مقدمه

امـر بـه مـعـروف و نـهى از منكر يك واجب مهم اسلامى است كه متاسفانه هم شناخت كافى در مـورد آن وجـود ندارد و هم به طور شايسته مورد توجه قرار نگرفته است . حتى در جامعه اسـلامـى مـا بـا ايـن كـه قـرآن و احـكـام در درجـه اول اهـمـيـت قـرار دارنـد، بـاز هـم ايـن اصـل مـهم مورد كم مهرى و غفلت واقع شده است و توجه كافى بدان نشده است . رهبر معظم انـقـلاب اسـلامـى حـضـرت آيـت الله خـامنه اى مد ظله العالى در مورد اين بيانات مهم ايراد فرموده و در جلسات متعددى و تك تك افراد جامعه را به اين امر مهم و توجه به اين واجب توصيه كرده اند.
مـا در ايـن كـتـاب بـه خـواسـت خـدا نـسـبـت بـه اهـمـيـت ايـن واجـب شـرايـط آن عـواقـب و و عـوامـل بـى اعـتـنايى بدان و وظيفه حكومت اسلامى بدان و... بحث خواهيم و كرد و اميد داريم بـرادران ديـنـى با يادگيرى دقيق اين مباحث در اجراى آن كه ضامن فردى و اجتماعى است و كوشا باشند.

پژوهشكده تحقيقات اسلامى

كليات

1. ضرورت و اهميت امر به معروف و نهى از منكر

انـسـان مـوجـودى است اجتماعى كه سرنوشتش با سرنوشت جامعه اى كه در آن زندگى مى كـنـد ارتـبـاط دارد. سـود و زيـان كارهايى كه از انسان سر مى زند هم به خود او باز مى گـردد وهـم بـه جـامـعـه مـتـاثـر مـى كـنـد. عـلاوه بـر ايـن اعمال ديگران هم در زندگى انسان خالى از تاثير نيست . از اين رو انسان همان گونه كه در اعـمـال و رفـتـار خـود مـسـوليـت دارد در بـرابـر عـمـلكـرد افـراد جـامـعـه اى كـه نـيـز مسئول است . در بينش اسلامى يك فرد مسلمان بايد پا به پاى نفس خود در جهت اصلاح در جـهـت اصـلاح ديـگـران نـيـز بـكـوشـد. بـى تـوجـهـى نـسـبـت بـه اعمال و رفتار ديگران و سرنوشت ديگران در واقع بى اعتنايى به سرنوشت خويش است و اگـر فـسـاد و گـناه و فحشا و منكر در جامعه شيوع يابد، آثار نامطلوب آن دامنگير همه افراد خواهد شد و حتى مومنان و پارسيان نيز از شعله آن در امان نخواهند ماند.
رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) در تبيين اين رسالت و هماهنگى مى فرمايد:
كلكم راع و كلكم مسول عن رعيته ⁽¹⁾
همه شما سرپرست همديگر هستيد و نسبت به زير دستان خود مسووليد.
اسلام از متعهدان خود مى خواهد كه خود را در برابر جامعه متعهد بدانند و با مشاهده گناه و فـسـاد سـاكـت نـمـانـنـد بـلكـه همواره ديگران را به خوبى امر كنند و از بدى باز دارند .تـاكـيدات مكرر قرآن كريم در خصوص امر به معروف و نهى از منكر بيانگر اهميتى است كـه اسـلام بـراى سـالم سـازى مـحـيـط اجـتـمـاعـى و مـبـارزه بـا مـفـاسـد و عوامل گناه قائل است .

1.1 رستگارى در گرو امر به معروف و نهى از منكر

و لتـكـن مـكنكم امه يدعون الى الخير و يامرون بامعروف و ينهون عن المنكر و اولائك هم المفلحون ⁽²⁾
بايد از شما گروهى باشند كه دعوت به نيكى و خوبى و نهى از بدى كنند و آنان همان رستگارانند.
دقت در اين آيه و آيه شريفه اى كه حزب الله را رستگار معرفى نموده است الا ان حـزب الله هـم المـفـلحـون ⁽³⁾ مـى رسـانـد كـه امر به معروف و نهى از مـنـكـر از ويـژگـى هاى مهم و ضرورى حزب الله است و هيچ كس بدون قيام به امر به معروف و نهى از منكر نمى تواند خود را در زمره حزب الله بداند.
امـا ايـن كه امر به معروف و نهى از منكر چگونه مى تواند در رستگارى يك جامعه تاثير بگذارد نيازمند توضيح است :
از تـجـربـيات قطعى بشر اين است كه اندوخته هاى فكرى بشر با گذشت زمان به دسـت فـرامـوشـى سـپـرده مـى شود و مگر آن كه پيوسته يادآورى شود و در مرحله تكرار قـرار گيرد. از اين جا است كه پيوند عمل و علم مشخص مى شود. علم انسان را به عمل راهنامى مى كند و عمل شايسته بر آگاهى و بينش آن مى افزايد. از اين رو در يك جامعه اسلامى سالم بايد براى پاسدارى از معرفت و فرهنگ خويش بكوشند و نگهبان از حريم و مـكـتـب آن باشند كه متخلفين از راه نيكى را از سقوط به ورطه هلاكت باز دارند و با امـر بـه مـعـروف و نـهـى از منكر زمينه ساز رفتار شايسته و در نتيجه تـقـويـت كـنـنـده افكار صحيح باشند. پس بى اعتنايى به اين رفتار پايه رفتار سست انديشى هاى والا را در معرض فراموشى قرار مى دهد⁽⁴⁾

