؤمنين (ع ) روايت است كه : آب باران قريب العهد به عرش است ، و در ابتداى ريزش باران در باران مى ايستاد كه سرو روى ايشان تر مى شد.
اين باران طاهر طهور و دواء و شفاء چون به زمين خاكى رسيده تيره مى گردد، و به پليد رسد پليد مى گردد، و رودها به فراخور گنجايش ‍ خودشان آب مى گيرند: انزل من اسماء فسالت اوديه بقدرها (رعد: 17) و رستنى ها از وى مى رويند و هو الذى انزل من السماء ماء فاخرجنا به نبات كل شى ء (انعام :99)و زمين مرده بدان زنده و سرسبز و خرم مى شود. والله انزل من السمآئ ماء فاحيا به الارض بعد موتها (نحل : 65) الم تر ان الله انزل من السماء ماء فتصبح الارض ‍ مخضره (حج : 63) همچنين است آب حيات علم كه از آسمان عالم آخرت فرو مى ريزد و ان الدار الاخره لهى الحيوان (عنكبوت : 64) با محل آن كه نفوس بشرى است .⁽⁵⁹⁸⁾

527- شش حالت جسم

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: جسم را شش حال است : صحت ؛ مرض ؛ مرگ ؛ حيات ؛ خواب ؛ و بيدارى . و روح را نيز چنين است ؛ پس حياتش علم اوست ، و مرگش جهلش ، و مرضش شك است ، و صحتش يقين ، و خوابش ‍ غفلت اوست ، و بيدارى اش حفظ او.⁽⁵⁹⁹⁾

528- احاطه بر علم ساليان قمرى و شمسى

در تفسير مجمع البيان طبرسى آمده است : يهودى از على بن ابى طالب عليه السلام از مدت ماندن ايشان (اصحاب كهف ) پرسيد، حضرت از آن چه در قرآن بود به وى خبر داد، يهودى گفت : ما در كتاب خويش سيصد سال مى يابيم .
حضرت عليه السلام فرمود: آن به سال هاى شمسى است و اين به سالهاى قمرى .

فخر رازى در تفسير مفاتيح الغيب خود گفت : برخى گفتند، مدت سيصد سال از سالهاى شمسى و سيصد و نه سال از سالهاى قمرى است و اين مورد اشكال است ؛ زيرا اين قول با حساب نمى سازد. ⁽⁶⁰⁰⁾

529- علم امام على

امام الكل فى الكل حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام در بيان سرى از اسرار تكوينى فرموده است : ليس شى ء تغيب ادناه الا و هو يبيض ، و ليس شى ء تطهر ادناه الا و هو يلد ⁽⁶⁰¹⁾هر جاندارى كه گوشهاى او بر آمده نيست ، تخم مى گذارد، و هر جاندارى كه گوشهاى او بر آمده است بچه مى زايد.⁽⁶⁰²⁾

530- بپرسيد قبل از آنكه نيابيد!

صدوق به اسنادش ⁽⁶⁰³⁾از اصبغ بن نباته نقل مى كند:
وقتى اميرالمؤمنين عليه السلام به خلافت نشست و مردم با او بيعت كردند، عمامه رسول خدا صلى الله عليه وآله را بر سر بست و برد آن حضرت را بر تن و نعلين ايشان را به پا كرد و شمشير پيامبر را بر كمر بست و به سوى مسجد روانه شد و بالاى منبر رفت و نشست و دستانش را بر هم گره زد و فرمود:
اى مردم ! پيش از اين كه مرا از دست بدهيد، از من بپرسيد! اين انبوه علم است و لعاب رسول خدا صلى الله عليه وآله كه به من تزريق كرده است ، بپرسيد، پس همانا نزد من علم اولين و آخرين است .
به خدا سوگند! اگر كرسى براى من گذاشته شود، بر آن مى نشينم و به اهل تورات با تورات شان فتوا مى دهم و تا آن جا كه تورات به نطق آيد و بگويد: راست مى گويد؛ با آن چه كه خدا در من نازل كرده فتوا داد. و به اهل انجيل به انجيل شان فتوا مى دهم تا اين كه انجيل به سخن آيد و بگويد: راست مى گويد و با آن چه در من نازل شده فتوا داد و به اهل قرآن با قرآن شان فتوا مى دهم تا اين كه انجيل به سخن آيد و بگويد: راست گفت و با آن چه در من نازل شده فتوا داد.

