فصل هشتم پرسشهاى برزخ

بازرسان قبر

«پرسش قبر» از مهم‏ترين موضوعات اين مبحث است كه در بسيارى از روايات اين باب، از آن سخن رفته است و در اهميت اين موضوع همين نكته بس كه انكار كننده آن، شيعه اهل بيت(ع)نيست.
امام صادق(ع) فرمود: «هر كه سه چيز را انكار كند، شيعه ما نيست: 1 - معراج، 2 - پرسش قبر، 3 - شفاعت».(1)
از روايات استفاده مى‏شود كه پرسشهاى قبر را دو فرشته به نامهاى نكير و منكر انجام مى‏دهند:
پيامبر خدا(ص) فرمود: «خداوند تعالى، دو فرشته به نامهاى نكير و منكر، جهت پرسش به قبر مى‏فرستد».(2)
از پيامبر اكرم(ص) پرسيدند: سيماى فرشتگان بازرس قبر چگونه است؟
رسول خدا(ص) فرمود: «بسيار تندخو و زشتند؛ صدايشان همچو رعد غرّان و چشمانشان چون برق تابان است.
موهايشان (به گونه‏اى بلند است كه از پشتشان آويزان و) به روى زمين كشيده مى‏شود؛ دندانهايشان (به گونه‏اى تيز است كه وقتى آنها) را در زمين فرو كنند، گودالى پديدار شود».(3)
امام كاظم(ع) فرمود: «هنگام ورود مؤمن به قبر، بازرسان قبر(با احترام) او را نشانند و سؤالاتشان را پرسند (و چون پاسخ به نيكى شنوند) قبرش را تا چشم كار مى‏كند، بگشايند و از طعامهاى بهشتى برايش (ارمغان) آورند».(4)

آزمونى سخت

در برزخ از مسائل كلى(اعمال و عقايد) پرسيده مى‏شود و رسيدگى به مسائل ديگر، به قيامت واگذار مى‏گردد:
پيامبر خدا(ص) فرمود: «از خدا، پيامبر، دين و امام پرسيده مى‏شود».(6)
امام سجاد(ع) فرمود: «دريغا! اى فرزند آدم! غافلى؛ اما خدايت از تو غافل نيست. مرگ، شتابان سراغت مى‏آيد؛ تو را در مى‏يابد؛ آنگاه تك و تنها به خانه قبر خواهى رفت و فرشتگان پرسش براى آزمونى سخت، نزدت مى‏آيند و درباره پروردگار، پيامبر، دين، كتاب و امام از تو مى‏پرسند. سپس از شمار عمر و چگونگى گذراندن آن و بعد، از به‏دست آوردن مال و چگونگى صرف آن خواهند پرسيد».(7)
امام صادق(ع) فرمود: «در قبر از پنج چيز(ديگر، نيز) پرسيده مى‏شود: 1-نماز، 2-زكات، 3-حج، 4-روزه، 5-دوستى اهل بيت(ع)».(8)
بنابراين، مهم‏ترين سؤالات قبر -تا آنجا كه ما يافتيم- به شرح زير است:
1 - معبودت كه او را پرستش مى‏كردى، چه كسى بود؟
2 - پيامبرت كه بود؟
3 - كتابش چه نام داشت؟
4 - امامى كه فرمانش را مى‏بردى، چه كسى بود؟
5 - شمار عمرت چند است و آن را چگونه صرف كردى؟
6 - مالت را از كجا آورده و در چه راهى صرف نمودى؟
7 - آيا نمازت را بدرستى انجام دادى؟
8 - زكات و خمس مالت را پرداختى؟
9 - از عهده حج واجبت به نيكى برآمدى؟
10 - روزه‏هاى واجبت را به جا آوردى؟
11 - آيا نسبت به اهل‏بيت(ع) محبت داشتى؟
غير از موارد ياد شده، در روايتى آمده است: از دوستان شخص نيز سؤال مى‏كنند و چنين پرسند: با كه دوست بودى؟(9)
پاسخ به سؤالات بازرسان قبر، ارتباط مستقيم با اعمال و عقايد افراد دارد. آنان كه در اين جهان به نيكى از عهده اين آزمون برآيند، با موفقيت اين راه را پشت سر مى‏گذارند؛ اما كسانى كه در دنيا با كوله‏بارى از گناه، راهى آن سرا شوند، در برابر آزمونى بسيار سخت قرار دارند. وقتى در آن خانه تنگ و تاريك قرار گيرند و با دو موجود وحشت آفرين وهولناك روبه‏رو شوند؛ چنان ترس و هراس بر آنان چيره گردد كه تصورش را نتوان كرد.
به برخى از اشخاص در هنگام پاسخ، لكنت زبان دست مى‏دهد.
برخى گويند: در دنيا مى‏گفتند: خدايى هست، پيامبرى هست؛ ولى ما انكار مى‏كرديم.
گروهى ممكن است از شدت ترس و لرز به آن دو اشاره كنند و گويند: خدا و پيامبر، شماييد.
پس از آن، فرشتگان با گرز آتشين و عمود آهنين بر سرشان كوبند؛ طورى كه از قبرهايشان آتش زبانه كشد!