2.1. ملاك امتيازات امت اسلامى

كـنـتـم امـه اخـرجـت للنـاس تـامـرون بـالمعروف و تنهون و عن المنكر و تومنون بالله ..⁽⁵⁾ .
شـما بهترين امتى بويد كه براى مردم ظاهر شده است ( چه اينكه ) امر به معروف و نهى از منكر مى كنيد و به خدا ايمان داريد.
در اين آيه شريفه از امت اسلامى به عنوان برترين امت تمجيد. سر اين فضيلت امـر بـه مـعـروف و نـهى از منكر معرفى شده است . پس آن گاه لياقت اين افتخار بـزرگ را پـيدا مى كند كه اين ارزش والا در آن حاكميت داشته باشد و مسلمانان با احساس وظـيـفـه مـسـئوليـت يكديگر را امر به خوبى و نهى از بدى كنند. هر گاه اين سنت نيك در مـيـان آنـان ضـعـيـف شـد و نـسـبت به امر به معروف و نهى از منكر در سطح جامعه احساس وظيفه و تكلفى در آحاد مردم وجود نداشته باشد اين فضيلت و برترى را از دست خواهند داد.
عـنـوان خـيـر الامـه يـك لقـب تـشـريفاتى نيست تا همه بدان افتخار و مباهات كنند بـلكـه عـنـوان مـال ارزشـمـنـدى است براى امر كنندگان به معروف و نهى كنندگان از مـنكر .پس آنان چه در عصر نزول آيه و چه پس از آن از انجام اين وظيفه شانه خالى كرده اند نصيبى از اين افتخار ندارند.⁽⁶⁾
بـا تـوجـه بـه ايـن مـساله و توضيحات همه مسلمانان گذشته را به وسيله اين آيه نمى تـوان بهترين امت دانست چه اين كه امام صادق (عليه السلام ) فرمود: چگونه آنان كه امام عـلى و امـام حـسـن و امـام حـسـيـن (عـليـه السـلام ) را بـه شـهـادت رسـانـده انـد بـهترين امت هستند؟⁽⁷⁾ نكته جالب توجه اينكه در آيه شريفه امر به معروف و نهى از منكر در كنار ايمان به خدا قرار گرفته و اين نشانه اهميت اين دو فريضه بزرگ الهى و بيانگر اين اسـت كـه ايـن واجب ضامن گسترش ايمان در ميان امت اسلامى است و چنان چه اين دو فريضه اجرا نشود ريشه ايمان در دلها سست مى گردد و پايه هاى آن فرو مى ريزد .