باز حضرت فرمود: پيش از اين كه از دستم بدهيد، بپرسيد!

اى اين هنگام مردى عصا به دست از گوشه مسجد برخاست و مردم را پامال كرد و جلو آمد تا به نزديكى آن حضرت رسيد و گفت : اى اميرالمؤمنين ! مرا بر عملى راهنمايى كن كه اگر انجام دهم ، از آتش نجات يابم .

حضرت به او فرمود: اى مرد! بشنو و بفهم و سپس يقين پيدا كن كه دنيا بر سه چيز استوار است : به عالم ناطقى كه به علمش عمل مى كند، و به ثروتمندى كه در مال خود نسبت به اهل دين بخل نمى ورزد و به فقير صابر. پس وقتى كه عالم ، علمش را پوشيده دارد و ثروتمند بخل ورزد و فقير صبر نكند، واى به حال دنيا! در اين هنگام است كه عارفان به خدا مى فهمند كه دنيا به ابتدايش برگشته است ؛ يعنى : كفر بعد از ايمان آغاز شده است .

اى سائل ! فريب زيادى مساجد و گردهمايى مردى كه جسدهاى شان مجتمع است و قلوبشان متفرق ، را نخور!
بعد به امام حسن عليه السلام فرمود: برخيز و به منبر برو و طورى سخن بگو كه قريش بعد از من به تو ايراد نگيرند: حسن بن على نتوانست نيكو سخن گويد.

امام حسن عليه السلام فرمود: اى پدر! چگونه به منبر بروم و سخن بگويم ، در حالى كه تو در ميان مجلس هستى و مى شنوى و مى بينى ؟!
على عليه السلام فرمود: پدر و مادرت فدايت ! خود را از تو پوشيده مى دارم و مى شنوم و مى بينم ، ولى تو مرا نمى بينى .

آنگاه امام حسن عليه السلام به منبر رفت و حمد و ثناى خدا را به شيوه بليغ و شريفى به جا آورد و درود مختصرى بر پيامبر فرستاد و شروع به سخن كرد و فرمود:
اى مردم ! از جدم رسول خدا صلى الله عليه وآله شنيدم كه فرمود:
من شهر علمم و على (ع ) دروازه آن است ؛ هر كس بخواهد وارد شهرى شود، بايد از دروازه آن وارد گردد.

سپس از منبر پايين آمد، اميرالمؤمنين او را در آغوش گرفت و به سينه چسباند.
بعد به امام حسين عليه السلام فرمود: پسر! برخيز و به منبر برو و طورى سخن بگو كه قريش بعد از من بر تو ايراد نگيرند و نگويند: حسين بن على عليه السلام چيزى نمى داند، و بايد سخنت ادامه سخن برادرت باشد.

امام حسين عليه السلام بالاى منبر رفت و حمد و ثناى خدا را به جا آورد و بر پيامبر درود مختصرى فرستاد و شروع به سخن كرد و فرمود:
اى مردم ! از رسول خدا صلى الله عليه وآله شنيدم كه فرمود: على (ع ) شهر هدايت است ؛ هر كس داخل آن شود، نجات مى يابد و هر كس از آن تخلف ورزد، هلاك مى گردد.

اميرالمؤمنين او را هم به سينه چسباند و بوسيد و فرمود: اى مردم ! شاهر باشيد كه اين دو فرزندان رسول خدا و امانتهاى او هستند كه به من سپرده و من هم به شما مى سپارم ، اى مردم ! رسول خدا صلى الله عليه وآله در مورد آنها از شما خواهد پرسيد. ⁽⁶⁰⁴⁾

531- زندانى كه زندانى اش را سير داد!