علم خدا و پرسش فرشتگان‏(10)

متوسّطان؛ مُستضعفان

از برخى روايات استفاده مى‏شود كه تنها نيكان و بدان محض، مورد سؤال و پرسش قرار مى‏گيرند:
امام باقر(ع) فرمود: «در قبر پرسش نمى‏شود، مگر از كسانى كه داراى ايمان يا كفر محض هستند».(14)
امام صادق(ع) فرمود: «فقط از كسانى كه داراى ايمان و كفر محض هستند، سؤال مى‏شود و ديگران به حال خود رها مى‏گردند».(15)
بنابراين، از غير نيكان و بدان محض -كه از آنان به متوسطان و مستضعفان تعبير مى‏گردد- پرسش نمى‏شود.
علامه مجلسى؛ در اين‏باره مى‏گويد: «از مستضعفان و متوسطان كه بين ايمان و كفر قرار دارند، سؤال نمى‏شود.»(16)
«متوسطان» كسانى هستند كه توانايى اداى تكاليف خود را ندارند(مانند: ابلهان، ديوانگان و كودكان).
«مستضعفان» كسانى هستند كه زير سلطه فرهنگى قرار گرفته، لذا از تشخيص حق عاجزند و قادر به هجرت از ديار خود نيستند(مانند: كسانى كه در محيط كفر زندگى مى‏كنند و دسترسى به جايى ندارند و نداى حياتبخش آيين اسلام نيز بديشان نرسيده است).
بنابراين، آن دسته از مستضعفان كه دسترسى به آيين حق يا امكان هجرت از سرزمين خود را دارند، از عذاب جهان برزخى استثنا نشده‏اند. آيه زير نيز بر اين مدعا دلالت دارد:
(اِنَّ الَّذينَ تَوفّاهُم الْمَلائكةُ ظالمِي اَنْفُسِهِم قالوا فيمَ كُنْتُمْ قالوا كُنّا مُسْتَضْعَفين فِي الاَرضِ قالوا اَلَمْ تَكُنْ اَرضُ اللَّهِ واسِعةً فَتُهاجِروا فيها فَاولئكَ مَأَويهم جَهَنَّمُ وَسائتْ مَصيراً)(17)
پس از مرگ، فرشتگان به انسانهاى بدكردار گويند: چرا در دنيا چنين مى‏كرديد؟
گويند: ما، در زمين، مستضعف و ناتوان بوديم.
فرشتگان پاسخ دهند: آيا زمين خدا گسترده نبود؛ تا از آن وادى هجرت كنيد؟
پس، جايگاه اينان، جهنم است كه بسيار بد جايگاهى است.
دنباله آيه فوق، درباره مستضعفينى كه مهاجرت و رسيدن به حق برايشان ممكن نيست، چنين مى‏گويد:
(اِلّا الْمُستَضْعَفينَ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ وَالْوِلدان لايَسْتَطيعُون حِيلَةً و لايَهْتَدُونَ سَبيلاً فأولئكَ عَسَى اللَّهُ اَنْ يَعْفُوَ عَنْهُم وَكانَ اللَّهُ عَفُوّاً غَفوراً)(18)
آن گروه از مردان، زنان و كودكان مستضعفى كه گريز و چاره‏اى برايشان ميسر نبود و راهى به نجات خود نمى‏يافتند، اميدوار به عفو و بخشش خدا باشند كه خدا آمرزنده است و گناهانشان را مى‏بخشد.

معصومان؛ مُقرَّبان

گروهى از نيكان نيز كه داراى ايمان و تقواى والايى هستند، مورد سؤال و جواب قبر واقع نمى‏شوند. اين عده از انسانهاى برتر -كه از آنها به معصومان و مقربان تعبير مى‏شود- عبارتند از:
الف - پيامبران و امامان(ع).
ب - دانشمندان پارسا و پيكارگران راه خدا(مجاهدان و شهيدان).
بنا به دلايل زير از پيامبران و امامان معصوم(ع) پرسش و پاسخ پس از مرگ برداشته شده است:
1 - آنان از برترين درجه ايمان و بالاترين مرتبه تقوا برخوردارند -تا جايى كه از گناه و اشتباه به دور هستند- از اين رو، خلافى انجام نمى‏دهند تا سزاوار پرسش و عذاب باشند.
2 - آنان ميزان عمل ديگران هستند و مقام و منزلتشان از بازرسان قبر برتر است؛ لذا پرسش از آنان -علاوه بر اينكه بيهوده به نظر مى‏رسد- گستاخى به مقام شامخ آن ستارگان پرفروغ انسانيت است.
3 - آنان از پيش، امتحان خود را به نيكوترين وجه ممكن در دنيا پس داده‏اند -كه شايستگى به دست آوردن اين منصب بزرگ را يافتند- از اين رو، امتحان دوباره درباره آنان بى‏مورد است.
4 - از طرفى دور از عقل است كه از پيامبران و امامان پرسيده شود كه پيامبرت كيست؟ امامت كيست؟ يا از آنان كه خود سرمشق و اسوه ديندارى براى انسانها هستند، بپرسند: دينت چيست؟ يا از آنان كه خود از طرف خدا بدين افتخار دست يافته‏اند، بپرسند: خدايت كيست؟

پى‏نوشتها:‌