3.1.رسالت پيامبر (صلى الله عليه وآله ) اسلام

از جمله وظايفى كه قرآن كريم براى پيامبر (صلى الله عليه وآله ) بر مى شمارد
امر به معروف و نهى از منكر است :
خذ العفو و الامر بالعرف و عن الجاهلين ⁽⁸⁾
با آنها مدارا كن و عذرشان را بپذير به نيكى امر نما و از نادانان روى گردان باش .
الذين يتبعون الرسول النـبـى الامـى الذى يـجـدوبـا عـنـدهـم فـى التـوريـه و الانـجـيـل يـامـرهـم بـالمـعـروف و يـنـهـاهـم عـن المـنـكـر و يـحـل لهـم الطـيـبـات و يـحـرم عـليـهـم الخـبـائث ئ يـضـع عـنـهـم اصـرهـم و الا غلال التى كانت عليهم ⁽⁹⁾
آنـان كـه از رسـول خـدا و پـيـامـبـر امـى اى پـيـروى كـنـنـد كـه در تـورات و انـجـيل كه در نزدشان است نام او را نوشته مى يابند ائو ايشان را به معروف و از مـنـكـر نـهـى مـى كـنـد و پـاكـى را حـلال و پـليـدى را حـرام مـى گرداند و سنگينى ها و زنجيرهايى كه بر ايشان بود بر مى دارد.
در ايـن آبـه پـنـج ويـژگـى اساسى براى مكتب اسلام بر شمرده مى شود، كه هيچ يك از شرايع گذشته داراى اين امتيازها و حد امكان بوده اند.
1.امـر بـه مـعـروف 2.نـهـى از مـنـكـر 3.حـلال كـردن پـاكـى هـا4. حـرام كـردن پـليـدى ها 5.برداشتن غل ها.
علامه طباطبايى در اين باره اين آيه مى نويسد:
ظـاهـر آيـه دلالت و حـداقـل اشـعـار دارد بـر ايـن كه مساله امر به معروف و نهى از منكر و خلاصه امور پنج گانه مذكور در اين آيه از مختصات پيامبر اسلام و ملت بيضاى او است - بـراى ايـن كـه هـر چـنـد بـه شـهـادت قـرآن كريم ساير صالح نيز به وظيفه امر به مـعـروف و نـهـى از مـنـكـر قـيـام كـردنـد و طـيـبات را حلال خبائث را حرام دانسته اند هر چند بـرداشـتن موانع و غل و بندها معنوى در شريعت عيسى (عليه السلام ) بوده است الا اين كه هـيـچ خـردمـنـدى تـرديد ندارد كه دين پيامبر اسلام يگانه دينى است به امر به معروف و نـهـى از مـنكر اهميت فراوان دارد و دعوت آنان كارى جز دعوت زبانى نبوده است به جايى رسـانـيـد و آن را آن قـدر تـوسـعـه داد كـه بـا جـهـاد بـا امـوال و نفس گرديد تنها دينى است كه در مورد همه امور مربوط به زندگى بشر و همه شـئون و اعـمـال وى را بـرشـمـرده و دو قـسـم طـيـبـات و خـبـاثـت تـقـسـيـم و طـيـبـات را حـلال و خـبـائث را حـرام شـمـرده اسـت و ديـنى است كه همه احكام و تكاليف شاقه اى كه در سـايـر اديـان خـصـوصا در دين يهود و به دست احبار و ملايان ايشان رخنه پيدا كرده است نسخ كرد و از بين برد. پس حد اعلا و امور پنج گانه مذبور تنها و تنها در اسلام يافت مى شود.⁽¹⁰⁾
از ايـن رو فـريضه امر به معروف و نهى از منكر را يكى از ملاك هاى برترى مكتب اسلام شمرد كه به واسطه آن از آيين ديگر انبيا با ارزش تر است .
امـر به معروف و نهى از منكر علاوه بر آنكه از ويژگى هاى مكتب اسلام و رسالت پيامبر (صـلى الله عـليـه وآله ) اسـت بـه بـيـان قـرآن كـريـم بـه مـهـم تـريـن آرمـان هـاى تشكيل دهنده حكومت اسلامى نيز مى باشد؛
الذيـن ان مـكـانـهـم فى الارض اقاموا الصلاه واوتوا الزكاه وامرو بالمعروف ونهوا عن المنكر بالله علاقبه الامور ⁽¹¹⁾
همان كسانى كه هرگاه در زمين به آنان قدرت بخشيديم نماز را بر پا مى دارند و زكات مى دهند و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند و پايان همه كارها از آن خدا است .
امـر بـه مـعـروف و نـهـى از منكر از مهم ترين برنامه هايى است كه خداوند انجام آن را از پيامبرانش خواسته است و كسى كه به اين برنامه هاى الهى همت گمارد و همگام با انبياى الهـى بـه انـجـام رسـالت عـظـيـم آنـان پـرداخـتـه اسـت . بـه تـعـبـيـر رسول خدا (عليه السلام ) خليفه خدا و رسولش خواهد شد:
و مـن امـر بـالمـعـروف و نـهـى عـن المـنكر فهو خليفه الله فى الارض و خليفه رسوله ⁽¹²⁾