شخصى يهودى ، اميرالمؤمنين (ع ) را راجع به زندانى كه زندانى اش را به اطراف زمين گردانيد، مورد سوال قرار داد.
پس آن گاه حضرت فرمود: اى يهودى ! زندانى كه زندانى اش را به اطراف زمين سير داد، عبارت است از ماهى معروفى كه يونس عليه السلام در شكمش محبوس گشته بود تا اين كه يونس عليه السلام در دل تاريكى ها ندا در داد و گفت :
لا اله الا انت سبحانك انى كنت من الظالمين

بخش نهم : سخنانى گرانسنگ و نغز از امير بيان (ع )

561- انواع گياهان

حضرت وصى عليه السلام فرمود: بدانكه هر كارى گياهى است ، و هر گياهى از آب بى نياز نيست و آبها گوناگونند.هر گياهى كه با آبى خوش ‍ سيراب شود، رشدش زيبا شود و ميوه اش شيرين گردد و هر گياهى كه از آبى ناخوش سيراب شود، رشدش كم و ميوه اش تلخ شود. ⁽⁶⁴⁵⁾

562- حق فرزند بر پدر

على عليه السلام فرمود: ان للولد على الوالد حقا وان للوالد حقا، فحق الوالد على الولد، ان يطيعه فى كل شى ء الا فى معصيه الله سبحانه ، و حق الولد على الوالد ان يحسن اسمه و يحسن ادبه و يعلمه القرآن ؛
فرزند بر پدر حقى و پدر بر فرزند حقى دارد: حق پدر بر فرزند اين است كه پدر را در هر چيز جز در نافرمانى خداوند سبحان فرمان برد و حق فرزند بر پدر اين است كه نام نيكو بر وى گذارد و نيكو ادبش كند، و قرآن يادش دهد. ⁽⁶⁴⁶⁾

563- توصيف زاهدان

آن حضرت در وصف زاهدان فرموده است :
آنان مردمى از اهل دنيايند، ولى اهل آن نيستند. در آن هستند؛ ولى از آن نيستند. و به كميل بن زياد فرمود: آنان با دنيا همراه اند؛ ولى تنها بدنهاى شان ؛ چرا كه ارواحشان متعلق به محل اعلاست . ⁽⁶⁴⁷⁾

564- محروميت از نماز شب

جناب صدوق ابن بابويه رضوان الله تعالى عليه ، در باب معنى توحيد، از كتاب توحيد، روايت فرموده است : جاء رجل الى اميرالمؤمنين (ع ) فقال : يا اميرالمؤمنين انى قد حرمن الصلوه بالليل ، فقال له اميرالمؤمنين (ع ): انت رجل قد قيدتك ذنويك ⁽⁶⁴⁸⁾اين شخص به اميرالمؤمنين (ع ) مى گويد: من در شب گذشته از نماز محروم شدم .
امام فرمود: گناهان تو پايبند تو شد. ⁽⁶⁴⁹⁾

565- تاءثير شير

حضرت وصى عليه السلام فرمود: انظروا من ترضع اولادكم ؛ فان الولد يشب عليه . يعنى : بنگريد كه چه كسى فرزندان شما را شير مى دهد؛ زيرا فرزند بر همان رشد مى كند.⁽⁶⁵⁰⁾

566- شرافت انسان

اميرالمؤمنين على (ع ) فرمود:
الشرف بالهمم العاليه ، لا بالرمم الباليه ؛ ⁽⁶⁵¹⁾
شرافت و فخر به همت بلند تست نه با نسب پدران مرده پوسيده .⁽⁶⁵²⁾

567- بزرگ ترين حجت الهى

در كلام وصى عليه السلام است ، چنانكه در ديباچه كتاب بيان شد كه : الصوره الانسانيه هى اكبر حجج الله على خلقه الحديث يعنى صورت انسانى بزرگ ترين حجتهاى الهى است .⁽⁶⁵³⁾

568- وجود چيست ؟

از شاه اولياء اميرالمؤمنين (ع ) سوال كردند كه : وجود چيست ؟
گفت : به غير وجود چيست ؟! ⁽⁶⁵⁴⁾