4.1. برترين نيكى

فـريـضـه امـر بـه مـعـروف و نـهـى از مـنـكـر در بـعـضـى روايـات ديـگـر و اعـمـال پـسـنـديـده بـرتـر شـمرده شده است . تا جايى كه امير مومنان (عليه السلام ) مى فرمايد:
مـا اعـمـال البر كلها الجهاد فى السبيل الله عند الامر بالمعروف ونهى المنكر الا كنفثه فى البحر لجى ⁽¹³⁾
هـمـه اعـمـال نـيك و حتى جهاد در راه خدا در مقايسه با امر به معروف همچون رطوبت دهان در مقايسه با درياى پهناور است .
در ايـن بيان علوى كليه اعمال به رطوبت دهان و امر به معروف و نهى از منكر به درياى پـهـنـاور تـشـبـيـه شـده اسـت تـا عـظـمـت ايـن عـمـل در مـقـابـل ديـگـر اعمال شايسته جلوه گر شود.⁽¹⁴⁾
شـايـد سـر برترى امر به معروف و نهى از منكر بر ساير عبادات و نيكى ها اين باشد كـه قـوام ، اسـتـمرارى و استوارى در گرو برپايى اين دو فريضه بزرگ است . علاوه بـر آن جـهـاد و مـبـارزه با فساد و موانع خارجى است فرد و جامعه مى تواند با مبارزه با دشـمـن خـارجـى بـه مـوفـقيت نايل آيد كه موانع و مفاسد داخلى در پرتو امر به معروف و نهى از منكر ريشه كن كرده باشد.
امام باقر (عليه السلام ) فرمود:
ان الامـر بـالمـعروف و عن النهى عن المنكر فريضه عظيمه بها تقام الفرائض و تامن المذاهب و تحل المكاسب و ترد المظالم وتعمر الارض و ينتصف من الاعداد يستقيم الامر⁽¹⁵⁾
امر به معروف و نى از منكر يك فريضه بزرگ الهى است كه ديگر واجبات به وسيله آن تـحـقـق پـيـدا مـى كـنـنـد و در پـرتـو آن راه هـا امـن شـده و كـسـب هـا در مـسـيـر حـلال و مـشـروع قـرار مـى گـيرد از ستم جلوگيرى و از زمين آباد مى شود و حق از دشمنان باز پس گرفته مى شود امر دين و دنيا قوام مى يابد.
امام حسين (عليه السلام ) فرمود:
... آنـهـا اذا اديـت و اقـيمت استقامت الفرائض كلها هينها و صعبها ذلك ان الامر لالمعروف و النـهـى عـن المـنـكـر و دعـاء الى الاسـلام مـع رد مظالم و محافظه الظالم وقسمه الفى ء و االغنائم و اخذ صدقات من مواضعها و وضعها فى حقها ⁽¹⁶⁾
(خـدا مـى دانـد) اگـر امـر بـه مـعـروف ونـهـى از مـنـكـر انجام گيرد تمام واجبات الهى چه تـكـليـفات آسان و چه وظايف سخت به پا داشته مى شود، چرا كه با انجام اين وظيفه همه بـه اسـلام فرا خوانده مى شوند و از ستم جلوگيرى و با ستم پيشگان مبارزه مى شود و بـه وسـيله آنان غنائم و در آمدهاى ديگر بيت المال عادلانه تقسيم و ماليات ها جمع آورى و به افراد مستحق پرداخت مى شود.
پس امر به معروف و نهى از منكر در عرض ديگر واجبات قرار نمى گيرد بلكه عـمـل خـيـرى اسـت كـه بـه بـركـت آنها همه نيكى ها رشد مى كند و چه بسا در اثر قيام يك امـر كـنـنـده به معروف جامعه اى به سوى سعادت حركت كند و از گرداب گناه و فساد نجات يابد.

5.1. عامل تثبيت ارزشها وريشه كنى مفاسد

حركت در مسير هدايت از و راه امكان پذير است :

1. رشد معنوى با توجه به انگيزه هاى درونى :

انسان هايى كه در جهت تقويت نيروى ايمان تلاش كرده اند و در صحنه جهاد اكبر بـه مـوفـقـيـت و پـيـروزى دست يافته اند و به سرعت به سوى رفتار شايسته جذب مى شوند و همان عامل درونى آنها را از بديها باز مى دارد:
ان الصلاه تنهى عن الفحشاء و المنكر⁽¹⁷⁾