569- بهره گيرى از عمر

مرحوم آقاى طباطبايى يك مقدار تبرى مى جست از بعضى از درسها و محافل و آمد و شدها و مى فرمود: مثل اين كه مردم قدر عمر خود را نمى دانند؛ عمر خيلى ارزشمند است ، خيلى گرانقدر است . همين طور آناتش مندرجا با چه سرعتى دارد مى گذرد.
جناب وصى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: همين طور كه روز و شب از شما مى گيرند، طناب عمرتان را قيچى مى كنند.؛ خوب شما هم سعى كنيد كه از روز و شب چيزى بگيريد، يك چيزى داشته باشيد. آنها كه دارند مى گيرند، شما هم از روز و شب چيزى داشته باشيد كه :

570- بيوگرافى استاد

بنده تاكنون درباره بيوگرافى و شرح حال خودم به نظم و نثر، سخن به ميان آورده و مكرر به انحاى گوناگون ، پاره اى از زندگى ، و نحوه درس و بحث خود و همچنين اخلاق و روش تعليم و تدريس و روحانيت اساتيد بزرگوارمان را در مصاحبه ها بيان كرده ام .
حقيقت امر اين است كه بنده از شش سالگى وارد مكتب شده و بعد به دبشتان رفتن و پس از آن تاكنون به درس و بحث طلبگى اشتغال پيدا كردم ، و حالا پير مردى شده ام كه در شرف ارتحال از اين نشاه ات و به سوى ابد مى روم و بايد هم همين طور باشد، اين نظام احسن عالم است .
به تعبير امام اول ما، حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام : هر شب و روز سه طايفه و گروه در آمد و شد هستند، گروهى از اصلاب آباء به ارحام امهات ، گروهى از ارحام امهات به دامن از نشاه و گروهى از دامن اين نشاه به عالم ديگر.

و لذا ما ابد در پيش داريم و خداوند سبحان در قرآن كريم ما را به دارالسلام وعده داده و ان شاءالله ، دارالسلام در انتظار ماست .⁽⁶⁵⁶⁾

571- كلمات قصار درباره معرفت نفس

عبدالواحد آمدى در حدود يك قرن بعد از سيد رضى ، جامع نهج البلاغه ، بسيارى از كلمات قصار اميرالمؤمنين على عليه السلام را به ترتيب حروف تهجى با روش خاصى به نام غررالحكم و دررالحكم جمع آورى كرده كه اين كلمات قصار در معرفت نفس از آن جمله است :
1- اعظم الجهل جهل الانسان امر نفسه

بزرگترين نادانى ، نادانى انسان در كار نفس خودش است .
2- اعظم الحكمه معرفه الانسان نفسه

بزرگترين دانش ، خودشناسى است .
3- افضل العقل معرفه المرء بنفسه ، فمن عرف نفسه عقل و من جهلها ضل

برترين خرد، شناسايى آدمى به نفس خود است ؛ پس هر كه خود را شناخت به خود است ، و آن كه خود را نشناخت گمراه است
4- الكيس من عرف نفسه و اخلص اعماله

زيرك ، كسى است كه خود را شناخت و كارهايش را خالص گردانيد
5- العارف من عرف نفسه فاعتقها و نزهها عن كل ما يبعدها

عارف كسى است كه نفس خود را شناخت و آنرا آزاد كرد و از هر چه كه دورش مى كند پاك گردانيد.
6- المعرفه بالنفس انفع المعرفتين

معرفت نفس نافع ترين دو معرفت است (معرفت آفاق و معرفت انفس ‍ - سنريهم آياتنا فى الافاق و فى انفسهم ).
7- عجبت لمن ينشد ضالته ، و قد اضل نفسه فلا يطلبها

در شگفتم از كسى كه گمشده خود را مى جويد و خودش را گم كرده و نمى جويد!
8- غايه المعرفه ان يعرف المرء نفسه

غايت معرفت اين است كه آدمى خود را بشناسد.
9- كيف يعرف غيره من يجعل نفسه ؟

كسى كه از خود آگاهى ندارد، چگونه از ديگرى آگاهى مى يابد.
10- من عرف نفسه فقد انتهى الى غايه كل معرفه و علم