2. هدايت و ارشادهاى بيرونى

بـديـهـى اسـت كـه افـراد جـامـعـه را نـمـى تـوان بـه حـال خـود وا گـذاشـت ونيز نمى توان به اين حد بسنده كرد كه هر كس خود را اصلاح كند بلكه امر به معروف و نهى از منكر با توجه به نكات زير ضرورى است :
اول : آنكه انگيزه هاى معنوى در همه افراد به حدى قوى نيست كه آنها را در مسير صلاح و هدايت قرار دهد و از منكرات باز دارد. بنابراين امر به معروف و نهى از منكر رشد مـعـنـوى در افـراد بـه وجـود آمـده پـرتـو ايـمـان و نور معنويت را بر جان انسان هاى پاك سرشت مى تاباند و رسوبات هوا و هوس را از اعماق جان و فطرت آنها مى زدايد.
دوم آنـكـه : فـرمـان دادن ديگران به خوبى ها اعلام حمايت از نيكوكاران و تقويت جـبهه مومنان است و باز داشتن از بدى ها بهترين مبارزه در جهت تضعيف جبهه كافران مى باشد و به فرموده امير مومنان (عليه السلام ):
مـن الامـر لاامـعروف شد ظهور المومنين و من نهى عن المنكر ارغم انوف الكافرين ⁽¹⁸⁾
آن كـه امـر بـه معروف مى كند از مومنان پشتيبانى كرده و باعث دلگرمى و اقتدار آنان مى شود و هر كس نهى از منكر مى كند بينى كافران را به خاك مى مالد.
در جـامـعـه اى كـه امـر بـه مـعـروف و نـهى از منكر زنده است مومن در پيمودن راه حق احساس تنهايى نمى كند بلكه افراد زشت كار خود را در غربت و تنهايى مى بيند و اين احساس عاملى براى رها كردن رفتار ناشايسته توسط آنان خواهد بود.
علاوه بر آن امر به معروف و نهى از منكر نقش ارزنده اى در جريان احكام و حدود الهى دارد و پـشـتـوانـه مـحـكـمـى براى تثبيت ارزش ها و ريشه كنى مفاسد اجتماعى محسوب مى شود؛ تجربه نشان مى دهد كه در طول تاريخ پرنشيب و بر فراز اسلام هر گاه مسلمانان نسبت بـه هـم احـسـاس مـسـئوليـت مـى كـردنـد و ويـكـديـگـر را بـه اعـمـال شـايـسـتـه دعـوت مـى كردند و از بدى ها باز مى داشتند ديگر دستورات الهى نيز ارزش خـود را در مـتـن جـامـعـه پـيـدا مـى كـرد و گـنـاه در جامعه كمتر رخ مى داد. در غير اين صورت ديگر احكام الهى از قبل نماز روزه زكات حج و... هر روز كمرنگ تر و بى فروغ تر مى گشت .
حضرت على (عليه السلام ) در اين باره مى فرمايد:
قوام الشريعه الامر بالمعروف والنهى عن المنكر⁽¹⁹⁾
قوام و جوهره وجودى شريعت امر به معروف و نهى از منكر است .
همچنين از روايات مذكور استفاده مى شود كه برخلاف پندارد بعضى از مردم - كه امر به مـعروف و نهى از منكر را در يك سلسله مسائل عبادى محدود مى دانند - دايره اين دو فريضه بزرگ اسلامى همه اصلاحات اعتقادى فرهنگى اخلاقى اجتماعى را در بر مى گيرد.
آرى به دليل همين ارزش ها و اهميت است كه فقهاى بزرگ اسلام به امر به معروف و نهى از مـنـكـر عنايت ويژه اى مبذول داشته اند آن دو را جز ابواب مهم فقهى آورده و وجوبشان را به وسيله ادله چهار گانه ( كتاب سنت اجماع عقل ) به اثبات رسانيده اند.
همچنين بر آنچه ذكر شد اين نكته را مى توان افزود كه امر به معروف و نهى از منكر جز ضروريات دين مقدس اسلام هستند و هرگاه كسى از روى علم و عمد آن دو را منكر شود كافر محسوب مى گردد!

6.1.امر به معروف و نهى از منكر در سيره انبياء (عليه السلام )

امـر به معروف و نهى از منكر اصلى است كه تمام پيامبران ياد آور آن شده اند. دعوت بـه نـيكى و باز داشتن از زشتى محور دعوت تمام انبياى الهى است و آنان سراسر دوارن نبوت را در اين مسير سپرى كرده اند به فرموده امام باقر (عليه السلام ):
ان الامر بالمعروف و النهى عن المنكر سبيل الانبياء ومنهاج الصالحين ⁽²⁰⁾
همانا امر به معروف و نهى از منكر سيره انبياء و شيوه صالحان است .
قـرآن كـريـم سند گويايى است كه در آيات فراوانى به مجاهده پيامبران در راه امر به مـعـروف و نـهـى از مـنـكـر گـواهى مى دهد. در يك نگاه گذرى آياتى كه اين بعد رسالت انبياء را تعيين مى كند به چهار دسته تقسيم مى شود:
دسته اول : آياتى كه سيره عملى انبياء را در مورد امر به معروف و نهى از منكر باز گو مـى كـند. در قرآن از هدف انبياء با تعبيرات مختلفى ياد شده است : عبادت خدا اصلاح دعـوت بـه خـدا اقـامه قسط و... اين تعبيرات گوناگون تفسير از محتواى گسترده و غنى معروف در سيره آنان است .به اين آيات توجه كنيد:
ولقد بعثنا فى كل امه رسولا ان عبدوا الله و اجتنبوا الطاغوت ⁽²¹⁾
در هـر امـتـى پـيـامـبـرى مـبعوث كرديم تا اعلام كند كه خداى يكتا را بپرستيد و از طاغوت پرهيز كنيد.
در ايـن آيـه هـدف بـعثت هر پيامبرى دعوت به عبادت خدا و پرهيز از طاغوت ذكر شـده اسـت . البـتـه عـبـادت خـدا هـمـان عـمـل شـايسته و پسنديده اى است كه مهم ترين ركن مـعـروف را تـشـكيل مى دهد چه اين كه طاغوت در غالب شركشان و طغيان گـرى درونـى هـواى نـفـسـشـان در شـكـل بـيـدادگـرى بـيـرونـى بـزرگ تـرين مـنـكـر اسـت ، از ايـن رو اجـتـنـاب از طـاغـوت در مراحل گوناگون آن از مراتب نهى از منكر شمرده مى شود.
دسـته دوم : آياتى كه مصاديق معروف و منكر را كه انبيا به آن پرداخته اند تبيين مى كند. بنابراين قرآن در مورد حضرت شعيب مى فرمايد:
و مـا بـه سـوى اهـل مـديـن بـرادرشان شعيب را به رسالت فرستاديم .او گفت : اى مردم ! خـداى يـكتا را كه جر او خدايى نيست پرستش كنيد و در كيلو وزن كم فروشى نكنيد من خير شما را در آن مى بينم . من مى ترسم از روزى كه شما را اعذاب سخت فرا گيرد. اى قوم ! در سـنـجـش كيل و وزن اجناس عدالت داشته باشيد و به مردم نفروشيد و در زمين به فساد بر نخيزيد.⁽²²⁾ من ( از اين امر و نهى شما) جز اصلاح تا حدى كه بتوانم نمى خواهم .⁽²³⁾
اين آيات نشان مى دهد كه در منطق انبياء منكر مفهومى گسترده و مصاديق زيادى دارد. همچنين از اين آيات مى توان فهميد كه كه انبياى الهى كه براى اصلاح قيام مى كـنـنـد راه رسـيـدن بـه اصـلاح را در چـه مى دانند. آنان اصلاح را در گرو مهار كـردن سـئد جـويـى ظـالمـانه دانست و برخورد با كسانى كه قسط و عدالت را در روابط تجارى رعايت نمى كنند وظيفه خود مى دانند.
بسط عدالت در جامعه هدفى است كه انبياء براى آن مبعوث شده اند:
لقد ارسلنا رسلنا بالبينات .... ليقوم الناس بالقسط⁽²⁴⁾
ولى در هر زمان عدالت با دشمنانى رو به رو است و انبيا عهده دار مخالفت با آنان هستند؛ از اين رو است كه صف مقدم مخالفان پيامبران ملا و مترفين قرار دارند.
چون در عصر حضرت شعيب بيشترين گناه و فساد در جامعه از ناحيه تراز داران از راه ظلم احجاف در معامله بود اين پيامبر الهى امر به معروف و نهى از منكر را متمركز اين بخش كرده بود.
در ايـنـجـا شـيـوه بـرخـورد واكـش مـخـالفـان نـيـز كـه در قـرآن نـقـل شده است جالب و قابل توجه است : آنها در جواب حضرت شعيب به مسخره مى گفتند: آيـا نـمازت تو را امر مى كند كه مار را در اموالمان آن گونه كه مى خواهيم باز دارى ⁽²⁵⁾
از پاسخ حضرت شعيب به آنان فرمود: من جز اصلاح نمى خواهم روشن مى شود كـه ايـن گـونـه آزادى اقـتصادى كه مطلوب آنان بود با اصلاح جامعه منافات دارد و به فساد جامعه مى انجامد. اگر بخواهد جايگزين شود به ناچار بايد اين آزادى مهار شود.
دسـتـه سوم : آياتى كه نشان مى دهد امت هاى گذشته نيز موظف به امر به معروف و نهى از منكر بوده اند:
ايـسـوا سـواء من اهل المتاب الامه ... يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و يسارعون ف يالخيرات ⁽²⁶⁾
همه اهل كتاب يكسان نيستند گروهى از آنها... امر به نيكى و نهى از بدكارى مى كنند و در نيكوكارى مى شتابند.
لو لا يـنـهم الربنايون و الاحبار عن قولهم الاثم و اكلهم السحت يبئس ما كانوا يصنعون ⁽²⁷⁾
چـرا عـلمـا و روحـانـيـون آنـان را از گـفـتار زشت و خوردن حرام باز نمى دارند همانا كارى بسيار زشت مى كنند!
قرآن خبر مى دهد كه عده اى از قوم حضرت موسى (عليه السلام ) كه به نهى از منكر مى پرداختند از عذاب الهى رهايى يافتند و ديگران به واسطه عذاب به هلاكت رسيدند:
فلما نسوا ماتذكروا به انجينا الذين ينهون عن السواء و اخذنا الذين ظلموا بعذاب بئيس ⁽²⁸⁾
و چـون از آنـچـه بـه ايـشـان تـذكر داده شده بود غفلت ورزيدند كسانى را كه از بدى و زشـتـى نـهـى مـى كـردنـد نـجـات داديـم و آنـهـا كـه سـتم كردند به واسطه فسقشان به بدترين عذاب گرفتار كرديم .
حضرت لقمان به فرزندش سفارش كرد:
يابنى اقم الصلاه وامر بامعروف و انه عن المنكر و اصبر على ما اصابك ⁽²⁹⁾
فرزندم نماز را به پاى دار امر به معروف و نهى از منكر كن و در مصيبتها شكيبا باش .
عـلاوه بـر آيـات مـزبـور كـه بـر وظيفه امر به معروف و نهى از منكر در امت هاى گذشته گـواهـى مـى داد ايـن مـطـلب در ايـن روايـات نـيـز آمـده اسـت . بـراى مـثـال حـسـن بـن عـلى بـن فـاضـل از امـام هـشـتـم (عـليـه السـلام ) سـوال مـى كـنـد كـه چـرا حواريون ⁽³⁰⁾ را به اين نام خوانده اند؟ آن حضرت (عـليـه السـلام ) فـرمـود: چون آنها خود پاك بودند و با ارشاد موعظه ديگران را نيز از گناه پاك مى كردند.⁽³¹⁾
دسـتـه چـهـارم : آيـات كه سبب هلاكت برخى از امت هاى گذشته را بى توجهى به امر به معروف و نهى از منكر مى داند .از جمله :
فلولا كان من القرون من قبلكم اولوا بقيه ينهون عن الفساد فى الارض قليلاممن انجينا منهم و اتبع الذين ظلموا ما اترفوا فيه و كانوا مجرمين ⁽³²⁾ چرا در امت هاى گذشته مـردمـى خـردمـنـد وجـود نـداشـتـنـد كـه مـردم را از فـسـاد و اعمال زشت نهى كنند مگر آن عده كم مومنانشان كه نجاتشان داديم و ستمكاران به دنـبـال ناز و نعمتى كه در آن بودند رفتند و آنان بزه كار بودند بدين جهت همه هلاك شدند
لعـن الذيـن كـفـروا مـن بـنـى اسرائيل عل يلسان داود و عيسى ابن مريم ذلك بما عصوا و كانوا يعتدون * كانوا لا يتناهون عن المنكر بعلوه ⁽³³⁾
كافران بنى اسرائيل به زيان داود و عيسى بن مريم لعنت شدند؛ زيرا نافرمانى خداوند فـرمـودنـد و از حـكـم حـق سـركشى كردند. آنها هيچ گاه از كار زشت يكديگر را نهى نمى كردند.⁽³⁴⁾