آن كه خود را شناخت به نهايت هر آگاهى و دانش رسيد.
11- من عرف نفسه جاهدها و من جهل نفسه اهملها

هر كه نفس خود را شناخت با آن مجاهده مى كند، و آن كه نشناخت آنرا مهمل مى گذارد.
12- معرفه النفس انفع المعارف

خودشناسى سودمندترين شناسايى هاست .
13- نال الفوز الاكبر من ظفر بمعرفه النفس

آن كس كه به خودشناسى دست يافت به رستگارى بزرگ رسيده است .
14- من عرف نفسه عرف ربه

هر كس خود را شناخت پروردگارش را شناخت .
15- عجبت لمن يجهل نفسه كيف يعرف ربه ؟

در شگفتم از كسى كه جاهل به خود است ، چگونه مى خواهد عارف به ربش شود؟ ⁽⁶⁵⁷⁾

572- اميدوارى به خدا

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود:
ينبغى لمن عرف الله سبحانه ان لا يخلو قلبه من رجائه و خوفه ؛ ⁽⁶⁵⁸⁾
هر كسى خدا را شناخت ؛ دلش از اميدوارى به خدا و ترس او خالى نباشد.
شرح هر كه خدا را شناخت ، دل او از خدا هراسان و به او اميدوار باشد. يا كسى كه خدا را شناخت ، تنها به خدا اميدوار و تنها از خدا مى ترسد و از هيچ كس ديگر نمى ترسد و تنها به خدا چشم اميد دارد و به غير او ابدا اميدوار نيست .⁽⁶⁵⁹⁾

573- آثار صله رحم

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
صله الرحام من افضل شيم الكرام ⁽⁶⁶⁰⁾
صله رحم موجب زيادى مال و درازى عمر است .⁽⁶⁶¹⁾

574- آفات حسد

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
الحسد شر الامراض ؛ حسد برترين مرض است .

كه اين مرض نفسانى ايجاد امراض جسمانى مانند سل و تب و سوء هاضمه و غيره مى كند.⁽⁶⁶²⁾

575- سوال از خدا

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
لا تسئلوا الا الله فانه ان اعطاكم اكرمكم و ان منعكم خازنكم ؛
از غير خدا سوال نكنيد و هر چه مى خواهيد از خدا سوال كنيد كه خدا اگر عطا كرد با اكرام عطا مى كند، و اگر منع كرد ذخيره براى شما حفظ مى كند به خلاق خلق .⁽⁶⁶³⁾

576- آثار نشستن با علماء

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
جالى العلماء تسعد .
با علماء بنشين تا به سعادت رسى .⁽⁶⁶⁴⁾

577- باطن مريض

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
ما اقبح بالانسان باطنا عليلا و ظاهرا جميلا ؛ ⁽⁶⁶⁵⁾
چه زشت است و قبيح كه انسان باطنش مريض و بد سيرت ، و ظاهرش زيبا و آراسته باشد.
شرح بد باطن و خوش ظاهر باشد كه منافق است و منافق در اسفل السافلين جهنم است .⁽⁶⁶⁶⁾

578- آفت حب دنيا

اميرالمؤمنين (ع ) فرمود: حب الدنيا يفسد العقل و يصم القلب عن سماع الحكمه ؛ ⁽⁶⁶⁷⁾
حب دنيا عقل را فاسد مى كند و گوش قلب را از شنيدن سخن حكمت كر مى سازد.
شرح هر كه دوست دنيا و عاشق مال و جاه دنياست ، عقل فطرى و هوش حقيقى او فاسد شود و ديگر به سخن حكمت و الهيات مايل نباشد و گوش به گفتار انبياء و اولياء و حكماى الهى كه دنيا را در نظرش حقير كند ابدا ندهد، مبادا از دنياى موهوم كه معشوق است دور شود و اما عاقل گويد:

579- آثار صدقه

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
حصنوا انفسكم باصدقه ؛ ⁽⁶⁶⁹⁾
به صدقه دادن از شرور عالم خود را در حصار محكم خدا حفظ كنيد.
فصل چهارم : امام دوم ، سيماى امام حسن مجتبى (ع ) 
580- وسعت قلب نبوى (ص )