7.1.امر به معروف و نهى از منكر در سيره ائمه (ع )

ائمه (عليه السلام ) پيوسته در دو بعد علمى و عملى بر انجام اين دو فريضه مهم تاكيد كرده اند.

بعد علمى (بعد شناختى )

مـنـظـور ايـن بـعـد تـبـيـيـن جـايگاه امر به معروف و نهى از منكر در معارف اسلامى و بيان ضـوابـط و مـراتـب مـخـتـلف اسـت . روايـات زيادى از آنان در اين زمينه از آنان به دست ما رسـيـده اسـت . بـرخـى از ايـن آيـات را در درس هـاى گـذشته ياد آور شديم . و به عنوان نـمـونـه شـيـخ حـر عـامـلى در كـتـاب وسائل الشيعه بيشتر از هفتصد روايت از ائمه (عليه السـلام ) در ايـن بـاره نـقـل كـده اسـت . ايـن تـعـداد روايـت غـيـر از رايـاتـى اسـت مه محدث جـسـتـجـوگـر مـيـرزا حـسـيـن نـورى در مـسـدتـدرك الوسائل جمع آورى كرده است .
مـجـمـوعـه روايـات ائمـه (عـليـه السـلام ) دربـاره امـر به معروف و نهى از منكر گنجينه ارزشـمـنـدى اسـت كـه در راه اجـتـهـاد و اسـتـنـبـاط در طـول تـاريـخ را اهـل نـظـر مـى گشايد و زواياى گوناگون اين مساله را از ديدگاه فقه اخلاق تفسير و... در اختيارشان قرار مى دهد.
بـه خـوبـى مـى تـوان حدس زد كه اين بيانات نورانى و هدايت گر به دستمان نرسيده است امروز اين اصل مهم اسلامى با چه تحريف ها و سو برداشت هايى رو به رو شـده بـود! آيـا بـرخـورد تـحـجـر آمـيـز بـا آن نـداشـتـيـم و آن را بـه صـورت يـك اصـل تـعـبـدى و بـر كـنـار تـدبـر و تـفـكـر رد نـمـى آوريـم ؟ يـا مـانـنـد اهل حديث بخش هاى مختلف آن را حذف نمى كرديم ؟ و....
بـا طـرح بـحـث همه جانبه امر به معروف و نهى از منكر از سوى ائمه (عليه السلام ) در دوران 250 سـاله دوران امـامـت ( بـعـد از وفات پيامبر (صلى الله عليه وآله ) تا شروع غـيـبـت صـغـرى ) از يـك سـو اين موضوع حياتى زنده نگه داشته شد و از سوى ديگر با تـبـيـيـن بـخـش هـاى گـونـاگـون آن بـا تـحـليـل عـمـيـق و اصـيـل عرضه شده است تحريف گران و كج انديشان نتوانستند در آن انحرافى به وجود آورند.

بُعد عملى

امـامـان شـيـعـه عـلاوه بـر بعد تحليل علمى و ارائه مباحث امر به معروف و نهى از منكر در سـيره خويش نيز اهتمام فراوان به اين اصل سرنوشت ساز و حساس داشتند. در اين جا به عنوان نمونه به مواردى اشاره مى شود:
1. جـنـگ مـسـلحـانـه بـراى اقـامـه مـعـرفـت و بـاز داشتن از منكر: للّه
موقعيت مبارزه مستقيم به شكل مسلحانه در ميدان نبرد و جنگ در دوران امامت ائمه (عليه السلام ) تـنـهـا در براى حضرت على (عليه السلام ) و امام حسين (عليه السلام ) پيش آمد و در هر دو مـقـطـع تـاريـخـى امـر بـه مـعـروف و نـهـى از مـنـكـر اصـلى تـريـن عامل مبارزه از سوى آن پيشوايان معصوم بود.
در جـنـگ صـفـيم مردى خدمت حضرت على (عليه السلام ) رسيد و تقاضاى مصالحه كرد تا مـعـاويه و يارانش به شام برگردند و حضرت نيز به همراه سپاهيان خود به عراق باز گـردد. حضرت على (عليه السلام ) ضمن رد اين پيشنهاد علت اصرار خود بر ادامه مبارزه را اقامه امر به معروف و نهى از منكر ذكر كرد.
ان الله تـبـارك وتعالى لم يض من اوليائه ان يعص فى الارض و هم سكوت مذعنون لا يـامـرون بـالمـعـروف و لا يـنـعـون عـن المـنـكـر فـوجـدت القتال اهون عل يمن معالجه الاغلال فى جهنم ⁽³⁵⁾
خـداونـد از اوليـاى خـود راضـى نـيـسـت كه هنگام گناه در روى زمين آنها ببينند و بدانند و ساكت باشند و امر به معروف و نهى از منكر نكنند از اين جهت جنگ را بر خودم آسان تر از تحمل غل هاى جهنم يافتم .
ايـن بـيـان عـلوى علاوه بر آنكه فلسفه جهاد را از ديدگاه آن حضرت بيان و تشريح مى كـنـد نـشـان مـى دهـد كـه امـر بـه مـعـروف و نـهى از منكر در نزد ايشان چه جايگاه والايى بـرخـوردار اسـت كـه بـه واسـطـه آن تـمـام مـشـكـلات و حـتـى كـشـتـه شـدن را بـايـد تحمل كرد و در هيچ شرايطى نبايد به ترك آن رضايت داد كه نتيجه ترك آن گرفتارى در غل هاى جهنم خواهد بود.
امـام حسين (عليه السلام ) نيز فلسفه قيام خود را در برابر يزيد بن معاويه امر به معروف و نهى از منكر مى داند ذكر مى كند و در وصيت نامه خود به محمد بن حنفيه مى نويسد:
وانـى لم اخرج اشرا ولا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما و انما خرجت لطلب الصلاح فى امه جدى (صلى الله عليه وآله ) اريد ان امر بالمعروف وانهى عن المنكر.... ⁽³⁶⁾
من از روى خود خواهى و يا براى خوشگذرانى و يا براى فساد و ستمگرى از مدينه خارج نشدم بلكه طالب مصلحت امت جدم و خواستار امر به معروف و نهى از منكر هستم .
در بين متفكران اسلامى شهيد مطهرى درباره پيوند و ارتباط قيام امام حسين (عليه السلام ) بـا امـر بـه مـعـروف و نـهى از منكر كلامى عميق لطيف دارد وى مى گويد: امر به معروف و نـهـى از مـنكر ارزش نهضت امام حسين (عليه السلام ) را بالا برد امام حسين (عليه السلام ) نيز ارزش امر به معروف و نهى از منكر را بالا برد.⁽³⁷⁾